8. Анфол сураси

8. Анфол

بسم الله الرحمن الرحيم

Яхшилиги чексиз ва меҳрибон – Аллоҳ номи билан.

8:1

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللّهَ وَأَصْلِحُواْ ذَاتَ بِيْنِكُمْ وَأَطِيعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ {1}

Сендан (жангда қўлга киритилган) ўлжалар ҳақида сўрашмоқда. “Ўлжалар (тақсимот ҳукми) Аллоҳ ва Расулига тегишли^[1]”, деб айт. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг ва орангизни тузатинг. Агар мўмин бўлсангиз, Аллоҳ ва Расулига бўйсунинглар.

8:2

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ {2}

Мўминлар – Аллоҳ эсланганида юраклари титраган, уларга Унинг оятлари (тушунтириб) ўқиб берилганида имон-ишончи ортган ва яратган Эгасига ўзини ишониб топширадиганлардир.

8:3

الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ {3}

Улар намозини/диний вазифаларни адо этади ва уларга ризқ қилиб берган нарсамиздан хайр-эҳсон қилади.

8:4

أُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ {4}

Ана шулар чин мўминдир. Робби ҳузурида уларга даражалар, кечирилиш ва мўл-кўл ризқ бор.

8:5

كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِن بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقاً مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ {5}

Шунингдек, мўминларнинг бир қисми ёқтирмасада, Роббинг сени ўша ҳақ (сўз)^[2] сабабли уйингдан чиқарган эди.

8:6

يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنظُرُونَ {6}

Ўша ҳақ (сўз) аён бўлганидан кейин ҳам, қараб турган ҳолларида уларни ўлимга етаклаб кетилаётганидек, у ҳақида сен билан тортишмоқдалар.

8:7

وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتِيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللّهُ أَن يُحِقَّ الحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ {7}

Аллоҳ сизларга икки гуруҳдан бири сизларники бўлади, деб сўз берганида^[3], сизлар қуролсиз (карвон)ни сизники бўлишини хоҳлаётган эдингиз. Аллоҳ эса,  Ўз сўзлари билан (сизларга берган) ҳақ ваъдаси^[4] рўёбга ошишини ва кофирларнинг илдизини қуритишни хоҳлаётган эди.

8:8

لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ {8}

Гарчи (Маккалик) жиноятчилар ёқтирмасада, Аллоҳ ҳақ (ваъдаси)ни рўёбга оширмоқчи ва ботил (эътиқод ва тизим)ни йўқ қилмоқчи эди.

8:9

إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُرْدِفِينَ {9}

(Бадрда) яратган Эгангиздан ёрдам сўраётганингизда, У: «Орқама-орқа келадиган мингта фаришта билан сизларга мадад бераман», деб жавоб берган^[5].

8:10

وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَى وَلِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ {10}

Аллоҳ буни сизларга фақат хуш хабар бўлиши ва юракларингиз хотиржам бўлиши учун қилган. (Ундай) ёрдам фақат Аллоҳдан келади^[6]. Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

8:11

إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِّنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِّن السَّمَاء مَاء لِّيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الأَقْدَامَ {11}

Ўшанда У сизларни хавфсиз бўлган ширин уйқуга толдирган. У билан сизларни поклаш, шайтоннинг ёмонлигини кетказиш, юрагингизга матонат ўрнатиш ва собит қадам қилиш учун устингизга осмондан ёмғир ёғдирган^[7].

8:12

إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلآئِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرَّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ {12}

Ўшанда яратган Эганг Фаришталарга: «Мен сизлар билан биргаман, мўминларни жасоратлантиринг. Мен кофирларнинг юрагига қўрқув соламан», деб ваҳий қилган. Қани энди (Эй мўминлар) уларнинг бўйинларининг тепасига уринг ва (қурол кўтарган) ҳар бир бармоқларига уринг^[8]!
8:13

ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ شَآقُّواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَمَن يُشَاقِقِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ {13}

Чунки, улар Аллоҳ ва элчисига қарши тарафда бўлдилар. Ким Аллоҳ ва элчисига қарши тарафда бўлса, бас; Аллоҳнинг жазоси қаттиқдир.

8:14

ذَلِكُمْ فَذُوقُوهُ وَأَنَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابَ النَّارِ {14}

Мана сизларга (эй кофирлар)! Уни тотинглар энди. Тағин, кофирлик қиладиганларга жаҳаннам азоби бор.

8:15

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ زَحْفاً فَلاَ تُوَلُّوهُمُ الأَدْبَارَ {15}

Эй Мўминлар! Кофирлик қилганлар билан ҳарбий ҳолатда тўқнашганингизда асло улардан ортга чекинманг!

8:16

وَمَن يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاَّ مُتَحَرِّفاً لِّقِتَالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِلَى فِئَةٍ فَقَدْ بَاء بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ    {16}

Ўша куни ким улардан (қўрқиб) ортга чекинса, Аллоҳнинг ғазабига йўлиқади ва унинг борар жойи жаҳаннам бўлади. Жуда ёмон аҳволга келишдир у! Жангга ўзгача бир услуб ва ўзгариш киритиш ёки бошқа бир қисмга қўшилиш мақсадида чекиниш бундан мустасно.

8:17

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَـكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَـكِنَّ اللّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاء حَسَناً إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ {17}

Уларни сизлар ўлдирмадинглар, уларни Аллоҳ ўлдирди. (Ўқ) отганингда ҳам сен отмадинг, Аллоҳ отди^[9]. Бу — мўминларни чиройли имтиҳондан ўтказиш учун эди. Шубҳасизки, Аллоҳ эшитади, билади.

