9. Тавба сураси

9. Тавба сураси^[1]

9:1

بَرَاءةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ {1}

(Бу) сизлар келишув тузган мушрикларга Аллоҳ ва Элчиси тарафидан (орани очиқ қилиш ҳақидаги) эълон:

9:2

فَسِيحُواْ فِي الأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَأَنَّ اللّهَ مُخْزِي الْكَافِرِينَ {2}

(Эй келишувни бузган мушриклар!) Бугундан эътиборан бу ерда (Маккада) яна тўрт ой юриб туринглар. Билиб қўйинглар, Аллоҳни ожиз қолдирувчи эмассиз. Аллоҳ оятларни тан олмайдиган (кофир)ларни аниқ шарманда қилади.

9:3

وَأَذَانٌ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الأَكْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِيءٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ وَرَسُولُهُ فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّهِ وَبَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ {3}

Катта Ҳаж куни^[2] Аллоҳ ва Расулидан инсонларга билдирилган нарса шу: (келишувини бузган) мушриклардан Аллоҳ ва Расулининг тамоман алоқаси узилди! (Эй Мушриклар!) Агар тавба қилсангиз, у ўзингизга яхши бўлади. Агар (тавбадан) бош тортсангиз, билиб қўйинглар, Аллоҳни ожиз қолдирувчи эмассиз. (Эй Муҳаммад!) Оятларни тан олмаган (кофир)ларга^[3] аламли азобнинг «хушхабарини» етказ.

9:4

إِلاَّ الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنقُصُوكُمْ شَيْئًا وَلَمْ يُظَاهِرُواْ عَلَيْكُمْ أَحَدًا فَأَتِمُّواْ إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ {4}

(Эй Мўминлар!) Сизлар билан келишув тузиб, кейин сизга нисбатан келишув шартларидан ҳеч бирини бузмаган ва сизга қарши ҳеч кимга ёрдам бермаган мушриклар бу ҳукмдан мустасно. Муддати тугагунга қадар улар билан тузилган келишув талабига сизлар ҳам тўлиқ риоя қилинглар. Аллоҳ гуноҳлардан сақланувчиларни яхши кўради.

9:5

فَإِذَا انسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُواْ لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَخَلُّواْ سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {5}

Уларга (мол ва жон) дахлсизлиги бўлган тўрт ой^[4] чиқиб кетганида, (келишувни бузгани ҳолда Маккада қолган) мушрикларни учратган жойингизни ўзида ўлдиринглар^[5]. Уларни тутинглар, ўраб олинглар ва ҳар бир кузатув жойида уларни кутиб ўтиринглар. Агар улар тавба қилиб намозини пухта адо этса ва закотини берса, энди уларни ўз йўлларига^[6] қўйиб беринг. Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

9:6

وَإِنْ أَحَدٌ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ يَعْلَمُونَ{6}

(Маккадан чиқиб кетган) мушриклардан бири сени ёнингга келишни хоҳласа, рухсат берки – келиб Аллоҳнинг Каломини (Қуръонни) эшитиб англасин. Кейин (оятларни тан олиб қабул қилмаса) уни ўзини омонликдаман деб биладиган жойгача элтиб қўй. Шундай қил, чунки улар тушунмайдиган кишилардир.

9:7

كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ إِلاَّ الَّذِينَ عَاهَدتُّمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُواْ لَكُمْ فَاسْتَقِيمُواْ لَهُمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ {7}

Аллоҳ ва Расули тарафидан мушрикларга қандай келишув бўлсин?! Сизлар Масжидул-Ҳаром ёнида келишув тузганлар бундан мустасно; улар сизларга нисбатан тўғри муомала қилган муддатча, сизлар ҳам уларга тўғри муомала қилинг. Аллоҳ  гуноҳлардан сақланувчиларни яхши кўради.

9:8

كَيْفَ وَإِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لاَ يَرْقُبُواْ فِيكُمْ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً يُرْضُونَكُم بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَى قُلُوبُهُمْ وَأَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ{8}

Қанақа келишув бўлиши мумкин? Агар улар сизларни енгса, сиз ҳақингизда қариндош-уруғчиликка ҳам, шартнома талабларига ҳам қараб ўтиришмайди! Улар сизларни оғзидаги қуруқ гаплари билан мамнун қилади, аммо юраклари буни хоҳламайди. Уларнинг кўпчилиги йўлдан чиқувчи-фосиқдир.

9:9

اشْتَرَوْاْ بِآيَاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَصَدُّواْ عَن سَبِيلِهِ إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ {9}

Улар Аллоҳнинг оятларини ўткинчи^[7] қадр-қиймат эвазига алмашиб юбордилар ва Унинг йўлидан тўсдилар^[8]. Қилаётган ишлари қандай ҳам ёмон!

9:10

لاَ يَرْقُبُونَ فِي مُؤْمِنٍ إِلاًّ وَلاَ ذِمَّةً وَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ {10}

Улар ҳеч бир мўмин ҳақида қариндош-уруғчиликка ҳам, келишув талабларига ҳам қараб ўтирмайди. Улар ҳаддан ошувчилардир.

9:11

فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ {11}

Агар улар (ширк ва адоватдан) тавба қилиб, намозни пухта адо этса ва закотни берсалар, шунда улар диний биродарларингиздир^[9]. Тушуниб-англайдиган кишилар учун оятларимизни батафсил очиқлаб беряпмиз.

9:12

وَإِن نَّكَثُواْ أَيْمَانَهُم مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُواْ فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُواْ أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لاَ أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ {12}

Тузилган келишувидан кейин (алоқа узилганлардан бошқалари ҳам) қасамларини бузса ва динингизга ҳужум қилса, унда сизлар ҳам кофирликка етакчилик қилаётганларга қарши жанг қилинг, эҳтимол (келишувни бузишга ва адоватга) чек қўяр. Зеро, (бузганидан кейин) қасамларининг ҳеч қандай аҳамияти йўқ.

9:13

أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَّكَثُواْ أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّواْ بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَؤُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَوْهُ إِن كُنتُم مُّؤُمِنِينَ {13}

(Ҳудайбияда) берган қасамларини бузган ва (ундан аввал) Аллоҳнинг элчисини (Маккадан) чиқариб юборишга уринган кишиларга қарши жанг қилмайсизларми^[10]? Қолаверса, сизларга қарши жангни улар бошлади. Улардан чўчияпсизми? Агар Аллоҳга ишонган бўлсангиз, асл чўчишингиз керак бўлган зот^[11] Аллоҳдир.

9:14

قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُّؤْمِنِينَ {14}

Уларга қарши жанг қилингларки, шунда Аллоҳ сизларни қўлларингиз билан уларни азобласин ва уларни хор қилсин, уларга қарши сизларга ёрдам берсин ва мўмин кишиларнинг кўнглига тасалли берсин.

9:15

وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللّهُ عَلَى مَن يَشَاء وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ {15}

Ҳамда мўминларнинг қалбидаги аччиқни кетказсин. Аллоҳ муносиб билганига тавба имкони беради. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

9:16

أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّـهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِن دُونِ اللَّـهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً ۚ وَاللَّـهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ {16}

Ҳали ҳануз Аллоҳ орангиздан (Аллоҳ йўлида) курашадиганларни^[12] ҳамда, Аллоҳдан, элчисидан ва мўминлардан бошқани ўзига эътимод қилиб олмаганларни ажратиб қўймай туриб (фақат тильда мусулмон бўлган ҳолимизга) ташлаб қўйиламиз деб ўйлаганмидингиз? Аллоҳ қилмишларингиздан хабардордир^[13].

9:17

مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَن يَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ الله شَاهِدِينَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُوْلَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ{17}

Мушриклар ўзларини кофир^[14] эканига иқрор бўла туриб, Аллоҳнинг масжидларига маъмур бўлишга ҳаққи йўқ. Уларнинг барча ишлари бекор бўлиб кетади. Улар жаҳаннамда ўлимсиз-мангу қолади.

9:18

إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَـئِكَ أَن يَكُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ{18}

Аллоҳнинг масжидларига фақатгина Аллоҳга ва охират кунига ишониб-суянган, намозни пухта адо этган, закотни берган ва Аллоҳдан бошқа ҳеч кимдан чўчимаган мўминлар-гина маъмурлик қила олади. Ана ўшаларнинг тўғри йўлда бўлиши умид қилинади^[15].

9:19

أَجَعَلْتُمْ سِقَايَة الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللّهِ لاَ يَسْتَوُونَ عِندَ اللّهِ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ {19}

Ҳожиларга сув беришни ва Масжидул-Ҳаромга маъмурлик қилишни – Аллоҳ ва охират кунига ишониб-суяниб, Аллоҳ йўлида курашадиган кишиларга тенг қилдингизми? Аллоҳга кўра улар тенг бўлмайди. Аллоҳ ҳақсизлик қилувчи (золим)ларни йўлга солмайди^[16].

9:21

الَّذِينَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللّهِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ {20}

(Аллоҳ ва Расулига) ишонган, юртидан кўчиб кетган^[17], мол-у давлати ва жонлари билан Аллоҳ йўлида курашадиган кишиларнинг Аллоҳ ҳузуридаги мақом-у даражалари жуда улуғдир. Муваффақият ва ютуққа эришувчилар ана шулардир.

9:22

يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم بِرَحْمَةٍ مِّنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَّهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُّقِيمٌ{21}

Яратган Эгаси уларга Ўз раҳмати ва розилигидан ҳамда уларга ноз-неъмати давомли бўладиган боғ-у бўстонлар берилишидан хушхабар беради.

9:23

خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا إِنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ{22}

Улар у боғ-у роғларда ўлимсиз-мангу қолади. Албатта, улкан ажр-мукофот Унинг ҳузуридадир.

9:24

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ آبَاءكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاء إَنِ اسْتَحَبُّواْ الْكُفْرَ عَلَى الإِيمَانِ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ{23}

Эй Мўминлар! Агар ота-оналарингиз ва қариндош-уруғларингиз имон (йўли)дан кўра куфр (йўли)ни афзал кўрсалар, уларни ўзингизга валий/хожа^[18] тутманг. Сизлардан кимки ундай кимсаларни ўзига валий/хожа тутса, ўшалар ҳақсизлик қилувчи (золимлар)дир.

9:25

قُلْ إِن كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَآؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّى يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ{24}

Айт: «Агар ота-оналарингиз, фарзандларингиз, ака-укаларингиз, турмуш ўртоқларингиз, қавм-у қариндошларингиз, меҳнат қилиб қўлга киритган мол-мулкларингиз, қўлдан чиқиб кетишидан қўрқаётган савдонгиз ва ёқтирган уйларингиз сизларга Аллоҳ ва Расулидан ва Аллоҳ йўлида курашдан кўра севимли бўлса, унда Аллоҳнинг амри келгунча кутинглар. Аллоҳ итоатсиз-фосиқларни йўлга солмайди.

9:26

لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُّدْبِرِينَ{25}

Аллоҳ сизларга кўп ерда ёрдам берди. Ҳунайн^[19] куни ҳам (ёрдам берди). Ўша куни сизларни сон жиҳатдан кўп эканингиз ўзингизни мағрурлантириб қўйганди, бироқ кўп эканингиз сизларга ҳеч нарсада асқатмади. Ер юзи кенг бўлишига қарамасдан у сизларга тор келиб қолди. Охир-оқибат ортга чекиндингиз.

9:27

ثُمَّ أَنَزلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنزَلَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَعذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ{26}

Кейин Аллоҳ элчисига ва мўминларга хотиржамлик берди, сизлар кўрмаган қўшинлар туширди ва оятларни тан олмаган (кофирлар)ни азоблади. Кофирларнинг жазоси мана шу.

9:27

ثُمَّ يَتُوبُ اللّهُ مِن بَعْدِ ذَلِكَ عَلَى مَن يَشَاء وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {27}

Ундан кейин Аллоҳ муносиб билган бандаларига тавба имкони беради. Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

9:28

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُواْ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَـذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ إِن شَاء إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ{28}

Эй Мўминлар! (Келишувни бузган) мушриклар^[20] нопок кимсалардир; улар шу йилидан кейин^[21] Масжидул-Ҳаромга^[22] яқинлашмасин. Агар йўқчиликдан қўрқаётган бўлсангиз, ундай бўлса, агар Аллоҳ муносиб билса, Ўзининг олийжаноблиги ила сизларни бой қилиб қўяди. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

9:29

قَاتِلُواْ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْيَوْمِ الآخِرِ وَلاَ يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُواْ الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ{29}

Ғайримуслим диндорлар орасида Аллоҳга ва охират кунига ишонмайдиган, Аллоҳ ва Расули (Қуръон) ҳаром қилган нарсани ҳаром деб билмайдиган ва мана шу тўғри динни^[23] дин деб қабул қилмайдиган кимсалар билан токи бўйнини эгиб ўша жазони^[24] ўз қўллари билан тўлайдиган бўлгунча жанг қилинглар^[25].

9:30

وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ وَقَالَتْ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللّهِ ذَلِكَ قَوْلُهُم بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِؤُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ{30}

Яҳудийлар: «Узайр Аллоҳнинг ўғли», деди. Христианлар эса: “(Исо) Масиҳ Аллоҳнинг ўғли», деди. Бу уларнинг оғзидаги қуруқ гаплари. Улар аввалги кофирларнинг гапларига ўхшаш гапиряпти. Аллоҳ уларнинг жонини олсин! Қандай адашиб кетишмоқда?

9:31

اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُواْ إِلاَّ لِيَعْبُدُواْ إِلَـهًا وَاحِدًا لاَّ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ{31}

Улар Аллоҳни қўйиб, билимдон ва диндорларини ва Марямнинг ўғли Масиҳни робб^[26] қилиб олдилар. Ҳолбуки, улар ягона илоҳга қуллик қилишга буюрилган эди. Ундан бошқа ибодатга лойиқ зот йўқ. Улар шериклик нисбат берган нарсалардан У покдир.

9:32

يُرِيدُونَ أَن يُطْفِؤُواْ نُورَ اللّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللّهُ إِلاَّ أَن يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ{32}

Улар Аллоҳнинг Нурини (Қуръондаги динни) оғзилари билан сўндирмоқчи бўлишади.^[27] Оятларни тан олмаган (кофир)лар ёмон кўрса ҳам, Аллоҳ Ўз Нурини тамомламай қўймайди.

9:33

هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ{33}

У Ўз динини бошқа динлар узра ҳоким қилиш учун элчисини мана шу қўлланма (Қуръон) ва (ундаги) ҳақ дин^[28] билан юборди. Мушриклар ёқтирмаса (ёқтирмасин).