8:18

ذَلِكُمْ وَأَنَّ اللّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَافِرِينَ {18}

Шунингдек, Аллоҳ кофирларнинг хийласини яксон қилиб юборади.
8:19

إِن تَسْتَفْتِحُواْ فَقَدْ جَاءكُمُ الْفَتْحُ وَإِن تَنتَهُواْ فَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَإِن تَعُودُواْ نَعُدْ وَلَن تُغْنِيَ عَنكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئًا وَلَوْ كَثُرَتْ وَأَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ {19}

(Эй кофирлар!) Агар фатҳ хоҳлаётган бўлсангиз, сизларга фатҳ келди^[10]. Агар (пайғамбарга адоватни) тўхтатсангиз ўзингизга яхши бўлади. Агар (адоватга) қайтсангиз, биз ҳам (пайғамбарни ёрдамига) қайтамиз^[11]. Кўп сонли бўлишингиз сизларга ҳеч нарсага асқатмайди. Чунки, Аллоҳ мўминлар билан биргадир.

8:20

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنتُمْ تَسْمَعُونَ {20}

Эй Мўминлар! Аллоҳ ва Расулига бўйсунинг. Эшитиб-тушуниб туриб ҳам ундан юз ўгирманг!

8:21

وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَ يَسْمَعُونَ {21}

Эшитмагани ҳолда эшитдик (тушундик) деганлар каби бўлманг.

8:22

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابَّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ {22}

Шубҳасизки, Аллоҳга кўра тирик мавжудотларнинг ёмони – ақлини ишлатмайдиган кар ва соқовлардир^[12].

8:23
وَلَوْ عَلِمَ اللّهُ فِيهِمْ خَيْرًا لَّأسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ {23}

Аллоҳ уларда яхшилик борлигини билганида, уларга (мажбуран ҳаққа) қулоқ солдириб қўярди. Уларни (ҳаққа мажбуран) қулоқ солдириб қўйган тақдирда ҳам, бош тортиб, (ҳақдан) юз ўгирган бўлишар эди^[13].
8:24

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَجِيبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُم لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ {24}

Эй Мўминлар! Сизларни (мангу бахтли) яшатадиган нарсага^[14] чорлаганида Аллоҳ ва Расулига муносиб жавоб қайтаринг. Аллоҳ ҳар қандай шахс билан унинг қалби орасига киришини^[15] ҳам, сизлар Унинг ҳукмига тўпланишингизни ҳам билиб қўйинг.

8:25

وَاتَّقُواْ فِتْنَةً لاَّ تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنكُمْ خَآصَّةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ {25}

Орангиздан фақат зулм қилганларгагина тегиб-гина қолмайдиган (келганида барчага тегадиган) фитна-балодан сақланинг^[16]. Билиб қўйинглар, Аллоҳнинг жазоси қаттиқдир.

8:26

وَاذْكُرُواْ إِذْ أَنتُمْ قَلِيلٌ مُّسْتَضْعَفُونَ فِي الأَرْضِ تَخَافُونَ أَن يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ وَأَيَّدَكُم بِنَصْرِهِ وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ {26}

Сон жиҳатидан оз бўлиб, юртингизда бечора-жафокаш бўлиб, инсонлар сизларни тутиб кетишидан қўрқаётганингизда, шукр қилгайлар/қадрига етгайлар деб,  Аллоҳ сизларга яшайдиган юрт берганини, Ўз ёрдами билан сизларни қўллаб-қувватлаганини ва сизларга покиза нарсаларни ризқ қилиб берганини ёдда тутинглар.

8:27

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَخُونُواْ اللّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَانَاتِكُمْ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ {27}

Эй Мўминлар! Аллоҳ ва Расулига хиёнат қилманг. Сизларга ишониб топширилган нарсаларга ҳам билиб туриб хиёнат қилманг^[17].

8:28

وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ {28}

Билиб қўйинглар! Мол-давлатингиз ҳам, болаларингиз ҳам фақат имтиҳондир. (Имтиҳондан ўтганларга) Аллоҳ ҳузурида улкан ажр-мукофот бор.

8:29

يِا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً وَيُكَفِّرْ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ {29}

Эй Мўминлар! Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилсангиз, У сизларга ҳақни ноҳақдан ажрата оладиган иқтидор/истеъдод беради, ёмонликларингизни тўсиб қўяди ва сизларни кечиради. Аллоҳ буюк олийжанобликка эгадир.

8:30

وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ {30}

Кофирлар бир вақтлар сени тўхтатиб қолиш, ёки ўлдириб юбориш ёхуд юртингдан чиқариб юбориш учун режа тузаётган эди. Улар режа тузаётган бўлса, Аллоҳ ҳам уларга қарши режа тузаётган эди. Энг яхши режа тузувчи Аллоҳдир.

8:31

وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا قَالُواْ قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاء لَقُلْنَا مِثْلَ هَـذَا إِنْ هَـذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأوَّلِينَ {31}

Уларга оятларимиз тиловат қилинганида «Бўлди, эшитдик. Айтсак биз ҳам худди шундай (оят) айтаверамиз. Бу – аввалгиларнинг уйдıрмаларидан бошқа нарса эмас», дедилар^[18].

8:32

وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن كَانَ هَـذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ {32}

Ўшанда улар: «Эй Аллоҳ! Агар бу (Қуръон) сен тарафингдан юборилган ҳақиқат бўлса, тепамизга осмондан тош ёғдир, ёки бизга аламли азоб юбор», дейишган.

8:33

وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ {33}

Сен уларнинг ичида эканингда, Аллоҳ уларни азобламайди. Улар (Аллоҳдан) кечирим сўраётганида ҳам Аллоҳ уларни азобламайди.

8:34

وَمَا لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُواْ أَوْلِيَاءهُ إِنْ أَوْلِيَآؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَـكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ {34}

(Сизларни) Масжиди Ҳаромдан тўсаётганида Аллоҳ уларни азобламаслигига уларни қандай асоси бор экан?! Улар унинг мутаваллиси ҳам бўлмаган, унинг мутаваллилари масъулиятли (мўмин)лардир. Аммо уларнинг кўпчилиги билмаяпти.

8:35

وَمَا كَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكَاء وَتَصْدِيَةً فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ {35}

Уларнинг Байтуллоҳ ёнида қилган дуо-илтижолари (ҳаққа қаршилик қилиш учун) бемаъни шовқин-сурон кўтариш ва (инсонларни ҳақдан) тўсишдан иборат бўлган, холос. «Энди, кофирлигингиз учун азобни тотинг » (дейилади).^[19]
8:36

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ{36}

Кофирлик қилганлар мол-мулкларини Аллоҳнинг йўлидан тўсиш учун сарфламоқда, сарфлашда давом этмоқда. Уларнинг сарф-харажатлари кейинчалик ўзларига ачинишу надоматга айланади, кейинчалик енгилишади. Кофирлик қилганлар жаҳаннамга йиғилади.

8:37

لِيَمِيزَ اللّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَيَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ عَلَىَ بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَمِيعاً فَيَجْعَلَهُ فِي جَهَنَّمَ أُوْلَـئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ {37}

Аллоҳ буни яхшини ёмондан ажратиш ҳамда ёмонни бир-бирига қўшиб жаҳаннамга тўплаш учун қилди. Ана шулар хонавайрон бўлувчилардир^[20].

8:38

قُل لِلَّذِينَ كَفَرُواْ إِن يَنتَهُواْ يُغَفَرْ لَهُم مَّا قَدْ سَلَفَ وَإِنْ يَعُودُواْ فَقَدْ مَضَتْ سُنَّةُ الأَوَّلِينِ {38}

(Оятларни тан олмай) кофирлик қилганларга айт: “Агар (кофирлик ва душманчиликни) бас қилсалар, ўтмишдаги гуноҳлари кечирилади. Агар яна қайтсалар^[21], ўтмишдагиларга қўлланилган қонун уларга ҳам қўлланилади.

8:39

وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّه فَإِنِ انتَهَوْاْ فَإِنَّ اللّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ {39}

Улар билан урушинглар^[22], токи (уруш) фитнаси сўнсин; Аллоҳнинг дини тамоман ўз ўрнини топсин. Агар бас қилсалар^[23], Аллоҳ қилмишларини кўриб турибди.
8:40

وَإِن تَوَلَّوْاْ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَوْلاَكُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ {40}

Агар (жангни тўхтатишдан) бош тортсалар, билиб қўйинглар, Аллоҳ сизларни яқин дўстингиз/хожангиздир, У қандай ҳам яхши хожадир, қандай ҳам яхши ёрдамчидир.

8:41

وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ {41}

Агар Аллоҳга ва тўғри билан нотўғри айрилган^[24] куни – икки қўшин тўқнашган куни қулимиз (Муҳаммад)га нозил қилганимиз (Қуръон)га ишонсангиз, билингки, нимаики ўлжа олган бўлсангиз, ўлжанинг бешдан бири Аллоҳга (Аллоҳнинг динини ривожига), Аллоҳнинг Элчисига ва унинг яқинларига, етимларга, чорасизлар ва йўлда қолганларга берилади. Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўювчидир.

8:42

إِذْ أَنتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَلَوْ تَوَاعَدتَّمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعَادِ وَلَـكِن لِّيَقْضِيَ اللّهُ أَمْراً كَانَ مَفْعُولاً لِّيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ عَن بَيِّنَةٍ وَإِنَّ اللّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ {42}

Ўшанда сизлар водийнинг (Мадинага) энг яқин қисмида, улар (Макка мушриклари) водийнинг узоқ қисмида ва карвон эса сизлардан бир оз пастроқда эди. Агар келишиб олганингизда ҳам бундай тенг келолмас эдингиз. Аммо, қарор берилган ишни (Аллоҳ) рўёбга ошириши, ўлган киши ҳақиқатни кўриб ўлиши, тирик қолган киши ҳам ҳақиқатни кўриб тирик қолиши^[25] учун шундай қилди. Шубҳасизки, Аллоҳ эшитади, билади.

8:43

إِذْ يُرِيكَهُمُ اللّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلاً وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيرًا لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الأَمْرِ وَلَـكِنَّ اللّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ {43}

(Эй Муҳаммад!) Ўшанда сенга Аллоҳ уларни тушингда оз кўрсатди. Агар уларни кўп кўрсатса эди, тарқалиб кетиб, уруш ҳақида бир-бирингиз билан тортишиб қолар эдингиз. Аммо, Аллоҳ бундай ҳолатга тушиб қолишдан сизларни саломат сақлаб қолди. Аллоҳ диллардагини ҳам билади.

8:44

وَإِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً وَيُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللّهُ أَمْرًا كَانَ مَفْعُولاً وَإِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ    {44}

У (Маккалик)ларга тўқнашганингизда ҳам Аллоҳ кўзингизга уларни оз кўрсатди, уларнинг кўзларига ҳам сизларни оз кўрсатди^[26]. Қарор берилган ишни рўёбга ошириш учун Аллоҳ шундай қилди. Барча ишлар Аллоҳга тақдим этилади.

8:45

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُواْ وَاذْكُرُواْ اللّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفۡلِحُونَ{45}

Эй Мўминлар! Қўшинга тўқнаш келганингизда, нажот топишингиз учун маҳкам туринг ва Аллоҳни кўп-кўп эсланглар.

8:46

وَأَطِيعُواْ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُواْ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ {46}

Аллоҳ ва Расулига (элчига юборилган китобга^[27]) бўйсунинг – ўзаро талашиб-тортишманг, акс ҳолда тарқалиб кетасиз ва кучингиз кетиб қолади.

8:47

وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ خَرَجُواْ مِن دِيَارِهِم بَطَرًا وَرِئَاء النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَاللّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ {47}

Кучини кўрсатиб мақтаниш, оммага намойиш этиш^[28] ва (инсонларни) Аллоҳнинг йўлидан тўсиш учун юртларидан чиққанлар каби бўлманг. Аллоҳ уларнинг қилмишларини қамраб туради.