9:34

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّ كَثِيرًا مِّنَ الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ{34}

Эй Мўминлар! Билимдонлар ва диндорларнинг кўпчилиги ростдан ҳам инсонларнинг мол-мулкларини нотўғри йўллар орқали ейди^[29] ва уларни Аллоҳнинг йўлидан тўсади. Олтин-кумуш (мол-давлат) йиғиб, уларни Аллоҳ йўлида хайр-эҳсон қилмайдиган кишиларга аламли азобдан дарак бер!

9:35

يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَـذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَنفُسِكُمْ فَذُوقُواْ مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ{35}

Ўша олтин-кумушлар Жаҳаннам ўтида қизитилиб, уларнинг пешоналари, биқинлари ва орқаларига^[30] тамға қилиб босиладиган куни уларга шундай дейилади: «Бу – фақатгина ўз шахсий манфаатингиз учун йиққан хазинангиздир. Йиққан хазинангизни азобини тотинглар энди!»

9:36

إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَات وَالأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلاَ تَظْلِمُواْ فِيهِنَّ أَنفُسَكُمْ وَقَاتِلُواْ الْمُشْرِكِينَ كَآفَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَآفَّةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ {36}

Аллоҳга кўра ойларнинг сони – Аллоҳ осмонлар ва ерни яратган кунда ёзган ҳукмига асосан – ўн иккита бўлиб; улардан тўрттаси ҳаром ойлардир^[31]. Мана шу тўғри диндир^[32]. Бу ойларда (жанг қилиб) ўзингизни ёмон аҳволга солманг. Мушриклар сизларга қарши қандай бирлашиб жанг қилаётган бўлса, сизлар ҳам уларга қарши ана шундай бирлашиб жанг қилинг. Билингларки, Аллоҳ гуноҳлардан сақланувчилар билан биргадир.

9:37

إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُحِلِّونَهُ عَامًا وَيُحَرِّمُونَهُ عَامًا لِّيُوَاطِؤُواْ عِدَّةَ مَا حَرَّمَ اللّهُ فَيُحِلُّواْ مَا حَرَّمَ اللّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ {37}

Ҳаром ойларни ўрнини алмаштириш учун киргизилган қўшимча^[33] куфрни янада орттириб юборишдир^[34]. (Буни тўқиган) кофирлар у билан адаштирилади (ҳалок қилинади). Улар уни бир йил ҳалол, бир йил ҳаром қилишади. Улар уни Аллоҳ ҳаром қилган ойларга мос келтириш ва Аллоҳ ҳаром қилган ойларни ҳалол қилиш учун шундай қилишади. Қилмишларининг ёмонлиги уларга (шайтон тарафидан^[35]) чиройли кўрсатилди. Аллоҳ кофирлик қилувчи қавмни йўлга солмайди.

9:38

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ {38}

Эй Мўминлар! Сизга нима бўляптики, Аллоҳ йўлида жангга чиқинглар, дейилганида жойингизга ёпишиб қолдингиз? Ёки, охиратдан кечиб дунё ҳаётига рози бўлдингизми? Дунё ҳаётининг манфаати охират манфаати ёнида жуда ҳам оздир.

9:39

إِلاَّ تَنفِرُواْ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلاَ تَضُرُّوهُ شَيْئًا وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ {39}

Агар жангга чиқмасанглар, Аллоҳ сизларни аламли азоб билан азоблайди ва ўрнингизга бошқаларни алмаштириб қўяди. Унга ҳеч қандай зарар беролмайсизлар. Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўяди.

9:40

إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُواْ ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُواْ السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ{40}

Агар сизлар унга (Муҳаммадга) ёрдам бермасанглар ҳам, унга Аллоҳ аниқ ёрдам беради. Ҳақни тан олмаган-кофирлар уни икки кишининг бири қилиб (Маккадан) чиқиб кетишга мажбур қилиб қўйишган эди, ўшанда у иккаласи ғорда эканида ҳамроҳига: «Қайғурма! Аллоҳ биз билан!», деган. Шунда Аллоҳ унга хотиржамлик берган. Сизлар кўрмайдиган қўшинлар билан (Бадрда) уни қувватлантириб ҳам қўйган. (Шу билан) У оятларни тан олмаган-кофирларнинг сўзини^[36] ерга урди. Аллоҳнинг сўзи – у энг олийдир. Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

9:41

انْفِرُواْ خِفَافًا وَثِقَالاً وَجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ {41}

Оғир келса ҳам енгил келса ҳам жангга чиқинглар. Аллоҳ йўлида мол-у жонингиз билан курашинглар. Шундай қилишингиз (дунё ва охиратда) ўзингиз учун яхшидир. Агар билсангиз (буни бажарасиз).

9:42

لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لاَّتَّبَعُوكَ وَلَـكِن بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنفُسَهُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ {42}

Агар (буюрилган жиҳод сафари) осонгина эришиладиган фойда ёки оддий йўлчилик бўлганида, улар сенга аниқ эргашар эди. Аммо бу машаққатли йўл уларга узоқ туйилди. Кейинчалик улар: «Агар имкониятимиз бўлганида, сизлар билан бирга албатта жангга чиқардик», деб қасам ичишади. Улар ич-этини еб битиряпти. Улар ёлғончи эканини Аллоҳ билиб турибди^[37].

9:43

عَفَا اللّهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُواْ وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ {43}

Аллоҳ сени авф этсин! Ростгўй инсонлар ким эканини аниқламай туриб, ҳамда ёлғончиларни ким эканини билмай туриб нега уларга рухсат бердинг?!

9:44

لاَ يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أَن يُجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ {44}

Аллоҳга ва охират кунига ишонганлар мол-у жонлари билан курашгани сендан рухсат сўраб ўтирмайди^[38]. Гуноҳлардан^[39] сақланувчиларни Аллоҳ жуда яхши билади.

9:45

إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ {45}

Сендан фақат Аллоҳга ва охират кунига ишонмаган ва қалби шубҳа-гумонга тўлиб бўлган кимсалар рухсат сўрайди. Энди улар шубҳа-гумонлари ичида иккиланиб юраверади.

9:46

وَلَوْ أَرَادُواْ الْخُرُوجَ لأَعَدُّواْ لَهُ عُدَّةً وَلَـكِن كَرِهَ اللّهُ انبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُواْ مَعَ الْقَاعِدِينَ {46}

Агар улар чиқишни хоҳлаганида эди, жанг учун албатта тайёргарлик кўрган бўларди. Лекин, Аллоҳ уларнинг чиқишини хоҳламади ва уларни тўсиб қўйди. Уларга: «Ўтириб олувчилар билан бирга ўтириб олинглар»- дейилди.

9:47

لَوْ خَرَجُواْ فِيكُم مَّا زَادُوكُمْ إِلاَّ خَبَالاً ولأَوْضَعُواْ خِلاَلَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ {47}

Агар улар сизлар билан (жангга) чиққанида, сизларга қўшган ҳиссаси – сизларни гангиратишдан бошқа нарса бўлмас эди ва орангизга кириб олиб, фитна чиқаришга уринишар эди^[40]. Орангизда эса уларга қулоқ соладиганлар ҳам бор. Ҳақсизлик қилувчи-золимларни Аллоҳ билиб туради.

9:48

لَقَدِ ابْتَغَوُاْ الْفِتْنَةَ مِن قَبْلُ وَقَلَّبُواْ لَكَ الأُمُورَ حَتَّى جَاء الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ{48}

Улар (Табукдан) аввал ҳам сенга турли туман хийла-найранглар уюштириб фитна қилишга уринган. Улар ёқтирмаса ҳам охир-оқибат ҳақиқат юзага чиқди ва Аллоҳнинг буйруғи устун келди.

9:49

وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ ائْذَن لِّي وَلاَ تَفْتِنِّي أَلاَ فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُواْ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ {49}

Улар орасида: “(Сен билан бирга бормасликка) менга рухсат бер; мени қийин аҳволга солиб қўйма», дейдиганлари бор. Огоҳ бўлинглар! Улар муаммога (фитнага) тушиб бўлди^[41]. Жаҳаннам ундай кофирларни аниқ қуршайди^[42].

9:50

إِن تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُواْ قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِن قَبْلُ وَيَتَوَلَّواْ وَّهُمْ فَرِحُونَ{50}

Агар сенга бирон бир яхшилик келса, у уларни хафа қилади. Агар бирон бир ёмонлик келса: «Яхшиям биз олдиндан тадбиримизни кўриб қўйган эканмиз-а», деб хурсанд бўлиб қайтиб кетади.

9:51

قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلاَنَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ{51}

Айт: «Аллоҳ биз учун нима ёзиб қўйган бўлса, бизга фақат ўша нарса етади^[43]. У бизнинг ҳимоячи эгамиздир.» Мўминлар фақат Аллоҳга суяниб-таянсин.

9:52

قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلاَّ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أَن يُصِيبَكُمُ اللّهُ بِعَذَابٍ مِّنْ عِندِهِ أَوْ بِأَيْدِينَا فَتَرَبَّصُواْ إِنَّا مَعَكُم مُّتَرَبِّصُونَ{52}

Айт: «Сизлар бизга нисбатан иккита яхши оқибатнинг биридан бошқа  қандай оқибат кутардингиз^[44]? Биз ҳам Аллоҳ сизларга Ўз тарафидан азоб беришини ёки бизнинг қўлимиз билан азоб беришини кутяпмиз. Майли кутаверинглар, биз ҳам сизлар билан бирга кутамиз!»

9:53

قُلْ أَنفِقُواْ طَوْعًا أَوْ كَرْهًا لَّن يُتَقَبَّلَ مِنكُمْ إِنَّكُمْ كُنتُمْ قَوْمًا فَاسِقِينَ{53}

Айт: «Сарф-харажатни хоҳ ихтиёрий қилинглар, хоҳ мажбурий қилинглар, сизлардан ҳаргиз қабул қилинмайди. Чунки, сизлар йўлдан чиққан (фосиқ) кишиларга айланиб қолдингиз.»

9:54

وَمَا مَنَعَهُمْ أَن تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلاَّ أَنَّهُمْ كَفَرُواْ بِاللّهِ وَبِرَسُولِهِ وَلاَ يَأْتُونَ الصَّلاَةَ إِلاَّ وَهُمْ كُسَالَى وَلاَ يُنفِقُونَ إِلاَّ وَهُمْ كَارِهُونَ{54}

Аллоҳ ва расулига (элчига юборилган китобга) ишонмаслигининг ўзигина  уларнинг қилган сарф-харажатини қабул бўлмаслигига сабаб бўлди.
Улар намозга совуққонлик билан (бўшашиб) келади, улар фақат ёмон кўриб сарф-харажат қилади.

9:55

فَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ{55}

Шунинг учун, уларнинг на мол-давлати ва на фарзандлари сени қизиқтирмасин. Аллоҳ у билан уларни дунё ва охиратда фақат азоблашни ва кофирлик пайтида ҳасрат ила жони узилишини хоҳлайди.

9:56

وَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ إِنَّهُمْ لَمِنكُمْ وَمَا هُم مِّنكُمْ وَلَـكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ{56}

Улар ўзларини аниқ сизлардан экани ҳақида Аллоҳ номи ила қасам ичади. Улар сизлардан эмас. Аксинча, улар қўрқоқ одамлардир.

9:57

لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغَارَاتٍ أَوْ مُدَّخَلاً لَّوَلَّوْاْ إِلَيْهِ وَهُمْ يَجْمَحُونَ{57}

Агар улар бирон бир пана жой, ёки ғорлар, ёхуд кириб кетса бўладиган бирон бир жой топиб олганида, у томонга бурилиб чопиб кетарди.

9:58

وَمِنْهُم مَّن يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُواْ مِنْهَا رَضُواْ وَإِن لَّمْ يُعْطَوْاْ مِنهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ{58}

Улар орасида (тақсимланадиган) садақаларда сенга тил узатадиганлари бор. Агар ўзларига садақа берилса мамнун бўлади, агар садақадан берилмаса ўша заҳоти аччиғи чиқади.

9:59

وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوْاْ مَا آتَاهُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ سَيُؤْتِينَا اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللّهِ رَاغِبُونَ

Улар Аллоҳ ва Расули берган нарсага рози бўлиб, «Бизга Аллоҳ етарлидир, яқинда бизга Аллоҳ Ўз олийжаноблигидан беради, элчиси ҳам (беради). Биз албатта Аллоҳга умид боғлаймиз», дея олсалар эди!

9:60

إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ{60}

Садақалар^[45] фақат ночор-камбағалларга, мискинларга^[46], садақа ишида ишлайдиган ишчиларга ва қалби Исломга мойил қилинадиган инсонларга^[47] берилади. Ҳамда^[48], ҳуқуқидан маҳрум бўлган қарамлар, қарздорлар, Аллоҳнинг йўли ва йўлда қолган кимсалар учун ишлатилади.

9:61

وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيِقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَّكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِينَ آمَنُواْ مِنكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ{61}

Мунофиқлар орасида «У ҳамма гапга қулоқ солаверади» деб пайғамбарга азият етказадиганлари бор^[49]. Айт: «Унинг қулоқ солиши сизларга яхши бўляпти-ку! У Аллоҳга ишонади, мўминларга ҳам ишонади. Ҳамда орангиздан Аллоҳга ишонган кимсалар учун яхшиликдир.» Аллоҳнинг элчисига озор етказганларга аламли азоб бор^[50].

9:62

يَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَاللّهُ وَرَسُولُهُ أَحَقُّ أَن يُرْضُوهُ إِن كَانُواْ مُؤْمِنِينَ {62}

Сизларни рози қилиш учун Аллоҳга қасам ичади^[51]. Аслида рози қилинишга энг ҳақли Аллоҳ ва расули эди^[52]. Агар мўмин бўлсалар (шундай қилишади).

9:63

أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّهُ مَن يُحَادِدِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدًا فِيهَا ذَلِكَ الْخِزْيُ الْعَظِيمُ{63}

Кимки Аллоҳ ва расулига қарши чиқса^[53] унга – ичида ўлимсиз ҳолда қоладиган жаҳаннам ўти борлигини улар билмабдиларми?!

9:64

يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِم قُلِ اسْتَهْزِؤُواْ إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ{64}

Мунофиқлар қалбидаги нарсаларни ўзларига билдириб қўядиган улар ҳақида сура (оят) нозил бўлишидан хавфсираяпти. «Масхара қилиб туринглар-чи, кўрамиз! Аллоҳ сизлар хавфсираган нарсани аниқ ўртага чиқаради», деб айтиб қўй^[54].