8:48

وَإِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لاَ غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَإِنِّي جَارٌ لَّكُمْ فَلَمَّا تَرَاءتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ وَقَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِّنكُمْ إِنِّي أَرَى مَا لاَ تَرَوْنَ إِنِّيَ أَخَافُ اللّهَ وَاللّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ {48}

Ўшанда шайтон уларга қилмишларини чиройли кўрсатиб: «Бугун булар орасида сизларни енга оладиган ҳеч ким йўқ, мен сизларни ёнингиздаман», деган сўзни васваса қилди. Икки қўшин (тўқнаш келиб) бир-бирини кўрганида эса «Мен сизлардан узоқман. Сизлар кўрмаётган нарсани (фаришталарни) мен кўряпман. Мен ростдан ҳам Аллоҳдан қўрқяпман. Аллоҳнинг жазоси қаттиқ», деб ортга чекинди^[29].
8:49

إِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ غَرَّ هَـؤُلاء دِينُهُمْ وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ {49}

У аснода (Маккадан келган) мунофиқлар^[30] ва қалбида касали борлар^[31]: «Буларни дини ўзларини алдаб қўйибди», деётган эди. Аммо, ким Аллоҳга суяниб-таянса, (билсинки) Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

8:50

وَلَوْ تَرَى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُواْ الْمَلآئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِيقِ {50}

Фаришталар Оятларни тан олмаган (кофир)ларни жонини олаётганида^[32] бир кўрсанг эди! Улар кофирларни юзлари ва орқаларига^[33] уриб: “Алангали оташ азобини тотинглар энди!^[34].

8:51

ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِيدِ {51}

Бу (жазо) – ўз қилмишизга ярашадир; Аллоҳ қулларига ҳақсизлик қилувчи эмас», дейишади.

8:52

كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَفَرُواْ بِآيَاتِ اللّهِ فَأَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللّهَ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقَابِ {52}

Уларнинг аҳволи Фиръавн хонадони ва улардан аввалгиларнинг аҳволига ўхшайди. Улар ҳам Аллоҳнинг оятларини тан олмади, Аллоҳ ҳам гуноҳлари сабабли уларни (жазога) тутди. Аллоҳ кучлидир, жазоси қаттиқдир.
8:53

ذَلِكَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَأَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ {53}

Чунки, бир халқ ўзидаги нарсани ўзгартирмагунча, Аллоҳ уларга берган неъматини ўзгартирмайди^[35]. Аллоҳ эшитади, билади.
8:54

كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَّبُواْ بآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَونَ وَكُلٌّ كَانُواْ ظَالِمِينَ    {54}

Уларнинг аҳволи Фиръавн хонадонининг ва улардан аввалгиларнинг аҳволига ўхшайди. Улар яратган Эгасининг оятларини ёлғонга чиқарди. Гуноҳлари туфайли уларни ҳалок қилдик, Фиръавн хонадонини сувга чўктириб юбордик. Уларнинг барчаси ҳақсизлик қилувчи (золим) эди.
8:55

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الَّذِينَ كَفَرُواْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ {55}

Аллоҳга кўра жонзотларнинг энг ёмони (Аллоҳга) қарши чиққанлардир; энди улар иймон келтирмайди.
8:56

الَّذِينَ عَاهَدتَّ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لاَ يَتَّقُونَ {56}

Улар – сен улар билан аҳдлашган, кейин ҳар сафар аҳдини бузадиган ва жавобгарликни ҳис қилмайдиган кишилардир.
8:57

فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ{57}

Шунинг учун, агар жангда уларга нисбатан устунликни қўлга киритсанг, улар билан бирга ортидагиларни ҳам қочириб-тарқатиб юбор. Зора, насиҳат олсалар!
8:58

وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِيَانَةً فَانبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاء إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ الخَائِنِينَ {58}

Агар бир жамоани хиёнат қилишидан – хабар топиб – қўрқиб қолсанг, вазиятни тенглаштириб, сен ҳам уларга келишувни бузганингни билдириб қўй. Аллоҳ хиёнатчиларни ёқтирмайди.

8:59

وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ سَبَقُواْ إِنَّهُمْ لاَ يُعْجِزُونَ {59}

(Аллоҳга) қаршилик қилганлар ўзларини енга олади деб ўйлашмасин. Улар  (Аллоҳни) ожиз қолдиролмайди^[36].

8:60

وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ {60}

Сизлар у билан Аллоҳнинг душманини, ўзингизни душманингизни ва уларга яқин бўлган – сизлар билмайдиган, аммо Аллоҳ биладиган – бошқа душманларни ҳам чўчитадиган бўлиб, уларга қарши кучингиз етганича ҳарбий қувват ва жанговар отлар тайёрлаб қўйинглар^[37]. Аллоҳ йўлида нимаики сарфласангиз, (унинг мукофоти) сизларга тўлиқ қилиб берилади. Сизларга ҳақсизлик қилинмайди.

8:61

وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ {61}

Агар улар тинчлик учун урушдан чекинса, сен ҳам чекин ва Аллоҳга суяниб-таян. У эшитади, билади.
8:62

وَإِن يُرِيدُواْ أَن يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللّهُ هُوَ الَّذِيَ أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِينَ {62}

(Эй Муҳаммад!) Агар (кофирлар) сенга хийла қилмоқчи бўлса, сенга Аллоҳ етади. У сени Ўз ёрдами билан ва мўминлар билан қўллаб-қувватлаб қўйди.

8:63

وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِي الأَرْضِ جَمِيعاً مَّا أَلَّفَتْ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَـكِنَّ اللّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ {63}

У мўминларнинг қалбини бир-бирига бирлаштириб қўйди. Агар сен ер юзи тўла мол-давлат сарфлаганингда ҳам, уларнинг қалбларини бирлаштира олмас эдинг. Аммо, Аллоҳ бирлаштириб қўйди. Албатта, У ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.
8:64

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ {64}

Эй Пайғамбар! Аллоҳ сенга ҳам, сенга эргашган мўминларга ҳам кифоядир^[38].

8:65

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِن يَكُن مِّنكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُواْ مِئَتَيْنِ وَإِن يَكُن مِّنكُم مِّئَةٌ يَغْلِبُواْ أَلْفًا مِّنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَّ يَفْقَهُونَ {65}

Эй Пайғамбар! Мўминларни жангга қизиқтир^[39]. Агар сизлардан йигирмата бардошли (ҳарбий) бўлса, икки юзта (кофир душман)ни енгади. Агар сизлардан юзта бардошли (ҳарбий) бўлса, оятларни тан олмаган (кофир)лардан мингтасини енгади. Чунки улар тушунмайдиган қавмдир.

8:66

الآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِن يَكُن مِّنكُم مِّئَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُواْ مِئَتَيْنِ وَإِن يَكُن مِّنكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُواْ أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ {66}

Аллоҳ сизлардаги кучсизликни билиб, энди юкингизни енгиллатди. Бундан кейин сизлардан юзта бардошли (ҳарбий) бўлса, икки юзта (кофир душман)ни енгади. Агар сизлардан мингта бардошли (ҳарбий) бўлса, Аллоҳнинг изни билан икки мингта (кофир душман)ни енгади. Аллоҳ бардошлилар билан биргадир^[40].

8:67

مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ {67}

Жанг майдонида^[41] (душманни) то қаршилик қилолмайдиган қилиб енгмагунча ҳеч бир пайғамбарни асир олишга ҳаққи йўқ^[42]. Сизлар дунё матоҳини хоҳлаяпсиз. Аллоҳ эса кейингиликни^[43] хоҳлаяпти. Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

8:68

لَّوْلاَ كِتَابٌ مِّنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ {68}

Агар Аллоҳнинг (аввалроқ) ёзиб қўйган қарори^[44] бўлмаганида, олганингиз (ўлжа ва асир) туфайли сизларга буюк бир азоб тегар эди.

8:69

فَكُلُواْ مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلاَلاً طَيِّبًا وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {69}

Энди олган ўлжаларингиздан ҳалол-покини енглар^[45]. (Ўлжа ҳақида) Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир.

8:70

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّمَن فِي أَيْدِيكُم مِّنَ الأَسْرَى إِن يَعْلَمِ اللّهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا مِّمَّا أُخِذَ مِنكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ {70}

Эй Пайғамбар! Қўл остингдаги асирларга: «Аллоҳ қалбларингизда (пайдо бўлган) бир яхшилик (тавба ёки имонни) билса, сизларга сизлардан олинган фидядан кўра яхши нарса бериб қўяди ва сизларни кечиради. Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир», деб айтиб қўй.

8:71

وَإِن يُرِيدُواْ خِيَانَتَكَ فَقَدْ خَانُواْ اللّهَ مِن قَبْلُ فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ {71}

Агар сенга хиёнат қилишмоқчи бўлса, (билгинки) улар аввал Аллоҳга ҳам хиёнат қилишган. Шу сабабли уларга қарши (сизларга) имкон берди. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

8:72

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُوْلَـئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَلَمْ يُهَاجِرُواْ مَا لَكُم مِّن وَلاَيَتِهِم مِّن شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُواْ وَإِنِ اسْتَنصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُم مِّيثَاقٌ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ {72}

Иймон келтирган, (Мадинага) кўчиб борган ва Аллоҳ йўлида курашган кишилар^[46] билан уларга уй-жой бериб ёрдам қилганлар – ана шулар бир-бирининг дўстларидир^[47]. Аллоҳга ишониб-суянган, лекин ҳануз (Мадинага) кўчиб келмаганлар эса, то кўчиб келмагунигача сизлар учун улардан ҳеч қандай жавобгарлик йўқ. Агар сизлардан диний масалада ёрдам сўрасалар, уларга ёрдам беришингиз керак. Лекин, сизлар билан улар ўртасида келишув бўлган жамиятга қарши бўлмаслиги керак. Аллоҳ қилмишларингизни кўриб туради.

8:73

وَالَّذينَ كَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ إِلاَّ تَفْعَلُوهُ تَكُن فِتْنَةٌ فِي الأَرْضِ وَفَسَادٌ كَبِيرٌ {73}

(Аллоҳ ва Расулига) қарши чиққанлар бир-бирининг дўсти/хожасидир. Агар буни (ғайридинлар орасидаги мўминларга ҳимоявий дўстликни мана шу шаклда) бажармасангиз, у ерда^[48] можаро^[49] ва катта тартибсизлик содир бўлади^[50].

8:74

وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُولَـئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ {74}

(Аллоҳ ва Расулига) ишонган, (Мадинага) кўчиб борган ва Аллоҳ йўлида курашган кишилар билан уларга уй-жой бериб ёрдам қилганлар – ана шулар Аллоҳга чинакам ишонувчилардир. Улар учун мағфират ва мўл-кўл ризқ бор.

8:75

وَالَّذِينَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَكُمْ فَأُوْلَـئِكَ مِنكُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ {75}

Аллоҳга (сизлардан) кейин иймон келтирган, кўчиб борганлар ва сизлар билан бирга (Аллоҳ йўлида) курашганлар – ана шулар сизлардандир. Қариндошлар эса, бир-бирига (меросда) Аллоҳнинг китобида янада яқин^[51]. Аллоҳ ҳамма нарсани билади.

 

^[1] Жангда қўлга киритилган нарсаларни қандай тақсимлаш ҳақида ушбу суранинг 41- оятида баён қилинган.

^[2] Рум 30:2-6- оятларда Румликлар Форсларни енгадиган куни мўминлар ҳам шод бўлади деб сўз берилган эди. Ўшанда Расулулллоҳ Маккада бўлган. Бадрдаги жанг мана шу чиқишда бўлган.

^[3] Икки гуруҳдан бири – Макка аскарлари, яна бири – ҳимояси кучсиз ҳолда келаётган Маккаликларнинг тижорий карвони.

^[4] «Аллоҳнинг сўзлари» деб таржима қилинган калима кўплик шаклида бўлгани учун, у энг камида учта бўлиши керак. Улар қуйидагича:

1. Румликлар билан Форслар жанг қиладиган куни Мусулмонларни хурсанд бўлиши.
2. Исро 17/76-77-оятларда айтилгани каби Маккадан мушрикларни чиқариб юборилиши.
3. Бақара 2/191-оятда айтилганидек бу иш Мусулмонлар тарафидан амалга оширилиши.