9:65

وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِؤُونَ{65}

Агар улардан сўрасанг, «Биз шунчаки гапга берилиб кетиб, кўнгил кўтариб ўтирган эдик, холос», дейди. «Сизлар Аллоҳни, Унинг оятларини ва расулини масхара қилиб кўнгил кўтарасизларми?!»- де.

9:66

لاَ تَعْتَذِرُواْ قَدْ كَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِن نَّعْفُ عَن طَآئِفَةٍ مِّنكُمْ نُعَذِّبْ طَآئِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُواْ مُجْرِمِينَ{66}

(Эй мунофиқлар!) Баҳона тўқиманглар. Сизлар ишонганингиздан кейин кофир бўлдингиз. Орангиздан бир гуруҳни жазоламасак-да, жиноятчига айланиб кетгани учун (бошқа) бир гуруҳни азоблаймиз.

9:67

الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِّن بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُواْ اللّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ{67}

Мунофиқ эркаклар ва мунофиқ аёллар бир-биридандир^[55]. Улар ёмонликка буюради^[56], яхшиликдан тўсади ва (яхши ишга сарф-харажат қилишдан) қўлларини ёпиб қўяди. Улар Аллоҳни унутди, Аллоҳ ҳам уларни унутди^[57]. Мунофиқлар – улар йўлдан чиқувчилардир.

9:68

وَعَدَ الله الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّقِيمٌ {68}

Аллоҳ шу мунофиқ эркак ва мунофиқ аёлларга, кофирлик қилувчиларга жаҳаннам ўтини ваъда қилди, унда ўлимсиз — мангу қоладилар. У уларга кифоя. Аллоҳ уларни лаънатлайди^[58]. Уларга давомли азоб бўлади.

9:69

كَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ كَانُواْ أَشَدَّ مِنكُمْ قُوَّةً وَأَكْثَرَ أَمْوَالاً وَأَوْلاَدًا فَاسْتَمْتَعُواْ بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُم بِخَلاَقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ بِخَلاَقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذِي خَاضُواْ أُوْلَـئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الُّدنْيَا وَالآخِرَةِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ{69}

(Эй мунофиқлар!) Сизлар ҳам аввалгилар кабисиз^[59]. Аммо, улар сиздан кучли эди. Мол-давлатлари ва фарзандлари ҳам кўп эди. (Дунёвий) имкониятларидан тўлиқ фойдаланиб бўлишди. Аввалгилар имкониятларидан қандай тўлиқ фойдаланиб бўлган бўлса, сизлар ҳам имкониятларингиздан тўлиқ фойдаланиб бўлдингиз. (Ёлғонга) ботиб кетган кимсалар каби сизлар ҳам ботиб кетдингиз. Уларнинг қилган ишлари дунёда ҳам охиратда беҳуда бўлади. Ана шулар хонавайрон бўлувчилардир^[60].

9:70

أَلَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِيمَ وِأَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِكَاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَـكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ{70}

Бу мунофиқларга ўзларидан аввал яшаб ўтган Нуҳ халқининг, Од, Самуд ва Иброҳим халқининг, Мадян^[61] аҳолисининг, ҳамда остин-устун бўлиб кетган юртларнинг хабари келмадими? Элчилар уларга аниқ-равшан далиллар билан келган (лекин тан олмаган). Шунда, Аллоҳ уларга ҳақсизлик қилмаган, улар ўзига-ўзи ҳақсизлик қилган.

9:71

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَـئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ {71}

Мўмин эркак ва мўмина аёллар бир-бирининг ҳимоячи дўстларидир. Яхшиликка буюриб, ёмонликдан қайтаради. Намозни пухта адо этади, закотни беради, Аллоҳ ва расулига (элчига юборилган китобга) бўйсунади. Уларга Аллоҳ албатта эзгулик (бахт) беради. Аллоҳ доимо ғолиб ва устундир^[62], тўғри қарор берувчидир^[63].

9:72

وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ{72}

Аллоҳ (ўшандай) мўмин эркак ва мўмина аёлларга – ичидан ариқлар оқиб турадиган, улар ундан ўлимсиз ҳолда қоладиган – боғ-у роғларни, Адн жаннатидаги муҳташам ва ёқимли масканларни ваъда қилди. Аллоҳнинг розилиги энг буюк неъматдир. Улкан муваффақият мана шу!

9:73

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ {73}

Эй Пайғамбар! Шу кофир ва мунофиқларга қарши кураш^[64]. Уларга нисбатан қаттиққўл бўл. Уларнинг борар жойи жаҳаннамдир. Жуда ёмон аҳволга тушишдир у!

9:74

يَحْلِفُونَ بِاللّهِ مَا قَالُواْ وَلَقَدْ قَالُواْ كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُواْ بَعْدَ إِسْلاَمِهِمْ وَهَمُّواْ بِمَا لَمْ يَنَالُواْ وَمَا نَقَمُواْ إِلاَّ أَنْ أَغْنَاهُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ مِن فَضْلِهِ فَإِن يَتُوبُواْ يَكُ خَيْرًا لَّهُمْ وَإِن يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذَابًا أَلِيمًا فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِي الأَرْضِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ{74}

Айтмадик деб Аллоҳ номи ила қасам ичмоқдалар, ҳолбуки ўзларини кофирга айлантирадиган гапни гапириб бўлишди. Мусулмон бўлганидан кейин кофирлик қилиб, қўлидан келмаган ишга қўл уринишди. Уларнинг ёмонлик қилишларига Аллоҳ ва элчиси олийжаноблик ила у нонкўрларнинг эҳтиёжини кетказгани сабаб бўлди. Агар тавба қилсалар, ўзларига яхши бўлади. Мабодо (тавбадан) бош тортса, Аллоҳ уларни дунёда ҳам охиратда ҳам аламли азоб билан азоблайди. Уларга ер юзида (азобдан қутқариб қоладиган) на бир ҳимоячи дўст ва на бир ёрдамчи бўлмайди.

9:75

وَمِنْهُم مَّنْ عَاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتَانَا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ{75}

Улар орасида «Агар Аллоҳ бизга олийжаноблик қилиб (мол-мулк) берса, биз (ҳам) аниқ садақа берамиз ва яхшилардан бўламиз»- деб, Аллоҳга сўз берганлари бўлган.

9:76

فَلَمَّا آتَاهُم مِّن فَضْلِهِ بَخِلُواْ بِهِ وَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ{76}

Аллоҳ уларга олийжаноблик қилиб берганида эса, уни қизғаниб (садақадан) бош тортдилар. Улар юз ўгирувчи (тутуриқсиз) кимсалардир^[65].

9:77

فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُواْ اللّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُواْ يَكْذِبُونَ {77}

Шундай қилиб, Аллоҳга берган сўзига қарши иш қилишгани ва ёлғон гапиришгани учун, Аллоҳ уларни то Ўзи билан юзлашадиган кунгача ичларида қолиб кетадиган сохтакорлик (мунофиқлик^[66]) билан жазолади.

9:78

أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ وَأَنَّ اللّهَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ{78}

Аллоҳ уларнинг сирларини ҳам яширин суҳбатларини ҳам билишини улар наҳотки билмаган бўлсалар? Аллоҳ барча махфий-у яширин нарсани билиб туради.

9:79

الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَالَّذِينَ لاَ يَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ {79}

Мўминлар орасида садақаларни жону дилдан берадиганлар ва тоқати етганича нарса топиб келган кишилардан айб ахтариб, уларни камситадиганларни Аллоҳ ҳам камситиб жазолайди. Уларга аламли азоб бор^[67].

9:80

اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَن يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ{80}

Уларга (Аллоҳдан) хоҳ кехҳирим сўра хоҳ сўрама (фойдаси йўқ). Улар учун етмиш маротаба кечирим сўрасанг ҳам Аллоҳ уларни кечирмайди. Чунки, улар Аллоҳ ва расулини (элчига юборилган китобни) тан олмадилар^[68]. Аллоҳ йўлдан чиқувчи кимсаларни йўлга солмайди^[69].

9:81

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاَفَ رَسُولِ اللّهِ وَكَرِهُواْ أَن يُجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَقَالُواْ لاَ تَنفِرُواْ فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَّوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ{81}

Расулуллоҳга мухолифат қилиб жангга бормай ўтириб олганлар, ўтириб олишганидан хушнуд бўлдилар. Аллоҳ йўлида мол-у жонлари билан курашни ёмон кўрдилар. Ҳамда, «Бу (жазирама) иссиқда жангга чиқманглар!»- дедилар. Жаҳаннам оташи янада иссиқроқдир! Кошки (буни) англаб-етсалар.

9:82

فَلْيَضْحَكُواْ قَلِيلاً وَلْيَبْكُواْ كَثِيرًا جَزَاء بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ{82}

Энди (булар) ўз қилмишларига бериладиган жазо учун оз кулиб кўп йиғласинлар.

9:83

فَإِن رَّجَعَكَ اللّهُ إِلَى طَآئِفَةٍ مِّنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُل لَّن تَخْرُجُواْ مَعِيَ أَبَدًا وَلَن تُقَاتِلُواْ مَعِيَ عَدُوًّا إِنَّكُمْ رَضِيتُم بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُواْ مَعَ الْخَالِفِينَ{83}

Агар Аллоҳ улардан бир тоифасини сени ёнингга қайтишини насиб қилиб, улар сендан жангга чиқишга рухсат сўраса: «Мен билан энди асло жангга чиқмайсиз, мен бирга душманга қарши уриша олмайсиз. Чунки, аввалги сафар (жангга бормай^[70]) ўтириб олишга рози бўлгансиз. Ҳозир ҳам ортда қолувчилар билан бирга ўтираверинглар», деб айт.

9:84

وَلاَ تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِّنْهُم مَّاتَ أَبَدًا وَلاَ تَقُمْ عَلَىَ قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُواْ وَهُمْ فَاسِقُونَ{84}

Улардан ўлган кишининг намозини асло ўқима, қабрида ҳам турма. Чунки, улар Аллоҳ ва расулини (элчига юборилган китобни) тан олмади ва итоатсиз ҳолда^[71] ўлди.

9:85

وَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلاَدُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللّهُ أَن يُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ {85}

Уларнинг мол-давлатлари ҳам фарзандлари ҳам сени ажаблантириб қўймасин. У билан Аллоҳ фақат мунофиқларни дунё ва охиратда азоблашни^[72], ҳамда ҳақни тан олмаган ҳолида ҳасрат ила жони узилишини хоҳлайди.

9:86

وَإِذَآ أُنزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَجَاهِدُواْ مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُوْلُواْ الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُواْ ذَرْنَا نَكُن مَّعَ الْقَاعِدِينَ{86}

«Аллоҳга ишонинглар ва элчиси билан биргаликда курашинглар!»,- деган сура туширилганида, мунофиқларнинг кучи етадиганлари сендан рухсат сўраб: «Бизни қўйгин, ўтирувчилар билан бирга қолайлик», дейди.

9:87

رَضُواْ بِأَن يَكُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَفْقَهُونَ {87}

Улар (жангга бормайдиган) аёл-қизлар билан қолишга рози бўлдилар. Уларнинг қалбида бир хислат пайдо бўлди-ю, уни англаб етмаяптилар.

9:88

لَـكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ جَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ وَأُوْلَـئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ{88}

Лекин, бу элчи ва унинг ёнидаги мўминлар моллари ва жонлари билан курашадилар. Барча яхшиликлар улар учун. Ана шулар нажот топувчилардир.

9:89

أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ {89}

Аллоҳ улар учун ичидан анҳорлар оқиб турадиган боғ-у роғлар тайёрлаб қўяди. Улар у ерда ўлимсиз ҳолда қолади. Улкан муваффақият мана шу!

9:90

وَجَاء الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لَهُمْ وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ{90}

Чўлда яшайдиган араблар орасидан (жангга бормасликка) рухсат берилиши учун узрини айтадиганлари келди. Аллоҳ ва элчисини ёлғонга чиқарганлари эса ўрнидан турмади ҳам^[73]. Улар орасидан кофирлик қилганларга аламли азоб етади.

9:91

لَّيْسَ عَلَى الضُّعَفَاء وَلاَ عَلَى الْمَرْضَى وَلاَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَجِدُونَ مَا يُنفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُواْ لِلّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {91}

Аллоҳ ва расулига самимий бўлган тақдирда, заиф-ногиронлар^[74], беморлар, ҳамда сарфлагани ҳеч нарса топа олмайдиганларга (жангга ҳисса қўша олмагани учун) гуноҳ йўқ^[75]. Муҳсинларни (узри самимий кишиларни) айблашга ҳеч қандай йўл йўқ. Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашади.

9:92

وَلاَ عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاَ أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّواْ وَّأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلاَّ يَجِدُواْ مَا يُنفِقُونَ {29}

Шунингдек, уловга миндириб жангга йўллашинг учун ёнингга келганларида: «Сизларга миндиргани ҳеч нарса топа олмаяпман», деганингда, сарфлагани ўзлари ҳам ҳеч нарса топа олмаганидан хафа бўлиб, кўзларидан ёш тўкиб қайтаётганларни айблашга ҳам ҳеч қандай йўл йўқ.

9:93

إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِيَاء رَضُواْ بِأَن يَكُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ{93}

Бой бўла туриб, сендан рухсат сўрайдиган кишиларни-гина айблашга йўл бор. Улар (жангга бормайдиган) аёл-қизлар билан қолишга рози бўлдилар. Аллоҳ уларнинг қалбида бир хислат пайдо қилиб қўйди. Уни англаб етмаяптилар.

9:94

يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ {94}

(Жангдан) улар томон қайтганингизда сизларга узр тўқийди. Айт: «Узр тўқимай қўяверинглар – сизларга ишонмаймиз. Чунки, Аллоҳ сизларнинг баъзи хабарларингизни бизга билдириб бўлди^[76]. Бундан кейин амалга оширадиган ишларингизни Аллоҳ ҳам кўради ва элчиси ҳам (гувоҳ бўлади). Охир-оқибат, махфий ва ошкора ҳар нарсани билувчига (Аллоҳнинг ҳукмига) қайтариласизлар, шунда У қилмишингизни ўзингизга билдириб қўяди.

9:95

سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُواْ عَنْهُمْ فَأَعْرِضُواْ عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاء بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ{95}

(Жангдан) қайтиб ёнига келганингизда, уларни айбламаслигингиз учун Аллоҳ номи ила қасам ичишади. Уларни айбламай қўяверинглар; чунки улар нопок инсонлардир. Қилган ишларининг жазоси ўлароқ уларнинг борар жойи жаҳаннамдир.