^[5] «Бадрда ниҳоятда (чорасиз) қийин аҳволда эканингизда, Аллоҳ сизларга ёрдам берди…» (Оли Имрон 3/123)

^[6] Аллоҳ керакли ишни керакли шаклда амалга оширган кишиларга ёрдам беради. (Қаранг: Оли Имрон 3/13) Ҳар нарса Аллоҳ қўйган қонун-қоидалар ва ўлчовларга кўра бўлади. фаришталар билан далда бериб ёрдам бериш ва айниқса бадрдаги каби ёрдам бериш фақат Аллоҳга хос.

^[7] Ўхшаш ва тафсилотли оят: Оли Имрон 3/154.

^[8] Оят сўнгидаги уриш буйруғи фаришталарга эмас, балки мўминларга нисбатан айтилган. Чунки, агар фаришталар ҳам жанг қилишганида ва инсонларни бўйинларига ва бармоқларига урганларида эди, бирорта ҳам мушрик тирик қолмаган бўлар эди (Анъом 6/8, Ҳижр 15/8). Демак, у фаришталар жазо ва бало учун эмас, балки мўминларга руҳий далда бўлиш учун келган.

^[9] Бу оят билан Аллоҳ мўминларни қалбидаги заифлик ва қўрқувни йўқ қилиб юборди ва қалбига хотиржамлик ва сабот берди. Чунки, ҳимоя учун бўлса ҳам жангга борган мўминларнинг қалбига ҳаяжон, қарши тарафидаги душманнинг ортида қоладиган оиласи, бола-чақаси кўз ўнгидан ўтади, одам ўлдириш деган оғир бир ҳолат билан юзма-юз бўлган вақт бўлади. Ўша нарсаларни ўйлаб сустлик қилмаслик учун жанг ҳолатидаги барча ҳаққоний қатлда мўминларга жавобгарлик ва қилган ишида иккиланиш бўлмаслиги учун, уларни Аллоҳнинг Ўзи ўлдирди деб жангни давом эттиришга буюрмоқда. агар бундай бўлмаса, мўминларни кўнгли бўшлик қилиб ёки иккиланиб қолиб, ўзларини ўлимига, сўнгра яна бошқа инсонларнинг ноҳақ ўлимига сабаб бўладиган золимларнинг ҳаётда қолишига сабабчи бўлиб қолишади. Демак, имонини, оиласини ва юртини ҳимоя қилиш учун қилинаётган жангга чиқишни Аллоҳнинг Ўзи буюрган деб собит қадам бўлиш керак.  Жангга алоқадор ўхшаш оятлар: Оли Имрон 3/145, 156.

[10] Тарихий манбалар ва тафсир китобларида келтирилишича, Бадр жангидан олдин Маккалик аскарлар ва уларнинг катталари Аллоҳдан «Ким ҳақ бўлса ўшани ғолиб қил» деган мазмунда дуолар қилишган. Шу боис, оятда уларнинг ўзлари хоҳлаган ғалаба келгани айтилмоқда, дейилади тафсирларда. Бу ғалаба уларнинг фойдасига эмас, балки зиёнига келган.

^[11] Агар кофирлар ҳақсизлик қилишдан тийилмасалар, аввалги золим халқлар бошига тушган бало-офатлар уларнинг ҳам бошига тушиши мумкинлигини билдириб қўйган. Аллоҳнинг балоси келганида ҳеч кимга на куч-қудрати ва на тарафдорлари ёрдам беролмай қолади. Ўхшаш оят: Тавба 9/38-39, Муҳаммад 47/7.

^[12] «ас-сумму» – Эшитиш (эшитганини тушуниш) ҳисси йўқларга айтилади. Ҳаққа қулоқ солмайдиган, ҳаққа мойил бўлмайдиган кимсаларни «суммун» деб аталади (Муфрадот). Кўзи, қулоғи, ақли ва виждони бўла туриб, ҳақни кўрмайдиган кимсалар охир-оқибат ўзларини жаҳаннамга ўтин бўлишига сабаб бўлади (Аъроф 7/179, Ҳаж 22/46).

^[13] Аллоҳ таоло инсонларни ичини ҳам билгани учун, уни ичида ҳақни тан олиш ихтиёри йўқлигини ҳам, унда яхшилик йўқлигини ҳам ва ҳақни уларга мажбуран сингдириб қўйса барибир улардан бир яхшилик чиқмаслигини ҳам билади. Шу боис Аллоҳ — Ўзига интилиб, ҳақни излаганларга ҳақ ва ҳидоят беради. Аллоҳ бировни мажбурлаб ҳидоят қилиб жаннатга киргизмайди. Инсонни қилган иши сабабли унга ажр-мукофот беради. Лекин, ҳидоят ва ҳақни излаб-топиш имконини Аллоҳ беради. Бу — Аллоҳнинг фазлидир.

[14] Инсонни охиратда мангу яшатадиган нарса иймон ва амалдир. Мангу бахтли ҳаёт охиратда жаннатда бўлади. Жаҳаннамдагилар яшаб яшагандек бўлмайди, ўлай деса ўлолмайди. Алоқадор оятлар: Тоҳа 20:74, Аъло 87:13.

^[15] Шахс билан унинг қалби орасига кириши – қалбига келган мойиллик ва хаёлларни ҳам билишига ишорат қилади. Аллоҳ таоло инсонни қалбидаги нарсани ҳам билгани учун, қилмоқчи бўлган нарсаси яхши ёки ёмон нарса эканини инсоннинг қалбига илҳом бериб билдириб-сездириб қўяди (Қаранг: Тавба 9/115, Шамс 91/8-10).

^[16] Ён-атрофда бўлаётган зулмга бепарво бўлганларга кун келиб қилган эътиборсизликлари, зулмга қарши чиқмагани учун, уларга ҳам вақти келиб бошига фитна тушади. Золимларни куйдирадиган оташ зулмга ёнбосганларни ҳам биргаликда куйдириб кетади (Ҳуд 11:113).