9:96

يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْاْ عَنْهُمْ فَإِن تَرْضَوْاْ عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ يَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ {96}

Улар сизларни ўзидан рози қилиш учун қасам ичади. Сизлар рози бўлган тақдирингизда ҳам, итоатсиз кишилардан Аллоҳ аниқ рози бўлмайди.

9:97

الأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْرًا وَنِفَاقًا وَأَجْدَرُ أَلاَّ يَعْلَمُواْ حُدُودَ مَا أَنزَلَ اللّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ {97}

Чўл арабларининг кофирлиги ҳам мунофиқлиги ҳам жуда қаттиқ. Аллоҳ Ўз элчисига туширган қонунларни билмаслиги ҳам табиий^[77]. (Ким қандай эканини) Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

9:98

وَمِنَ الأَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ مَغْرَمًا وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَآئِرَةُ السَّوْءِ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ{98}

Чўл араблари орасида қилган сарф-харажатини зиён деб билиб, бошингизга турли бало-офатлар тушишини кутиб турадиганлари ҳам бор. Бало-офатлар ўзларининг бошига тушсин! Аллоҳ ҳар нарсани эшитади, билади^[78].

9:99

وَمِنَ الأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَّهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ{99}

Чўл араблари орасида Аллоҳга ва охират кунига ишониб, сарфлайдиган нарсасини Аллоҳнинг розилигига яқинлаштиришга ҳамда элчини дастагини олишга сабаб қиладиганлари ҳам бор. Билиб қўйинглар, у албатта ўзлари Аллоҳни розилигига яқинлаштиришга сабабдир. Аллоҳ уларни яқинда раҳматига (жаннатига^[79]) киргизади. Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир^[80].

9:100

وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ{100}

Муҳожир^[81] ва Ансорларнинг^[82] пешқадамлари^[83] ва уларга чиройли ҳолатда эргашганлардан Аллоҳ рози бўлди, улар ҳам Аллоҳдан рози бўлдилар. Аллоҳ уларга ичидан анҳорлар оқиб турадиган боғ-у роғлар тайёрлаб қўяди. Улар у ерда ўлимсиз ҳолда мангу қоладилар. Улкан муваффақият мана шу!

9:101

وَمِمَّنْ حَوْلَكُم مِّنَ الأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُواْ عَلَى النِّفَاقِ لاَ تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُم مَّرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ{101}

Атрофингиздаги чўл арабларидан иккиюзламачи-мунофиқлар бор, Мадиналиклар орасида ҳам мунофиқликда устаси фаранглари бор. Сен уларни билмайсан, уларни Биз биламиз^[84]. Уларни (бу дунёда) икки маротаба азоблаймиз^[85]. Кейин улар буюк азобга қайтарилади.

9:102

وَآخَرُونَ اعْتَرَفُواْ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُواْ عَمَلاً صَالِحًا وَآخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {102}

Яна бошқа мунофиқлар гуноҳларини эътироф этдилар. Улар яхши ишни бошқа ёмон ишга аралаштириб юборган^[86]. Аллоҳ уларга тавба имкони бериши мумкин. Шубҳасизки, Аллоҳ (ҳақиқий тавба қилганларни) кечиради, эзгулик ва неъмат улашади^[87].

9:103

خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ{103}

(Эй Муҳаммад!) Уларнинг мол-давлатларидан садақа^[88] олки, у билан уларни ҳам поклайсан, ҳамда келиштирасан. Яна уларга дастак ҳам бўл^[89], чунки, сенинг дастагинг уларга хотиржамлик-тасалли бўлади. Аллоҳ эшитади, билади.

9:104

أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ{104}

Қулларининг тавбасини қабул қиладиган ҳам, садақаларни оладиган ҳам Аллоҳ эканини улар наҳот билмадилар? (Билиб қўйсинлар!) Тавбаларни қабул қилувчи ҳам, эзгулик ва неъмат улашувчи ҳам Аллоҳдир.

9:105

وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ{105}

Айт: «Хоҳлаганингизни қилинглар. Аллоҳ қилган ишингизни кўриб туради, Унинг элчиси^[90] ва мўминлар ҳам (кун келиб кўради). Яқинда яширин нарсани ҳам ошкор нарсани ҳам билувчи (Аллоҳ)нинг ҳузурига қайтариласизлар, шунда, нималар қилганингизни Унинг Ўзи сизларга билдириб қўяди.

9:106

وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ{106}

Ишлари Аллоҳга ҳавола қилинган яна бир қисм инсонлар бор. (Аллоҳ ҳолатига қараб) Уларни ё жазолайди, ёки тавбалари қабул қилади. (Уларни) Аллоҳ билади, қарорини тўғри беради^[91].

9:107

وَالَّذِينَ اتَّخَذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِن قَبْلُ وَلَيَحْلِفَنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ الْحُسْنَى وَاللّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ{107}

(Шунақа мунофиқлар ҳам борки,) Улар мўминларга зарар етказиш ва (ҳақни яшириб ёки ҳаққа қарши чиқиб) кофирлик қилиш, мўминларни орасини бўлиш^[92] ва илгари Аллоҳ ва Расулига қарши бош кўтарган (қарши чиққан) кишиларни кутиш учун^[93] масжид қуради. Улар: «Биз бу билан фақатгина яхшилик хоҳладик», деб қасам ҳам ичишади. Улар аниқ ёлғончи эканига Аллоҳ шоҳид^[94].

9:108

لاَ تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ{108}

У масжидда ҳеч қачон намоз ўқима^[95]! Илк кундан бошлаб тақводорликка асосланган масжид – унда намоз ўқишинг учун энг муносиб масжиддир^[96]. Унда ўзини пок тутишни ёқтирадиган инсонлар бор. Аллоҳ ўзини покиза олиб юрувчиларни яхши кўради.

9:109

أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ{109}

Барпо қилаётган нарсасини тақво ва Аллоҳ розилигига эришиш асосида барпо қилган киши яхшими, ёки барпо қилаётган нарсасини сел келиб оқизиб кетишига чидамсиз зўрға турган қирғоққа қуриб, у билан бирга жаҳаннам ўтига қулаб тушган киши яхшими?^[97] Аллоҳ ҳақсизлик қилувчи-золим кишиларни ҳидоят қилмайди^[98].

9:110

لاَ يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْاْ رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلاَّ أَن تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ{110}

Уларнинг барпо қилган нарсалари қалблари парчаланиб кетгунга қадар ичларида давомли бир шубҳа бўлиб қолаверади. Аллоҳ (уларни аҳволини ҳам ичини ҳам) билади, (уларга фурсат бериб) тўғри қарор беради.

9:111

إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُم بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ{111}

Аллоҳ мўминларнинг жонлари ва молларини жаннат эвазига сотиб олди. Улар Аллоҳ йўлида жанг қилади, бу йўлда ўлдиради ёки ўлдирилади. Бу – Таврот, Инжил ва Қуръонда ҳам айтилган Аллоҳнинг ҳақ сўзидир. Аллоҳдан кўра аҳдига вафодор ким бор?! Шундай экан, қилган савдонгиздан хурсанд бўлинглар. Улкан муваффақият мана шу!

9:112

التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ{112}

(Мол-у жонлари эвазига жаннатни оладиганлар -) тавба қиладиганлар, қулликни бажо қилувчилар, Аллоҳни мақтайдиганлар, (Аллоҳ учун) сафар қиладиганлар,  руку қиладиганлар, сажда қиладиганлар, яхшиликка буюрадиганлар, ёмонликдан қайтарадиганлар ва Аллоҳнинг қонунларига қатъий риоя қиладиган кишилардир. Ана ўшандай мўминларга хушхабар бер^[99].

9:113

مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَن يَسْتَغْفِرُواْ لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُواْ أُوْلِي قُرْبَى مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ{113}

Мушриклар жаҳаннамлик экани аниқ маълум бўлганидан кейин, гарчи улар ўзларининг яқин қариндошлари бўлса-да, пайғамбарни ҳам, мўминларни ҳам улар учун мағфират талаб қилишлари тўғри эмас^[100].

9:114

وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاَّ عَن مَّوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لأوَّاهٌ حَلِيمٌ{114}

Иброҳим отаси учун Аллоҳдан мағфират талаб қилиши – фақат унинг ўзига берган ваъдаси учун эди^[101]. Отаси Аллоҳга душман экани аниқ маълум бўлганидан кейин у ишдан узоқ турди. Иброҳим ростдан ҳам жуда соф кўнгилли ва беозор эди^[102].

9:115

وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُم مَّا يَتَّقُونَ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ. {115}

Аллоҳ бирон бир халққа тўғри йўлини кўрсатиб қўйганидан кейин, токи уларга нималардан ўзини тийишлигини очиқча билдириб қўймай туриб уларни адашганлигига ҳукм қилмайди^[103]. Аллоҳ ҳар нарсани билиши аниқ^[104].

9:116

إِنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ يُحْيِـي وَيُمِيتُ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ{116}

Осмонлар ва ернинг ҳукмронлиги (подшоҳлиги) Аллоҳга тегишли. (Ўз ҳукмига кўра) Яшатадиган ҳам ўлдирадиган ҳам У. Аллоҳдан бошқа ҳеч қандай дўстингиз ҳам ёрдамчингиз йўқ.

9:117

لَقَد تَّابَ الله عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِن بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِّنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ{117}

Аллоҳ Пайғамбарга ҳам, унга қийин кунларда эргашган муҳожир ва ансорларга^[105] ҳам тавба имкони берди^[106]. Ўшанда улар орасида бир гуруҳининг қалби ҳақдан айрилиб кетишга оз қолган эди. Сўнг, Аллоҳ уларга тавба имкони берди. Чунки, Аллоҳ уларга меҳрибонлик қилади, эзгулик ва неъмат улашади.

9:118

وَعَلَى الثَّلاَثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُواْ حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَظَنُّواْ أَن لاَّ مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُواْ إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ{118}

(Жангдан бормай) ишлари Аллоҳга ҳавола қилинган уч кишининг ҳам тавбаларини қабул қилди. Қанчалик кенг бўлмасин,  ер юзи уларга тор келиб қолди. Улар виждон азобидан жуда ҳам қийналди, Аллоҳдан қочишнинг ҳеч қандай йўли йўқлигини, аксинча, буни ягона чораси Уни Ўзига қайтиш эканини англаб етишди. Тавба қилиб қолсинлар деб, Аллоҳ уларга тавба имкони берди. Чунки, Аллоҳ тавбаларни қабул қилади, эзгулик ва неъмат улашади.

9:119

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَكُونُواْ مَعَ الصَّادِقِينَ{119}

Эй Мўминлар! Аллоҳга қарши чиқишдан сақланинглар ва ростгўй (самимий) инсонлар билан бирга бўлинглар^[107].

9:120

مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ الأَعْرَابِ أَن يَتَخَلَّفُواْ عَن رَّسُولِ اللّهِ وَلاَ يَرْغَبُواْ بِأَنفُسِهِمْ عَن نَّفْسِهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ لاَ يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلاَ نَصَبٌ وَلاَ مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ يَطَؤُونَ مَوْطِئًا يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلاَ يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَّيْلاً إِلاَّ كُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ{120}

Мадиналиклар ҳам, уларнинг атрофидаги чўл араблари ҳам (берган байъатлари сабабли) Расулуллоҳни ортидан қолмаслиги, ҳамда ўз жонларини унинг жонидан кўра афзал билмаслиги керак. Ҳа шундай, чунки Аллоҳ йўлида уларга етган ҳар турли чанқоқлик, қийинчилик ва очлик учун, ҳақни тан олмаган-кофирларни жаҳлини чиқарадиган ҳар бир босилган қадам ва душман тарафидан уларга етган ҳар нарса учун албатта бир яхши амал ёзиб қўйилади. Аллоҳ муҳсинларнинг ҳақини зое қилмайди.

9:121

وَلاَ يُنفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلاَ كَبِيرَةً وَلاَ يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلاَّ كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ {121}

(Аллоҳ йўлида) қилган каттаю кичик ҳар бир сарф-харажатлари ва босиб ўтган водийлари уларнинг ўзлари учун ёзиб қўйилмоқда. Амалга оширган ишларидан ҳам Аллоҳ уларни чиройли мукофотлаш учун шундай қилади^[108].

9:122

وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ{122}

Мўминларнинг ҳаммаси жангга чиқиши керак эмас. Шундай бўлса-да, ҳар бир жамоадан бир қисм инсонлар (Аллоҳнинг бу буйруғини амалда жорий этилишини кўриб) динни чуқур англаб етиши ва қайтиб келганида қавмини огоҳлантириш учун жангга чиқса бўлмайдими?! Шояд (шунда қавми ҳам) эҳтиёт бўлса.

9:123

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ قَاتِلُواْ الَّذِينَ يَلُونَكُم مِّنَ الْكُفَّارِ وَلِيَجِدُواْ فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ{123}

Эй Мўминлар! Қаршингиздан келаётган кофирларга қарши жанг қилингларки, улар сизлардаги жадаллик ва кучни кўрсин^[109]. Билингларки, Аллоҳ гуноҳлардан сақланувчилар биландир.

9:124

وَإِذَا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُم مَّن يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هَـذِهِ إِيمَانًا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ فَزَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ {124}

Бирон-бир сура туширилганида мунофиқлар орасида: «Энди бу (сура) қайси бирингизни ишончини орттирди?»- дейдиганлари бўлади. У (сура) унга ишонганларнинг ишончини орттиради. Мўминлар уни бир-бирига хушхабар қилиш пайида бўлади.

9:125

وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُواْ وَهُمْ كَافِرُونَ {125}

Қалбида касаллик бор^[110] кимсаларга эса, разолатига яна разолат орттиради^[111]. Улар (тавба қилмаса) кофир бўлиб ўлади.

9:126

أَوَلاَ يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٍ مَّرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لاَ يَتُوبُونَ وَلاَ هُمْ يَذَّكَّرُونَ{126}

Ўзларини ҳар йили бир ёки икки марта фитнага дучор бўлаётганини кўрмаяптиларми? Шунда ҳам улар тавба қилмаяпти ,насиҳат олмаяпти.

9:127

وَإِذَا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ نَّظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ يَرَاكُم مِّنْ أَحَدٍ ثُمَّ انصَرَفُواْ صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُم بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ يَفْقَهُون{127}

Бирон сура туширилганида (мунофиқлар) бир-бирига қараб: Сизни^[112] биров кўрмаяптими?- дейди, кейин айрилиб кетади. Аллоҳ уларнинг қалбларини буриб қўйди. Чунки, улар тушунмайдиган кишилардир.

لَقَدْ جَاءكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ{128}

Ҳақиқатда, сизларга ўзингиздан элчи келди. Сизни машаққатга (зарарга) солган нарса унга оғир келади, сизга (ҳидоят томонлама) интиқдир. Мўминларга нисбатан жуда меҳрибон, давомли яхшилик улашувчидир.

فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُلْ حَسْبِيَ اللّهُ لا إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ{129}

9:129
Агар бош тортсалар, «Менга Аллоҳ етади, қуллик қилинишга ҳақли ягона илоҳ Удир, Унга ишониб-суяндим, У буюк аршнинг (бошқарув марказининг) яратган Эгасидир», деб айт.

 

^[1] Тавба сураси, Мадинада тушган, 129 оят, ёзилиш тартиби 9, тушиш тартиби 113.

^[2] Катта ҳаж куни Қурбон байрамининг биринчи куни.

^[3] Бу оятга кўра мушриклар айни замонда кофирдир. Зотан ҳар бир кофир мушрикдир. (Оли Имрон 3/151)

^[4] Юқоридаги эълон ҳаром ойларнинг иккинчи ойи бўлган Зулҳижжада билдирилган. Бу оятда айтилган ойлар “ал-Ашҳур ал-Ҳаром” деб билинган тўртта ҳаром ой эмас, балки иккинчи оятда айтилган дахлсизлик деб айтилган тўрт ойдир. Бу ойларга “ҳаром ойлар” дейилишини сабаби – уларга бу ойларда тегиб бўлмаслиги учун берилган. Чунки у ойларда аҳдини бузган мушрик бўлса ҳам уларга тегиш ҳаром қилинган.

^[5] Мадинадаги Мусулмонлар билан тузилган Келишувни бузган ўша Маккали мушриклар аввал ҳам Муҳаммад а.с.ни ўлдиришга уринишган, уни ва унинг яқинларини Маккадан чиқиб кетишга мажбур қилишган. Аллоҳнинг пайғамбарига нисбатан қилган уларнинг бу жиноятлари учун уларга берилган тўрт ой муддат ичида Маккадан чиқиб кетиши жазоси тайинланган эди, агар у ерда қолиб хавф туғдиришда давом этсалар, ушланган жойида ўлдирилишга рухсат берилган. ушбу суранинг 11-оятига кўра, агар улар тавба қилиб ўзларини тузатсалар ва буни ўз ҳаракатларида акс эттирсалар, энди уларга белгиланган жазо ижро қилинмаслиги билдирилган.

^[6] Келишувни бузган мушрикларда биттагина йўл қолади, у ҳам бўлса ушбу суранинг 11-оятида билдирилган йўлдир.

^[7] “Аллоҳ юборган китобдан бирон нарсани яшириб, уни ўткинчи нарсага сотадиганлар – ана шулар қорниларини фақат ўтга тўлдиради. Қиёмат куни Аллоҳ улар билан гаплашмайди ва уларни оқламайди. Уларга аламли азоб бор” (Бақара 2/174).

^[8] Мушриклар Ҳудайбия йили мусулмонларни Ҳаж қилишдан тўсишган. Ҳудайбия келишуви ҳижрий 28-йил, Зулқаъда ойида (628 Март) тузилган.

^[9] Аллоҳ таолонинг яхшилиги чексиз эканини, то бандаси юз ўгириб кетмагунча унга эзгулик ва неъмат улашувчи экани, тавба қилган қулидан – қилган гуноҳини қандай ва қанча эканига қарамай афт этиб кечиб юборишини мана шу оятдан билиб олса бўлади. Чунки, аввал Аллоҳга ёлғон тўнкаган, пайғамбарни ёлғончи деган, кейин пайғамбарга ва унга эргашган мўминларга қарши турли фитналар уюштирган, бир-неча марта Ислом ва мусулмонларга қарши жанг қилган инсонларга ҳам тавба имкони бермоқда.

^[10] Оятга алоқадор тафсилотли ҳукм ва маълумотлар: Анфол 8/30, Тавба 9/40, Исро 17/76, Муҳаммад 47/13, Мумтаҳина 60/1.

^[11] أَحَقُّ калимасига сифати мушаббаҳа маъноси берилган. Сифати мушаббаҳа маъноси берилган калима учун Оли Имрон 3/173- оятга ҳам қаранг.

^[12] Жиҳод — бор  кучи билан ҳаракат қилиш ва курашиш дегани. Жиҳод калимасида “жанг қилиш” деган маънодан ташқари, умр бўйи қўлидан келганча фидокорлик қилиш керак бўлган ҳар бир масалада Аллоҳнинг буйруқ ва тақиқларига амал қилиш учун қўлидан келган ишни қилиш, деган маъно биринчи ўринда туради.

^[13] Бу ва бу каби барча оятлар сўзда мусулмон бўлиб олиб, амал қилмайдиган, амал қилса ҳам қилаётган амалларини риё учун қилаётган ва ўзларини бошқа самимий ва холис мусулмонларга тенг қилаётган мунофиқлар ҳақида нозил бўлган. Бу ҳақидаги яна бошқа оятлар: Бақара 2/214, Оли Имрон 3/142, Анкабут 29/2. (Қаранг: Имом Мотрудий, Таъвилоти Аҳли Сунна.)

^[14] Бу оят ҳар бир мушрик кофир ва ҳар бир кофир мушрик эканини ишорат қилади. Ҳар бир ақлли инсоннинг хилқати яратувчи бир эканини тасдиқлайди. Ҳар бир шахс ўзи қилаётган иши қандай эканини виждонига қараб билиб олади (Қиёмат 75/14).

^[15] Шайтон инсонлари Аллоҳнинг тўғри йўли устида туриб васваса қилади. Аллоҳнинг уйи эса Унинг масжидларидир. Инсонлар ҳидоят ва ҳақни Аллоҳнинг уйидан истайди. Демак, агар масжидларга ҳақиқий маънода хизмат қила оладиган ва масжидга чин маънода маъмурлик қила оладиган мўминларни тайинлаб қўйилмас экан, улар аста секин инсон ва жин тоифасидаги шайтонларнинг васвасасига алданиб, тўғри йўлдан тойиб қолишлари мумкин, натижада ўзларидан ташқари улар хизмат қилаётган масжидга келаётган намозхонларни ҳам йўлдан оздириши ва уларни Аллоҳнинг тўғри йўлидан узоқлаштириб юбориши мумкин.

Оятнинг давомида “Аллоҳдан бошқа ҳеч кимдан чўчимайдиган” жумласи ҳам жуда муҳим. Бу жумла холис бир мўмин бўлиши шарт эканига ҳам ишорат қилади. Демак, диний масалаларда фақатгина Аллоҳдан қўрқадиган ва фақатгина Ундан чўчийдиган мўминлар-гина масжидларга маъмур бўлиши керак.

^[16] Бу ва бу каби оятларда “Аллоҳ золимларни ҳидоят қилмайди” деган ҳукмлар бор. бу дегани – золим инсон то зулмидан тавба қилиб, ҳаққа мойил бўлиб, тўғри йўлни танлаб кирмагунча, Аллоҳ ундай кимсаларни мажбуран тўғри йўлга солмайди, дегани бўлади. Кофир, мушрик, золим ёки фосиқ киши ўз хатоларидан қайтиб ҳидоят ёлига кирмоқчи бўлса, Аллоҳ албатта унга йўл кўрсатади ва ҳидоят қилади. Чунки, бу ва бу каби оятларда “Золимлар тавба қилиб ҳидоятга кирмоқчи бўлса, Аллоҳ уларга қарши чиқади” дейилмаган.

^[17]

^[18] Бу оятдаги валийлик – уларнинг тутган куфр йўлида уларга ҳақиқий ёки зоҳирий маънода мувофиқ иш тутмасликка, уларни куфрга буюрган буйруқларига итоат этмасликка, токи имонга – имон йўлига кирмагунча уларни йўлига эргашмасликка ва уларни қаттиқ севмасликка ёхуд уларга сир айтмасликка ишорат қилаётган бўлиши мумкин.

^[19] Ҳунайн – Макка билан Тоиф ўртасидаги бир водий. Ҳунайн жанги мусулмонлар ва Ҳавозин қабиласи ўртасида Макка фатҳ қилинганидан 20 кун ўтиб содир бўлган. Ҳунайн уруши мусулмонлар ва Ҳавозин қабиласи ўртасида Макка фатҳ қилинганидан 20 кун ўтгач содир бўлди. Расулуллоҳ Маккага қилган сафаридаги мақсадини Абу Бакр хориж ҳаммадан яширган эди. Макка фатҳига келган мусулмонлар жамоасини Ҳунайн қабиласи уларга нисбатан очилган уруш деб ўйлаб, мусулмонларга қарши Сакиф иштирокида катта армия тузган. Макка фатҳ этилгандан кейин вазиятдан хабардор бўлган Пайғамбар алайҳиссалом катта қўшин билан Ҳавозинга қарши юриш қилди. Аммо жанг майдонида анча олдин жойлашган Ҳавозин қабиласи бу ҳудуднинг барча манбаларини ўз фойдаларига ишлатган ва уруш бошида мусулмон армиясини тарқатиб юборган. Жами 300 га яқин шаҳид бўлган уруш мусулмонлар фойдасига бўлди, Муҳаммад алайҳиссалом чекинаётган қўшинларни қайта тузди ва иккинчи ҳужумни амалга оширди.

^[20] Ҳудайбияда аҳдлашган мушриклар аҳдномада белгиланган муддатгача маккада қолиши мумкин эди. Демак, бу оятда айтилган мушриклар ўша Ҳудайбия келишувини бузган мушриклардир. Чунки, Бақара сурасининг 216-оятига кўра Маккада кофирлар ҳам яшаб юриши мумкинлиги билдирилган. Имон ва куфрнинг асоси инсоннинг қалбида яширинган бўлади, у ерга ҳеч ким босим ўтказа олмайди, мажбур бирон нарсага ишонтира олмайди. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло Бақара сурасининг 256-оятида “Динда мажбурлаш йўқ”- деб буюрган. Бир инсонни фақатгина диний эътиқодини деб бирон бир юртдан қувиб чиқариш – диндаги энг катта мажбурлаш ҳисобланади.

^[21] Яъни, ушбу суранинг бошида билдирилган 4 ой ичида яшаб қолиши, кейин улар Маккани тарк қилиши буюрилган.

^[22] Баъзилар мана шу оятларни асос қилган ҳолда мушриклар то қиёматгача Масжидул-Ҳаромга кирмайди деб иддао қилади. Ҳолбуки, алоқадор оятларнинг барчаси биргаликда ўқисак, барча мушриклар эмас, балки аҳдини бузиб мўминларга қарши жанг очган мушриклар экани, ҳамда Масжидул-Ҳаромга эмас, балки Маккага шаҳрига экани маълум бўлади.

^[23] Бу иборада исм ўз сифатига изофа қилинган. Аслида ад-дийнул-ҳақ = الدين الحق шаклида бўлади. (Қаранг: Саълаб, ал-Кашф вал-Баян, Тавба 9/28)

^[24] Жизя – жазонинг фарқли турини англатувчи масдар бўлиб, “маълум бир жазо” дегани бўлади. Ўша маълум жазо қайси жазо эканини қуйидаги оятдан билиб оламиз: (Муҳаммад 47/4). Жангда мағлуб бўлганини тан олиб, ўша жазони ўз қўллари билан бериши керак бўлган ҳолат – асир тушиб таслим бўлишларидир. Уларни тўлайдиган тўловлари – бекорга озод қилинмаган асирларнинг тўлайдиган фидяларидир. Анъанавий динда кунимизгача давом этиб келган, яъни ғайридинларнинг эркакларидан олинадиган қўшимча солиқ тури бўлган жизянинг ҳеч қандай далили йўқ.

^[25] Анкабут сурасининг 46- оятида зулмкор бўлганларидан бошқа ҳеч бир аҳли китобга қарши жанг қилмасликни буюрилган. Аҳли китоб орасидаги зулмкорлари – бизга қарши жанг бошлаганлар ҳисобланади (Бақара 2/190).

^[26] Аллоҳнинг сўзидан, Аллоҳнинг ҳукмидан кўра бошқаларни сўзи ва ҳукмини афзал билиш ва устун кўриш – ўша инсонларни ўзига робб қилиб олиш дейилади.

Адий ибн Ҳатим айтади: “Мен Расулуллоҳни ёнига келдим, бўйнимда олтин хоч бор эди. Расулуллоҳ менга: «Эй Адий, шу бутни ташлаб юбор!»- деди. Кейин Расулуллоҳдан юқоридаги оятни тингладим. Расулуллоҳ айтдики: “Улар бу (билимдон ва диндор)ларга ибодат қилишмаган. Лекин, улар нимани ҳалол деса ҳалол деб, нимани ҳаром деса ҳаром деб кетаверишган. Уларни ўзларига робб қилиб олишлари мана шундай бўлган.» (Термизий, Тафсирул-Қуръан 10.)

^[27] Қуръон ва ундаги ҳукмларга ким қанчалик қарши чиқмасин, барибир Аллоҳ уни ўртага чиқаради. Қуръон ва ундаги ҳукмлар мукаммал тарзда нозил бўлиб бўлган (Моида 5/3). Энди ундаги ҳукмларни ҳаётга татбиқ қилиш қолди, холос (Соф 61/8).

^[28]  Бу оятда исм сифатига изофа қилинган бўлиб, бундай ҳолатларда мавсуф-сифат (الدين الحق) қилиб маъно берилади. (Қаранг: Саълаб, ал-Кашф вал-Баян, Тавба 9/28)

^[29] Инсонлар ўзлари орасидаги билимдонлар ва диндорларни илоҳлаштириб ва уларни муқаддаслаштириб олганидан фойдаланиб, уламо ва диндорлар инсонларнинг мол-давлатини ҳар турли ботил йўллар орқали еб кетиши мумкинлиги ҳақида Аллоҳ таоло баён қилиб қўйди.

^[30] Чорасиз ва фақир инсонлар бойлардан ёрдам сўраганида, бахил бойлар имкони бўла туриб мискин ва фақирларга ёнбошини қилиб, ёки орқасини қилиб юз ўгиради, ёки юзига тик қараб ёрдам бермаслигини билдириб кетаверади. Мана шу сабабли ҳам уларга шундай жазо берилса керак.

^[31] Ҳаром ойлар – Зулқаъда, Зулҳижжа, Муҳаррам ва Ражаб ойлар.