^[17] Инсондан инсонга ишониб топширилган омонатлар масаласи ҳаммага аён. Аллоҳдан бизга Қуръон орқали омонат этиб топширилган ва бизнинг омонатларимиз экани билдирилган нарсалар – амри-маъруф ва наҳий мункар қилиш омонати (Оли Имрон 3/110), адолат ўрнатиш ва Аллоҳ учун гувоҳликда тутиб бериш (Нисо 4/135, Моида 5/8), яхшиликларда ўзаро кўмаклашиш (Моида 5/2) – мана шулар Аллоҳ тарафидан инсониятга юклатилган асосий омонат ҳисобланади (Аҳзоб 33/72). Бунга энг бошида мўминлар риоя қилишлари керак.

^[18] Оятдаги «Лав» қўшимча лав қўшимчасининг жавобидаги ҳодиса йўқ бўлгани учун, шартидаги нарса ҳам бўлмаслигига далолат қилади (ал-Лубоб, Ибн Одил). Демак, Назр ибн Ҳориса оят тўқишга ҳаракат ҳам қилмаган, тўқимаган ҳам.

^[19] Аллоҳнинг уйлари бўлмиш масжидларда инсонларга асл ҳақиқатни гапириб етказиш ва уларга асл ҳақиқатдан таълим бериш ўрнига, беҳуда ва ёлғон, уйдурма ва бидъат каби бемаъни ва бефойда мавизалар билан халқни чалғитиб юрадиган «дин пешволари» айнан мана шу оят ҳукмига тушиб қолади. Чунки, улар ҳақни яшириш, инсонларни ҳақдан тўсиш каби жуда ҳам катта гуноҳга қўл ураётган бўлади. Энг ачинарлиси эса, улар ўзларини ўша ишлари билан умматтага катта хизмат қиляпмиз,диндан гапиряпмиз каби иддаоларидир. Аслида эса, оятга кўра уларнинг «ибодатлари» бекорчи шовқин-сурон солиш ва инсонларни ҳақдан тўсишдир.

^[20] Жаҳаннамга кирганлар бир хил жазоланмайдилар. Ҳар ким ўз қилмиши ва жиноятига яраша жазо олади (Қасос 28/84).

^[21] Агар душманчиликни бошлаб мўминларга қарши жанг бошласалар, уларга қарши мудофаа учун жанг қилиш фарз бўлади (Бақара 2/190). Ўхшаш оятлар: (Аҳзоб 33/60-62, Фатҳ 48/22-23.)

^[22] Бақара 2/190.

^[23] Бу оятлар ҳам, Бақара сурасининг 190- ояти ҳам мўмин-мусулмонларга қарши жанг бошлаган ғанимларга қарши жанг қилиши кераклигини билдирмоқда. Тинч турган давлатлар ёки тинч аҳолига қарши ҳеч қачон ва ҳеч қаерда жанг қилинмайди, зулм ва ҳақсизликка қарши чиқиб, мазлумларни олдини олиб ҳимоя қилиш бундан мустасно (Нисо 4/75). Бу оятларга кўра, жанг асосан мудофаа учун амалга оширилади.

^[24] Фурқон куни – Бадр жанги бўлиб ўтган кун.

^[25]Мусулмонларга Маккада берилган ваъда (Рум 30/4) ҳақ эканини ҳамма кўриши учун шундай қилинган.

^[26]Оли Имрон 3/13.

^[27]Расул (رسول) «Бировга элчи орқали юборилган сўз» маъносини билдиргани каби, ўша сўзни етказиб берувчи элчига ҳам айтилади (Муфрадот). Аллоҳнинг Элчиларини вазифаси – Аллоҳнинг сўзларини инсонларга етказиб беришдир. Шу боис, Қуръонда ер олган Расулуллоҳ = رسول اللّه ва ар-Расул = الرسول сўзларидаги асл урғу Қуръон ва ундаги оятларга қаратилган. Уҳуд жангида Пайғамбаримизни ўлгани ҳақида гап тарқалаётганида мана шу оят тушган: «Муҳаммад фақат элчидир. Ундан олдин ҳам элчилар келдию кетди. Агар у ўлса ёки ўлдирилса ортга ўгириб кетасизларми?» (Оли Имрон 3/144). Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳнинг сўнги элчиси бўлгани боис, бизнинг мухотобимиз бўлган Расул – Қуръондир. Мана шу сабабли ҳам Расул калимасига «Элчи/Элчи олиб келган оятлар» деб маъно бердик. Расулуллоҳни вазифаси эса Қуръонни етказиш/таблиғ қилишдангина иборат бўлган, у киши ўз вазифасини гўзал бир ҳолатда адо этиб кетди. Энди қўлимизда у киши олиб келган Аллоҳнинг китоби бор. (Наҳл 16/35, Моида 5/67.)

^[28]Бу оятга кўра, ҳали уларга кўрсатиб қўямиз, бизни кўриб қўйишсин деб мақтаниш учун жангга чиқиб бўлмаслиги ўртага чиқмоқда. Жангга чиқишда Аллоҳ буюргани учун чиқяпман деб ният қилиб чиқиш керак. Аввалги оятда мўминларни жангда талашиб-тортишмасликка буюрган эди, бу оятда эса, ғанимни албатта енгамиз деб эмас, Аллоҳ насиб қилса ва имкон берса енгамиз деб, ўзини босиб, пухта режа ва тартиб билан жангга киришиш кераклиги буюрилмоқда. Бу иккала оятдан шу нарса маълум бўладики, ҳатто ғолиб бўлиши аниқ бўлиб қолганда ҳаддан ошмаслик ва доимо эҳтиёткорликни қўлдан бой бермаслик, ҳамда кучли ва қудратли бўлган тақдирда ҳам тажовуз ва зулм қилмаслик керак.

^[29] Шайтон васвасани қилиб қўйиб, кейин инсонни бошига бало тушаётганида ўзини четга олиб қочади ва ўзини оқлашни бошлайди (Ҳашр 59/16).

^[30] Бу оятдаги мунофиқлар Маккадан келган мунофиқлар бўлган. Уларга қандай муомала қилиш кераклиги Нисо сурасининг 88-91-оятларида айтиб ўтилган.