^[32] Рум 30/30-оятга кўра яратилишдаги табиат қонунлари энг тўғри диндир. Чунки, табиатни ҳам Аллоҳ яратган, Қуръондаги Исломни ҳам Қуръон орқали Аллоҳ туширган. Ҳар иккаласининг ҳам эгаси бир бўлганидан кейин, у иккаласи ўртасида бир-бирига қаршилик ва зиддият бўлмайди. Ислом – инсон фитрати ва табиатига энг муносиб диндир.

^[33] Ой тақвими билан қуёш тақвими ўртасида 11 кун фарқ бор. Шу боис ҳаж мавсуми қуёш тақвимига кўра ҳар йил 11 кун ортга қайтади. Бу ҳолат Макка аҳолисининг асосий моддий ва иқтисодий ҳолатини тиккалаб турадиган ва тижоратни авж олдирадиган мавсумни доимий бўлишига қаршилик қилади. Чунки, кўпчилик инсонлар қиш фаслларининг совуқ кунларида узоқ ҳаж сафарига чиқишга бир неча сабабларга кўра иккиланиб қолади. Айнан мана шу ҳолатни тузатиш учун Макка аҳли қомарий ойларни бир йил Аллоҳнинг амрига кўра, яна бир йил эса ўз манфаатларига кўра тартибга солишга уринишарди. Мана шу хийланинг номи “насийʼ” дейилади. Қуёш йили ой йили билан ҳар 33 йилда тенглашади.

^[34]

^[35] Қалбида касали бор, ўз табиий фитратини бузиб ўзини умуман ўзгартириб юборган, гуноҳ ишларга ҳам жисмонан ҳамда руҳан ўрганиб кўникиб қолган ва ёмон ишлардан завқ оладиган кимсаларга шайтон қилаётган жирканч ишларини чиройли қилиб кўрсатиб қўяди. Қаранг: Анъом 6/43, Анфол 8/48, Наҳл 16/63, Намл 27/24, Анкабут 29/38.

^[36] Расулуллоҳга душманчилик қилаётган Маккалик мушриклар Расулуллоҳни ўлдиришга, даъватини тўхтатиб қолишга ва сургун қилишга келишиб олиб, мана шу сўзда бирлашишган эди. Аллоҳ уларнинг бу сўзини йўққа чиқарди. Аллоҳ энг яхши тадбир ва режа тузувчидир. Зотан, Аллоҳ Соффат 37/171-173 ва Мужодала 58/21- оятларда Ўз элчиларини қутқариб қолиши ҳақида сўз берган.

^[37] Бу оят Табук ғазотига бормай мусулмонлардан айрилган мунофиқлар ҳақида тушган. (Асбабун-Нузул лил-Воҳидий, Байрут.)

^[38] Яъни, имонини ва ватанини ҳимоя қилиш учун қилинадиган жанг мўминларнинг зиммасидаги бурчи бўлгани ҳолда, улар жангга чиқмаслик учун сендан асло рухсат сўрамайди, деган мазмун ифодалайди.

^[39] Бу оятдаги гуноҳ – узрсиз ҳолда жангга чиқмасликка рухсат сўрашдир.

^[40] Мунофиқлар ўзларини мусулмонлар билан бир сафда деб кўрсатиб, уларнинг орасига кириб олиб, мусулмонлар ўртасида ғийбат, чақимчилик, фисқ-у фасод, қўрқув ва шубҳа тарқатиб фитна қилишга ва мўминларни муаммога тиқишга уринишади. Мунофиқларнинг характери ва феъл-атвори ҳақида қўшимча маълумот учун қаранг: Бақара 8, 9, 10…21 ва Мунофиқун сураси.

^[41] 49-оятдан бошлаб то 60-оятгача асосан мунофиқлар ва уларнинг характер ва хийлалари ҳақида хабар берилади. Мунофиқларни Жаҳаннамга тушиши асл фитнага тушиши ҳисобланади. Чунки энг катта қийинчилик ва муаммоли ҳаёт тарзи Жаҳаннамда бўлади. Фитнанинг маъноларидан бири — қийнаш, муаммога солишдир.

^[42] Бу оятлар мунофиқларнинг Табук жанггига чиқишдан аввалги ҳолатини баён қилиб беради. Айнан мана шундай деб жангга чиқмасликка рухсат сўраган шахс Жадд ибн Қайс экани ва бу гапнинг тагида учта фарқли маънолар бўлганини ҳам билдиришган: 1. Менга рухсат бермасанг ҳам берсанг ҳам мен барибир жангга бормайман, шунинг учун ҳам мени шу ерда қолишим учун рухсат бер. Рухсат бермасанг ҳам шу ерда қолсам катта гуноҳга қўл урган бўламан, мени бу гуноҳга ишни қилишимга сабабчи бўлма. 2. Менга рухсат бер ва мени қийнама. Чунки ҳозир жуда иссиқ, мен эса иссиққа чидолмайман. 3. Агар мен урушга борсам, оилам ва мол-давлатим зое бўлади. Шу сабабли менга рухсат бер ва мени хонавайрон бўлишимга сабабчи бўлма (Тафсир Тобарий, Тафсир Кабир, Анворут-Танзил, Тафсир Абу Ҳайён Андалусий).

^[43] бу оятдаги ёзиб қўйиш деганда иккита маъно чиқади:

1. Аллоҳ таоло бошқа оятларда Аллоҳ йўлида мол-у жони билан жанг қиладиган мўминларга жаннат бераман, деб ваъда қилган ва у Қуръонда ёзиб қўйилган (Тавба 9/111, Соф 61/10-13). Бизга ўлганимиздан кейин мана шу нарса тегади, деган маъно ҳам чиқади.
2. Ҳадид сурасининг 22-оятига кўра, ер юзида ёки инсоннинг ўз вужудида бирон бир ҳодиса юз беришидан олдин уни Аллоҳ таоло бир дафтарга ёздириб қўяди. Демак, Аллоҳ таоло мана шу нарса бўлсин, деб ёздирганидан кейин бир иш юзага чиқади, унгача ҳеч нарса содир бўлмайди. Агар Аллоҳ ўша ишни бўлишини раво кўрмаса ва ёздирмаса ва “Бўл” деб буюрмаса ҳеч нарса бўлмайди. Демак, бизнинг ҳаракатимиз ва ниятимизга қараб Аллоҳ бизга нимани раво кўриб ёзса мана шу нарса бўлади, деган маъно чиқади. Зотан, ҳар иккала маъно ҳам ҳақ.

^[44] Икки яхши оқибатнинг бири ғалаба ва нусрат, иккинчиси жаннатдир. Мўминлар учун бу икки оқибатнинг ҳар иккаласи ҳам яхшиликдир.

^[45] Садақа билан садоқат айнан битта калимадан турланади. Садақа – инсонни Аллоҳга бўлган садоқатини кўрсатади. Ушбу суранинг 103- оятига кўра давлат аҳолининг ҳар бир бой кишисидан садақа олади. Бу – мусулмонни Аллоҳга бўлган садоқатини, ғайри динни яшаб турган давлатига бўлган садоқатини кўрсатади. Садақа ва керакли ишларга инфоқ-эҳсонлар инсонларнинг ўзига керакли бўлган эҳтиёжидан ортганидан олинади (Бақара 2/219).

^[46] Фақир – давомли моддий ёрдамга муҳтож кимсаларга айтилади. Масалан, ишга яроқсиз ҳолдаги ҳар турли ногиронлиги бор кишилар, боқувчиси йўқ оилалар, моддий таъминотдан узилиб қолган қариялар ва.ҳк. Мискин – доимий эмас, нимадир сабаб бўлиб вақтинчалик ишсизликка тушиб қолган ёки ўз моддий эҳтиёжини вақтинчалик уддасидан чиқа олмаётган кимсалардир. Бу ҳақида шундай ривоят бор: “Мискин – бир бўлак ёки икки бўлак егулик билан кифояланадиган киши эмас, лекин эҳтиёжи бўла туриб уялганидан ёки бировдан қайта-қайта садақа сўрай олмагани учун ҳеч кимдан ёрдам сўрамайдиган кишидир.» (Бухорий, Закот, 53; Муслим, Закот, 101; Абу Довуд, Закот, 23; Насоий, Закот, 78.)

^[47] Исломга кирса Ислом ва мусулмонларга катта фойдаси тегиши умид қилинган кимсаларга закот ва садақалардан берса бўлади. Чунки, Расулуллоҳ Ҳунайн жангидан кейин Макканинг зодагонларидан бўлмиш Сафвон ибн Умайяга бир миқдор мол-давлат берган. Шунда Сафвон:  “У менинг энг ёмон кўрган инсоним эди, лекин  у менга моддий ёрдам беришда давом этди ва менинг энг севимли кишимга айланди.» (Аҳмад ибн Ҳанбал, Муснад, 153.)

^[48] Бу оятга кўра закотлар тўрт тоифадаги инсонларнинг шахсан ўз қўлига берилади, яна тўрт хил жойларга сарфланиши учун алоҳида вақф (фонд) очилади. Ҳаммаси бўлиб саккиз ўринда ишлатилади. Тўрт тоифа инсонни ўз қўлига берилиши ва яна тўрт хил ҳолат бўйича керак бўлганида сарфланиши учун фонд ташкиллаштирилишини оятдаги “лом” ва “фий” ҳарфлари баён қилиб беради. Оятни бошидаги тўрт тоифа учун лом ҳарфи, қолган тоʼртта ўрин учун эса фий ҳарфи ишлатилган.

^[49] Ҳамма гапга қулоқ солаверади – узри бўлса ҳам, ёки узри бўлмаса ҳам кечирим сўраб келган ҳар кимнинг узрини қабул қиладиган, ҳаммани дардини бирдек эшитадиган кимсага айтилади. Расулуллоҳнинг хулқи ва одоби жуда ҳалим ва кечиримли бўлгани учун, узр сўраганларнинг асосли узри бўлса ҳам бўлмаса ҳам кечириб юборган. Чунки, Расулуллоҳ нафсонияти учун бировдан интиқом олмаган (Бухорий, 3520, Муслим, 2327, Абу Довуд, 4785, Имом Аҳмад, 26404). Ҳатто Расулуллоҳга нисбатан пасткаш деб айтилган сўз учун ҳам жавоб қайтармаган (Мунофиқун 63/8).

^[50] Бир куни мунофиқлар йиғилиб қолади. Улардан Жулос ибн Сувайд ва Вадийъа ибн Собит ҳам бўлиб, улар Пайғамбар алайҳиссалом ҳақида бўлмағур гаплар тўқишиб, у кишини ҳақорат қилиб мазах қилади. Улар орасида Омир ибн Қайс деб чақириладиган бир болакай ҳам бўлади. Шунда улар:  “Агар Муҳаммад ҳақ бўлса, биз унда эшакдан ҳам ёмон эканмиз-да”, дейди, буни эшитган болакайни жаҳли чиқиб: “Аллоҳга қасамки, Муҳаммад нимаики деган бўлса у ҳақдир ва сизлар эшакдан ҳам ёмонсизлар” деб, Расулуллоҳни олдига бориб хабар беради. Расулуллоҳ уларни чақиртириб, улардан бу ҳақда сўрайди, улар “Омир ёлғон гапиряпти” деб қасам ичишади. Шунда Расулуллоҳ: “Аллоҳим! Ёлғончини ёлғонидан ростгўйни ростлиги ўртага чиқиб ошкор бўлмагунча бизни айирмагин”, деб дуо қилади. Шунда улар ҳақида мана шу (61-62) оятлар нозил бўлади. (Суютий, ад-Дурр, 3/253. Воҳидий, Асбоби Нузул) Ўшанда мунофиқлар Расулуллоҳ ҳақида “У қулоқ, ким нима деб борса ҳаммага қулоқ солиб эшитаверади”, дейишгани айтилади. Расулуллоҳ ҳар кимни ҳар қандай дардини ва гапига қулоқ солиб эшитар эди, мунофиқлар эса Расулуллоҳни бу гўзал хислатини ҳам ёмон тарафга буриб, у ҳаммага қулоқ солиб кетаверадиган қулоқ”, деб орқасидан ҳақоратли гаплар тарқатишар эди. Бундай мунофиқлар кунимизда ҳам учраб туради. Инсонларни орқасидан турли-туман гаплар тарқатишиб, кейин ислоҳ вақтида ёки гувоҳлар олдида гапидан тониб олишади ва ростгўйларни ёлғончига чиқариб юборади. Бу оятлар мусулмонлар жуда ҳам эҳтиёткор бўлишлари ва сиддиқлар билан бирга бўлишига далолат қилади.

^[51] Бир куни ансор мусулмонлар Расулуллоҳни ҳақорат қилган мунофиқларнинг ёнига боришганида, мунофиқлар асло бу ишга қўл урмагани ҳақида Аллоҳга қасам ичишади. Аллоҳ уларни (ундай кимсаларни) ёлғончи эканини билдириб қўйган. Демак, бу оят ансор мусулмон ва уларга ёлғон қасам ичган мунофиқлар ҳақида нозил бўлган. Бу – мусулмонлар ниҳоятда зийрак ва тадбирли бўлиши кераклигига ишорат қилади.

^[52] Чунки, мунофиқлар тарафидан қилинаётган хиёнатлар асосан Аллоҳ ва расулига нисбатан бўлади. Бу оятда айтилган мунофиқлар ҳам айнан Аллоҳ ва расулига хиёнат қилишган.

^[53] Аллоҳ ва Расули нима деса шу бўлади, демаганлар, ҳар бир масалада Аллоҳ ва Расулининг айтгани биринчи ўринда туришига қарши чиққанлар — Аллоҳ ва Расулига чегара берилганлар бўлади.

^[54] Бу оятнинг сабаби нузули ҳақидаги бир ривоят қуйидагича: Абу Маъсар ва Муҳаммад ибн Каъб ва бошқаларнинг билдиришича, мунофиқлар орасида бир одам шундай деди: “Кўриб турибман, орамизда Қуръонни ўқиб-ўрганиб у билан машғул бўлаётганларнинг ошқозони бизникидан ҳам иштаҳали, тил томонлама биздан ҳам ёлғончи ва душман билан юзлашишда бизнинг энг қўрқоқларимиздир.» Унинг бу сўзлари Расулуллоҳга етиб борди ва уни чақиртирди, Расулуллоҳ уловига миниб йўлга чиқиб кетаётганида мунофиқ келиб: «Эй Аллоҳнинг Элчиси! Биз шунчаки ҳазиллашиб лақиллаб турган эдик”. деди. Шунда Пайғамбаримиз ушбу суранинг 65 ва 66-оятларини ўқиди.

^[55] Ушбу суранинг 71- оятида мўминлар ҳам бир-бирининг ҳимоячи дўсти экани, Анфол сураснинг 73- оятида кофирлар ҳам бир-бирининг ёрдамчи дўстлари экани билдирилган. Бу оятда мунофиқлар ҳам бир-бирининг ёрдамчилари, мунофиқликда бир-бирига кўмакдош экани билдирилган. Шунинг учун мўминлар кофирларни ҳам, мунофиқларни ҳам ўзларига раҳбар, ёрдамчи ва эътимод қилинадиган шахс сифатида кўрмаслиги керак, уларга ишонмаслик керак.

^[56] Мункар  — ақл рад этган ишдир. Унга аввало Аллоҳга ширк қўшиш киради. Маъруф – ақл уни (яхши деб) таърифляган ва уни чиройли деб билган нарсадир. Унга аввало Аллоҳни ягона деб билиш ва Унга ишониш киради. Яна ҳар бир яхши ва чиройли нарса маъруфга киради (Имом Мотрудий).

^[57] Аллоҳни унутдилар дегани – Аллоҳнинг неъматини унутди дегани. Чунки, тўғри маънодаги унутиш гуноҳ ҳисобланмайди (Бақара 2/286). Мунофиқлар Аллоҳнинг неъматини ва унга шукр қилишни унутди, қилган ишларига жавобан Аллоҳ ҳам уларни худди унутгандек аҳволга солиб қўйди. Яъни, улар Аллоҳдан тавфиқ сўрамади, Аллоҳ ҳам уларга тавфиқ бермади. Ихлос сўрамади, Аллоҳ ҳам уларга ихлос насиб қилмади.

^[58] Лаънат = Агар Аллоҳдан боʼлса, охиратда азоб-у уқубатга дучор этиши, дунёда раҳмати ва ҳидоятига муваффақ қилмаслигидир. Инсондан боʼлса, бир-бирига қилган ёмонлик тилаб қилган дуосидир (Муфрадот).

^[59] Жумлага маҳаллан насб эъроб бериб, тақдиран феълий жумла қилиб таржима қилинди.

^[60] Мўминлар дунёда ҳам охиратда ҳам бахтли яшашга ва дунёда яшар экан, охиратлигини ҳам унутмаслиги керак (Бақара 2/201). Дунёдаги имкониятлардан охират учун ҳам насиба ажратиб яшаган солиҳ қулларга Аллоҳ таоло дунёда ҳам бахт-фароғат ва катта имконият ва неъматлар бериб қўяди. Қаранг: Анкабут 29/27.

^[61] Қуръонда Мадян калимаси 10 ерда келган. Аʼроф 7/85-92, Ҳуд 11/84, Анкабут 29/36 оятларга кўра Шуайб пайғамбар бўлиб юборилган халқ яшаган юртга айтилган. Тоҳа 20/40, Қасос 28/22-28 оятларда эса, Мусо а. с. Мисрдан чиқиб кетиб уйланган қишлоқ учун ҳам ишлатилган. Тавба 9/70, Ҳаж 22/44 оятларда ҳам шундай келган. Ҳижр 15/78, Шуаро 26/176, Сод 38/13 ва қоф 50/14 оятларда эса, ўша юртни Ашобул-Айка деб ҳам айтилган.

^[62] Оятнинг сўнгида Аллоҳ Ўзининг Азиз деган исмини келтиришидан ҳикмат шуки, юқоридаги сифат ва хислатларга эга бўлган мўминларга Аллоҳ Ўз иззатидан, ғалабасидан ва устунлигидан беради, дегани бўлади. Чунки иззат ва азизлик Аллоҳга хос, уни фақат унга муносиб бўлган мўмин қулларига беради. Агар мўминлар иззатли ва ғолиб бўлмасалар, демак улар айбни ўзларидан қидириши ва юқоридаги мўминларга хос бўлган фазилатларга эга бўлган ҳолда яшашлари керак бўлади.

^[63] Юқоридаги оятларда мунофиқларни ёмон ва жирканч хислатларини баёнидан кейин, бу оятда мўминларни гўзал табиатлари ва фазилатлари ҳақида баён қилмоқда. Аллоҳ таоло мўминларнинг барчаси шундай бўлишга буюрган, улар доим амри маъруф ва наҳий мункар қилиб туриши керак (Оли Имрон 3/104). Пайғамбарим алайҳиссаломдан бу оятга алоқадор шундай ривоят бор: “Расулуллоҳ: “Мўмин мўмин учун бир қисми бошқа бир қисмини боғлаб мустаҳкамлаб ушлаб турадиган битта бино кабидир”, деди ва бармоқларини бирлаштирди (Бухорий ва Муслим, Абу Мушо ал-Ашъарийдан). Яна бир ҳадисда шундай дегани айтилади: “Мўминларни бир-бирига бўлган самимий дўстлиги ва ўзаро яхшилик қилишлари худди битта вужуд кабидир (шундай бўлиши керак). Агар ўша вужуддаги битта аъзо (нимадандир) шикоят қилса, қолган барча аъзолар у учун иситма чиқариб безовта бўлишда ва бедорликда бирлашади (Бухорий ва Муслим, Нўмон ибн Баширдан).

Бу оятни яна-да мукаммал тушуниш учун Оли Имрон сурасининг 104 ва 110-оятлари ва изоҳларига қаранг.

^[64] Бу оятдаги кофир ва мунофиқлар ушбу суранинг бошидан бери тушунтириб келинаётган, айниқса 68-оятда билдирилган мунофиқ ва кофирлардир. мана шуларга нисбатан қаттиқ қўл бўлишга буюрилган.

^[65] Аҳдига вафо қилмаслик мунофиқлик экани мана шу оятдан маълум бўлади.

^[66] Қалбидаги нифоқ – мунофиқликда давомли қолиб кетиш, ёки ўрталарида ўзаро нафрат ва адоват пайдо қилиб қўйиш бўлиши ҳам мумкин. (Қаранг: Моида 5/14, ва 64).

^[67] Мунофиқлар ўзлари қилган эҳсонларини фақат мақтаниш ва риёкорлик учун қилишгани учун, қолган мўминларни ҳам шундай гумон қилиб, булар риё учун эҳсон қиляпти, деб гап тарқатишган. Нимани топса шуни садақа қилгани келган мўминларни эс устидан кулишган. Бу ҳолат ҳозирги кунимизда ҳам давом этмоқда.

^[68] Расулуллоҳга мунофиқларнинг қалбидаги куфр ва ширк тушунчалари ошкор бўлганидан кейин, Аллоҳ таоло ҳам пайғамбар алайҳиссаломга, ҳамда барча мўминларга мушриклар ҳақида истиғфор талаб қилиб дуо қилишдан қатъий ман қилган (Тавба 9/113). Яна бу оятдан куфр ва ширк амалига кирмаган инсонларнинг гуноҳлари кечирилиши маълум бўлади.

^[69] Аллоҳ йўлдан чиққан кимсаларни йўлга солмайди – фосиқликни танлаган вақтида ҳақ йўлга муваффақ қилмайди, ёки дунёда фосиқ бўлиб яшагани учун охиратда жаннат йўлига юргизмайди, деган маъно чиқади (Имом Мотрудий, Таъвилот).

^[70] Узри сабабли жангдан ортда қолувчилар – аёллар, ёш болалар, беморлар ва ёши улуғ кексалардир. Узрсиз ҳолда жангдан қолиб кетганлар мунофиқлардир.

^[71] “Итоатсиз” деб таржима қилинган сўз “фосиқ калимасининг кўплик шакли бўлган “фосиқун”дир. Фосиқ — ақл ва фитратга хилоф ич қилувчи, Аллоҳнинг буйруғини тарк қилувчи, Ҳақ йўлдан адашиб кетувчи, гуноҳ (жиноятга) қўл урувчи, Аллоҳнинг айтганини сўзсиз бажаришдан бош тортувчи, Ислом шариат тақиқлаган ишни амалга оширувчи, деган маъноларни билдиради. (Қаранг: Муфрадот, Лисан, Муъжам, Қомус, ас-Сиҳоҳ, ф-с-қ моддаси)

^[72] Мунофиқнинг охиратдаги жазоси аниқ. Унинг дунёдаги азоби – ўзи ич-ичидан ишонмагани ва ёқтирмагани ҳолда мўминлар билан бирга жангларга қатнашиб туришидир.

^[73] Яъни, узр айтиб, баҳона қилгани ҳам келмай, уйларидан чиқмадилар ҳам, Мадинага ҳам келмади.

^[74] Бу оятдаги заифлар тоифасига ёши кексайиб мункиллаб қолган қариялар, туғма ногиронлиги бўлган кимсалар – кўрлар, чўлоқлар, ўта нимжон касалманд кимсалар ва шулар каби инсонлар киради. Беморлар деганда – вақтинча бемор бўлиб қолган шахслар киради.

^[75] “حرج = Ҳарож” калимасига жумладаги маъно оқишига қараб “гуноҳ, машаққат, торлик”, дея фарқли маънолар берилади. (Қаранг: Ал-Муъжамул-иштиқоқий, Муфрадот.)

^[76] Яъни, уларнинг “баъзи хабарлари” деганда, 95-оятдаги — улар энг зарарли инсонлар экани, улар ўзини тузатмаслиги ва ундай мунофиқларнинг борар жойи Жаҳаннам эканини — ҳақидаги хабар бўлиши ҳам, ёки 47-оятдаги — улар мусулмонлар билан жангга чиқмайдилар, агар чиқсалар ҳам фитна қилиш ва муаммо туғдириш учун чиқишлари ҳақидаги хабарлари бўлиши ҳам мумкин. (Имом Мотрудий.)

^[77] Уларнинг ҳақни тан олмаслиги ва мунофиқлигига асосан илмсиз жоҳил экани сабаб  бўлган. Чунки Имон тасдиқ орқали ҳосил бўлади, тасдиқ эса фақатгина илм (идрок) орқали эришилади. (Таъвилоти Аҳли Сунна, Тавба 9/97-оят тафсири).

^[78] 97 ва 98- оятларда Аллоҳ таоло закотларини бермай юрадиган мунофиқларни хабарини билдириши билан мўминларни ҳам огоҳлантирмоқдаки, агар бир мўмин закотини ўз вақтида ва ўз ўрнида адо қилмаса, у ҳам ушбу оятларда айтиб ўтилган мунофиқларга ўхшаб қолиши мумкин. Оятларда мунофиқларнинг ёмон хислатларини зикр қилиниши – мусулмонларни огоҳлантириш учун бўлади. Мунофиқлар ҳақидаги оятларни ўқиганда, у оятлардан фақатгина маълумот олиш учун эмас, балки ўша мунофиқларни қилган ишидан узоқ бўлиши ва уларга зид иш тутиши кераклигини ҳам билиб олиб, ундан узоқ бўлиш керак.

^[79] Бу ва бу каби оятларда келтирилган раҳмат сўзи жаннатга ишорат қилади. Чунки, жаннатга кирадиган инсонларга Аллоҳ уни Ўзининг фазл-у марҳаматидан келиб чиқиб беради.  Агар Аллоҳ марҳамат қилиб жаннатни бермаганида, ҳеч уни Аллоҳдан мажбуран ёки талаб қилиб ололмас эди. Солиҳ мўминларни жаннатга киргизиши – Аллоҳнинг энг катта яхшилиги ва раҳматидан биридир.

^[80] 97-оятда чўл араблари кофирлик ва мунофиқликда жуда ҳам қаттиқ экани айтилган эди, 99- оятда эса улар орасида имонли ва инсофлилари ҳам борлиги ва улар Аллоҳнинг мағфирати ва раҳматига мушарраф бўлиши ҳақида айтилмоқда. Демак, чўл арабларининг ҳаммаси ҳам бадавий эмас.

^[81] Бу оятдаги муҳожирлар – Пайғамбар алайҳиссалом даврида имонини сақлаб қолиш учун Маккадан кўчиб кетган мусулмонлар.

^[82] Бу оятдаги Ансорлар – Маккадан кўчиб келган мусулмонларни қўллаб-қувватлаб ёрдам берган, ўзидаги имкониятлардан уларга ҳам улашган мусулмонлардир.

^[83] Пешқадамлик Исломда бўлиши ҳам мумкин, ёки ҳижратда ёки ёрдам беришда бўлиши ҳам мумкин (Имом Мотрудий, Таъвилот).

^[84] Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломга мунофиқларнинг баъзи хислатларини танитиб қўйган. Расулуллоҳ ўша хислатлари орқали мунофиқларни таниб олар эди. Масалан: Гапириш оҳангидан (Муҳаммад 47/30), намозга эрикиб зўрғалатдан келишидан (Нисо 4/142), ёки юқоридаги оятларда айтилгани каби, узри бўлмагани ҳолда жгндан қолиб кетиши орқали. Лекин, бу оятда янада эҳтиёт бўлишини билдириб, сен асло мунофиқлигини билмайдиган устагар мунофиқлар бор деб огоҳлантириб қўймоқда. Ҳатто Расулуллоҳ ўз ёнидаги ўзини саҳоба кўрсатиб юрган инсонларни қайси бири мунофиқ эканини ажрата олмаган бўлса, биз бу даврда жуда ҳам эҳтиёт бўлишимиз, огоҳ бўлишимиз керак.

^[85] Мунофиқларни дунёда икки маротаба жазоланиши – мусулмонларни ич-ичидан севмагани, уларни ўзига душман деб билгани ҳолда уларга инфоқ-эҳсон қилишга мажбур бўлиши, ҳамда ич-ичидан уларни ўзларига дўст деб билган кофирларга қарши жанг қилиши ва жанг майдонида ўлдириб юборилишидир. Улар учун бу жуда катта жазо бўлади. Улар дунёда ҳам охиратда ҳам қолган кофирларга нисбатан икки баробар кўп жазо олади. Чунки, кофирлиги бир гуноҳ, мусулмонлар орасида ўзларини мусулмон кўрсатиб алдаб юриши яна бир гуноҳ.

^[86] Уларнинг қилган эътирофи яхшилик, аввал қилиб юрган кофирлиги ёмонлик эди.

Бу оят (Абу) Лубоба ва унинг биродарлари ҳақида тушгани айтилади. Чунки, улар Табук жангида Расулуллоҳдан ортда қолиб кетишган, кейин у ишдан афсусланиб, айбларини тан олиб қайтишган ва тавба қилишган. Шунда Аллоҳ уларнинг тавбасини қабул қилган ва уларни мағфират қилиши мумкинлигини оят сўнгида билдириб ўтган. Баъзи қиссаларда уларнинг хабари шундай билдирилади: “Расулуллоҳ Табук жангидан қайтганида, Расулуллоҳдан ортда қолиб кетган кимсалар Расулуллоҳни олдига мол-давлатларини олиб келиб: “Бизни сендан ортда қолдирган нарса мана шу мол-давлатимиз бўлади, шуларни олгин-да, у билан бизни садоқатимизни қабул қил”,- дейишган. Расулуллоҳ олишни хоҳламасдан: “Мен бунга буюрилмаганман”,- деб айтган. Шунда мана шу 103-оят тушган (Таъвилоти).