^[31] Юрагида касали борлар – имон-эътиқодида шубҳа бўлган, имони заиф, имонида тараддуд қиладиган ва айниқса қалбан ишонмагани ҳолда, сўзда «Мен ҳам Худога ишонганман», деб алдаб юрадиган кимсалардир (Бақара 2/10).

^[32] Зумар 39/42-оятга кўра вафот — иши тугаган руҳни бадандан айрилишидир.

^[33] «Юзлари ва орқаларига» калималари мажозан англашиладиган бўлса, «Истиқболи ва ортда қолган ҳаётига ёмон муносабат билдиради, яъни сени истиқболинг ҳам ёмон бўлади, ўтмишинг ҳам ёмон ўтди», деган мазмун ўртага чиқади. Бу каби иборалар Туркий тилларда ҳам ишлатилади. Масалан: «Юзинг порласин, юзинг кулсин» дейди. Бу дегани – истиқболинг ва келажагинг порласин, ва келгусида ҳурсанд бўладиган ҳаёт кўргин, дегани бўлади.

^[34] Демак, кофирларни жони чиқаётганида фаришталар уларга энди уларни борар жойи жаҳаннам бўлишини қандайдир бир услубда билдириб қўяди.

^[35] Раъд 13/11.

^[36] Ҳафс бин Осимдан бошқа Шуъба, Қолун, Варш, Баззий, Қунбул, Дуррий, ва Сусий қироатларининг барчаси «яҳсабанна» феъли тои мухотоб билан келгани учун, оятга «Қарши чиққанларни енга олади деб ўйлама…» шаклида таржима қилса ҳам бўлади. Ўхшаш оятлар: Анъом 6:134, Тавба 9:2-3, Юнус 10:53, Ҳуд 11:20.

^[37] Расулуллоҳ минбарда туриб юқоридаги оятни ўқиди ва уч маротаба: «Огоҳ бўлинглар! Қувват – ўқ отишдир!», деди. (Муслим, Аморат боби; Абу Довуд, Сунан, 2514; Термизий, Сунан, Анфол сурасининг тафсир; Ибн Можа, Сунан, 19/2813)

^[38] Аллоҳ идора этиб туришга ва дўстликка ҳам кифоядир (Нисо 4/45), билиб туришда ҳам кифоядир (Нисо 4/7), гувоҳликка ҳам кифоядир (Нисо 4/79), Вакилликка ҳам кифоядир (Нисо 4/81), ҳисоб-китоб қилишга ҳам кифоядир (Аҳзоб 33/39).

^[39] Ҳарриз-таҳриз – қизиқтириш, аҳамиятини билдириш ва тайёрлаш дегани.

^[40] «Маъа» калимаси Аллоҳ лафзидан кейин келса ва маъа калимасидан кейин маълум бир шахслар келтирилса, шунда маъа калимасига «ёрдам» деган маъно берилади. Чунки маъа калимасида шараф ва иззат маънолари ҳам бор. (Муфрадот مع моддаси) Шунда «Аллоҳ бардошлиларга ёрдам беради» деган маъно чиқади.

^[41] Арз – ер дегани. У калима маърифалик алиф-лом билан келгани учун маълум бир ерни, яъни жанг олиб борилаётган майдонни ифода қилади.

^[42] Муҳаммад 47/1-6 оятларига қаранг.

^[43] Кейингилик – жанг майдонида душманни енгиб бўлиб, жангдан қочган ғанимларини ортидан қувиб қайтиб душманчилик қилолмайдиган даражада мутлақ ҳокимият ўрнатишингиз ва Маккани фатҳ қилишингизни хоҳлаётган эди.

^[44] Аввалроқ ёзиб қўйилган қарор – Румлилар Форсларга ғолиб келадиган куни мўминларни хурсанд қилиши ҳақидаги оятдир (Рум 30/1-6).

^[45] Ўлжа ҳақидаги яна бир оят: Анфол 8/41. Фидя ҳақидаги яна бир оят: Муҳаммад 47/4.

^[46] Бақара 2/218 ва унинг изоҳига қаранг.

^[47]Бу оятдаги валий – ҳар иккала тарафдан бир-бирига нисбатан талаб қилинган диний, моддий, сиёсий, ҳуқуқий ва ҳар тарафлама бир-бирига бўлган ҳомийлик, тарафини олишлик, орқасида туриб бериш, яқин дўстлик ва ҳимоя қилиш деган маънолардаги жавобгарликдир.

^[48] Аҳолисининг катта қисми мусулмон бўлмаган юртлардаги мусулмонларга нисбатан ёрдам қўлини чўзаётганида, у ердаги ғайридинларга қарши ҳеч қандай зарар етказмаган ҳолда ҳаракат қилиш керак. Акс ҳолда, у ерда мусулмонларга нисбатан катта фитна ва можаролар юзага чиқиши мумкин.

^[49] Фитна калимаси учун қаранг: Имтиҳон — (Аъроф 7/155), Алдов — (Аъроф7/27), Жаҳаннам азоби — (Зарият 51/10-14), Жанжал, жанг — (Бақара 2/216).

^[50] Яъни, Маккадаги Мусулмонларга ёрдам берамиз деб юритилган сиёсат ва ҳар қандай ёрдам агар икки давлат (икки халқ) орасида тузилган келишувларга зид бўлган ҳолда ёки уларга қарши бир ҳолатда бўлса, у ерда яшаб турган Мусулмонларнинг фойдасига ижобий эмас, аксинча, уларнинг зарарига бўладиган салбий оқибатлар юзага келади. Можаро ва келишмовчиликлар ва катта тартиббузарлик ва бузғунчиликлар юзага келади. Охир-оқибат у ердаги Мусулмонларни зулмига ва қатлига сабаб бўлиши мумкин.

^[51] Мўминларни бир-бирига дўст ва жавобгар экани ҳаммага маълум. Шу билан бир қаторда, қариндош-уруғчилик деган нарса ҳам бор. Мерос масаласида мўмин ёки кофир эканига қаралмайди. Аксинча, меросда энг яқин қариндошлардан бошлаб тақсим қилинади. (Қаранг: Нисо 4/7-11, 33, 176, Аҳзоб 33/6, Луқмон 31/15.)