^[87] Аллоҳнинг бу ваъдаси – гуноҳ ишга қўл урган бўлса-да, имондан чиқиб кетмаган, кейин афсусланиб тавба қилиб Аллоҳдан мағфират тилаган ҳар бир мусулмон учундир (Таъвилот Аҳли Сунна, Имом Мотрудий).

^[88] Қуйидаги оятларга кўра, бир жамиятда яшаб турган ҳар бир шахсдан дини, ирқи, миллати ёки насабидан қатъий назар, уларнинг барчасидан яшаб турган жамиятига бўлган садоқатини ифодаси ўлароқ садақа олинади: (Мўминлардан: Тавба 9/71-72, 88-92, 99-100. Мунофиқлардан: Тавба 9/61-70, 73-83, 93-98, 101. Ҳамда Тавба 9/102- оятда айтиб ўтилгани каби, кофирлигини тан олган инсонлардан ҳам садақа олишини буюрилган. Мўминлардан олинган садақага закот дейилади. Бу – уларнинг  Аллоҳ ва расулига бўлган ишончини ва садоқатининг нишонаси бўлади. Расулуллоҳ Мадина халқидан олган садақалари билан уларнинг ўзларининг тараққиёти ва иқтисодиёти учун, ҳамда халқ орасидаги моддий ёрдамга муҳтож кимсаларга ёрдам бериш учун сарф қилган. Зотан, садақалар жамиятдаги бойлардан олиниб, аввало моддий ёрдамга муҳтож кимсаларга  берилиши кераклиги ҳақида Ушбу суранинг 60- оятда баён қилинган.

^[89] Оятдаги мана шу жумлага асосан “уларнинг ҳақига дуо қил” шаклида таржима қилинади. Биз бундай таржимани муносиб билмадик. Бундан аввалги ва кейинги оятларда айтиб ўтилган мунофиқларни ҳақига дуо қилиб бўлмайди. “Ва солли алайҳим – уларга давомли дастак бўл”, деб таржима қилиниши – араб тили қоидасининг талабидир. Чунки араб тилининг етук олимларидан бўлмиш Зажжож (в. 311)га кўра “солат – الصَّلَاة” калимасининг асл ўзак маъноси — “лузум – اللزوم” яъни, узлюксизлик ва давомийликдир…  “Намоз — Аллоҳ таоло давомли адо этилишини буюрган ибодатлардан бири бўлгани учун, беш вақт намозни “салот” деб атаган, дейди Зажжож (Лисанул-Араб). Солат калимасига намоз деб таржима қилиш учун, бу калима “иқомат” амри билан бирга ёнма-ён келиши керак.

^[90] Оятдаги «Элчи” Муҳаммад а.с. бўлиши ҳам мумкин, ёки амалларни ёзиб турувчи элчи фаришта бўлиши ҳам мумкин. Тавба қилган ёки қилмаган бўлишидан қатъий назар, инсон қилган иши барибир кун келиб очиққа чиқади. Ана шунда мўминлардан кимлардир барибир ўша ишга гувоҳ бўлади ва инсоннинг мунофиқ ёки самимий экани ўртага чиқиб ошкор бўлади. Бу оят мунофиқлар учун таҳдид ва огоҳлантирувдир.

^[91] Бу оятда айтилган бошқа бир қисм инсонлар ширк амалига қўл урмаган, лекин ширкдан бошқа гуноҳларга қўл урган мусулмонлар болиши ҳам мумкин, ёки жангдан ортда қолиб кетиб, гуноҳларини эътироф этиб, тавбалари қабул қилинмай туриб қолган уч нафар мунофиқ бўлиши ҳам мумкин.

^[92] Бу оятга кўра динда бўлиниш Ислом ва мусулмонлар учун энг катта зарар экани ўртага чиқмоқда. Оли Имрон сурасининг 103-оятига кўра эса, динда бир бўлиш ва бўлинмаслик раҳмат ва буюк неъмат экани билинмоқда. Шу боис Аллоҳ таоло кўплаб оятларда Қуръонни маҳкам ушланглар ва бўлинманглар, деб буюрган.

^[93] Яъни, масжидда Аллоҳ ва Расулига қарши инсонларни буйруқни кутиб ўтириб, айнан улар айтгандек ҳаракат қилишга тайёр турган мунофиқ ва сотқинларга ҳамда мунофиқлик ва сотқинлик ишига ишорат қилмоқда.

^[94] Бу оятга кўра, мўминларга зарар етказилаётган, масжидларда ўтириб олиб ҳақни яшириб ўзлари ҳам кофир бўлиб, у ерга ибодат учун келган мўминларни ҳам куфрга тарғиб қилиниб у ерда Ҳақ қолиб ботил сўзлар билан мусулмонларни чалғитаётган, мўминларни Аллоҳнинг Китобида бирлаштиришни ўрнига, ўртасини айириб ташлаётган ва мўминларни бўлаётган, Аллоҳ ва расулига, яъни исломга қарши фикр юритадиган инсонларни у ерда кутиб олиб, улар нима деса шу ишларни амалга оширишга тайёр турган масжидлар масжиди зирор дейилади. Ундай масжидларда намоз ўқилмайди.

^[95] Оятдаги “ла тақум = لا تقم” ибораси у масжидга бормасликка, кирмасликка, у ерда қолмасликка ва намоз ўқимасликка ҳам ишорат қилган бўлиши мумкин. Масжидга киришдан асл мақсад намоз ўқиш бўлгани учун, мана шундай таржима қилинди.

^[96] Бу масжид Масжиди Набавий бўлиши ҳам мумкин, Масжиди Қуббо бўлиши ҳам мумкин.

^[97] Бу оят бир мажоздир. Уларнинг барпо қилган нарсалари қурган уйлари ёки шахарлари эмас, балки ўзлари тўқиб олган динлари, сиёсатлари ёки хом-ҳаёлларидир.

^[98] “Ҳидоят қилмайди” деган жумладан “Ҳидоят ва ҳақ йўлга мажбурлаб киргизмайди” деган маъно ҳам чиқади, “Охиратда жаннат йўлига йўлламайди” деган маъно ҳам чиқади. Чунки, золимлик қилгани ҳолда тавба қилмай ўлган кимсаларни Аллоҳ жаннатга раво кўрмайди. Энг катта зулм бу ширкдир.

^[99] Жиҳод оятининг орқасидан бундай сифатларни келтирилиши шунга ишорат қиладики, жиҳод учун моллари ва жонларини фидо қилган мўминларга жаннат берилиши каби, бу оятда келтирилган ишлар учун ҳам моллари ва жонларини фидо қилган мўминларга ҳам жаннат берилади. Чунки жиҳод ҳам мана шу оятдаги Аллоҳга бўлган ишонч талаб қилган амаллардан бир амалдир. Бақара сурасининг 207- оятида айтиб ўтилганидек, мўминлар жиҳоддан бошқа яхши ишлар учун ҳам моллари ва жонларини фидо қилиш эвазига Аллоҳнинг розилиги сотиб оладилар.

^[100] Бу оятни нозил бўлиши ҳақида муфассирлар фарқли сабаблар келтиришган. Лекин улар келтирган сабабларни тўғри бўлиши эҳтимолдан узоқ эканини айтиб ўтиб, Имом Мотрудий шу мазмундаги жумлаларни келтирган: Расулуллоҳ а. с. мунофиқларни мунофиқлиги аниқланмай туриб уларни ҳақига мағфират тилаб дуо қилган бўлиши мумкин. Мунофиқлиги аниқ бўлганидан кейин эса, уларга мағфират тилаб дуо қилишни тўхтатган. Лекин, баъзи бир таъвилчилар: дуо қилинаётган кишилари аниқ кофир экани маълум бўла туриб ҳам Расулуллоҳ амакиси ва ота-онасидан бирининг ҳақига мағфират тилаб дуо қилди, деб айтади. Бу таъвилни тўғри бўлиши эҳтимолдан узоқдир. (Имом Мотрудий, Таъвилот.)

^[101] Иброҳимни ўз отаси учун қилган мағфират дуосидан муроди отасининг мағфиратига сабаб бўладиган тавҳид ва Исломни сўраш бўлган бўлиши ҳам мумкин. Чунки, Ҳуд а. с. ҳам ўз қавмига истиғфор тиланг деб ҳидоятга ишорат қилган (Ҳуд 11/52), Нуҳ а. с. ҳам халқига “яратган Эгангиздан истиғфор сўранглар” деган гапи билан мағфиратга сабаб бўладиган ҳидоят ва Ислом динига мушарраф бўлишни сўранглар деган.

^[102] Бу ва Иброҳим сурасининг 40-41-оятлари кўра Иброҳим алайҳиссалом ота-онасини ҳақига Аллоҳдан мағфират сўраб дуо қилган. Отасининг аниқ кофир экани маълум бўлганидан кейин эса у ишидан воз кечган. Худди шундай, Расулуллоҳ ҳам баъзи бир мунофиқларни мунофиқлиги, мусулмон қиёфасидаги мушрикларни мушрик экани аниқ маълум бўлмай туриб ҳам уларга дуо қилган бўлиши мумкин. Бироқ, кимнинг мунофиқ экани ва кимнинг мушрик экани аниқ маълум бўлганидан кейин айнан уларнинг ҳақига дуо қилишдан ман қилинди.

^[103] Мушрикларни ҳақига истиғфор талаб қилиб дуо қилишни тақиқлаган оятни туширмай  туриб билмасдан дуо қилиб қўйган мўминларни Аллоҳ таоло адашганлар деб ҳукм қилмади. Аммо, кимки тақиқланган ҳукм оятлари нозил бўлганидан кейин ҳам ўша тақиқларга қўл урса ва шу ишда оёқ тираб олса, Аллоҳ таоло уларни адашган деб ҳукм қилади.

Бу оят яна шунга ҳам ишорат қиладики, бирон бир ҳукм насх этилганини, яъни, унинг ўрнига ундан енгилроқ ҳукм жорий қилинганини билмай туриб, эски ҳукмга амал қилиб келганлар – агар қилган ишлари савобли иш бўлса албатта ажрини олади, агар гуноҳ бўлса ундан жавобгар бўлмайдилар. Лекин ҳаромни ҳаром эканини билганидан кейин билиб туриб унга қўл урса, аниқ гуноҳкор бўлади. Ибодатларда ҳам насх масаласини ўрганганидан кейин албатта янги ва енгил ҳукмга оʼзгартириш керак. Рамазон кечаларида аёли билан қўшилиш ва таҳорат масалалари бунга яққол мисол бўлади (Бақара 2/187, Моида 5/6).

^[104] Аллоҳ нима яхши нима ёмон эканини ҳам, қайси ҳукмни қайси ҳукмга алмаштирса енгиллик бўлишини ҳам жуда яхши билади. Ўзининг қулларига қандай қонунлар жорий қилса яхши бўлишини ҳам билади. Демак, мўминлар оятлардаги сўнги насхни (эски ҳукмлар ўрнига алмаштирилган янги енгил ҳукмларни) маҳкам ушлашлари керак.

^[105] Бу оятлардаги муҳожир – Маккадан Мадинага кўчиб борган мусулмонлар, Ансорлар – Маккадан кўчиб борган мусулмонларга бошпана бериб, уларни қўллаб-қувватлаган Мадиналик мусулмонлар.

^[106] Бу оят, муҳожир ва ансорларнинг Уҳуд ва Ҳунайн жангларида ёки бошқа вақт йўл қўйган хатоларини мағфиратига ишорат қилган бўлиши мумкин. Расулуллоҳни эса, Табук жангига бормасликка рухсат бергани учун, ёки Бадрда асир олгани учун мағфират қилинганига ишорат бўлиши мумкин (Тавба 9/43, Анфол 8/67).

^[107] Самимий инсонлар билан бирга бўлинглар жумласини қуйидагича тушуниш мумкин:

• Аллоҳни сизлардаги ҳақига аввало ўзингиз ҳам риоя қилинглар ва ўша нарсага вафо қиладиган мўминлар билан бирга бўлинглар.
• Аллоҳ сизларни сафарга чиқиш ва Расулуллоҳ билан бирга жанг қилиш хусусида имтиҳон қилиш учун туширган оятлари хусусида тақво қилинглар, сафар ва жангга чиққан мўминлар билан бирга бўлинглар.
• Аллоҳ ва расулига (элчига юборилган китобга) зид иш қилиб қўйишдан аввало ўзингизни сақланглар ва Аллоҳ ва расулига (элчига юборилган китобдаги буйруққа) бўйсунадиган мўминлар билан бирга бўлинглар.

^[108] Бу оятга ҳамда Аҳқоф сурасининг 16- оятига кўра, самимий, холис ва тақволи мусулмон бўлиб ўтган инсонларнинг ҳаётда қилиб ўтган ишларидан фақатгина солиҳ ва чиройли амалларига қаралади ва ўша яхши ишларига мукофот берилади. Қолган хато ишлари учун жазо берилмайди.

^[109] Соф 61/4.

^[110] Юрагида касали борлар – имон-эътиқодида шубҳа бўлган, имони заиф, имонида тараддуд қиладиган ва айниқса қалбан ишонмагани ҳолда, сўзда «Мен ҳам Худога ишонганман», деб алдаб юрадиган кимсалардир (Бақара 2/10, Анфол 8/49, Аҳзоб 33/12, 60).

^[111] Қалбида Қуръон оятларига нисбатан ишончсизлик касали бор кимсаларга ҳар сафар бирон бир сура ёки оят тиловат қилинса, уларда Қуръонга бўлган ишонч ортишини ўрнига, улардаги қайсарлик, тан олмаслик ва менсимаслик феъли ортаверади. Чунки, ҳар сафар бирон бир оят эшитганида уни тан олмаслик учун қандайдир янги бир ёлғон тўқишга ва оятга нисбатан қандайдир нотўғри йўналиш ва бузуқ фикр юритишга уринади. Натижада бу иш уларнинг асосий иши ва феъли-атворига айланиб қолади ва борган сари ҳақ ва ҳақиқатлардан узоқлашиб бораверади. Улар бу ишидан тавба қилмаса, мана шу ҳолда кофир бўлиб ўлиб кетади. Бақара 2/10, Исро 17/82, Фуссилат 41/44- оятларга қарашни тавсия қиламиз.

^[112] Илтифот.