- Ҳаж сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
22:1
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ {1}
Эй инсонлар! Яратган Эгангизга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг! (Сўнги) соатнинг силкиниши улкан нарсадир.
22:2
يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُم بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ {2}
Кун келиб уни кўрасизлар, эмизикли она эмизган боласини унутади ва ҳар бир ҳомиладор ҳомиласини ташлаб юборади. Инсонларни сархуш ҳолда кўрасан. Аслида, улар сархуш эмас, лекин Аллоҳнинг азоби қаттиқдир[2].
22:3
وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَّرِيدٍ {3}
Инсонларнинг орасида Аллоҳ ҳақида илмсиз тортишадигани ва ҳар бир исёнкор шайтонга эргашиб кетадигани бор[3].
22:4
كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَن تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْدِيهِ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ {4}
Шайтон ҳақида шундай битиб қўйилди: “Ким уни дўст/хожа қилиб олса, у уни адаштиради ва уни жаҳаннам азобига чорлайди.”
22:5
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاء إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّى وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاء اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ {5}
Эй инсонлар! Қайта тирилишдан шубҳа қилсангиз, билиб қўйинг; Биз сизларни (илк бошда) тупроқдан, кейин уруғлантирилган тухумдан, кейин ёпишқоқ қондан[4], кейин шакли белгиланган ва (тафсилоти) белгиланмаган бир парча гўштдан яратдик. (Яратилиш жараёнини)[5] сизларга тушунтириб бергаймиз. Биз яшашини муносиб билганимизни белгиланган муддатгача бачадонларда ушлаб туриб, кейин уни чақалоқ қилиб чиқарамиз. Кейин сизлар вояга етгайсиз. Орангиздан кимлардир вафот этади, кимлардир билганидан кейин ҳеч нарсани билмай қолиши учун, умрнинг энг ночор ҳолатигача (яшатиб) қайтарилади. Ерни ўлик (қурғоқ) эканини кўрасан. Кейин унга сув туширганимизда жонланади, ишиб-кўпади[6] ва ҳар бир жуфт-жуфт гўзал ўсимликлардан[7] (нарсалар) ундиради[8].
22:6
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّهُ يُحْيِي الْمَوْتَى وَأَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ {6}
Чунки, Аллоҳ ҳақдир, ўликларни У тирилтиради, У ҳамма нарсага ўлчов қўяди.
22:7
وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَّا رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَن فِي الْقُبُورِ {7}
Ўша соат аниқ келади – унда шубҳа йўқ. Аллоҳ қабрдагиларни аниқ тургизади.
22:8
وَمِنَ النَّاسِ مَن يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُّنِيرٍ {8}
Инсонлар орасида на бир илмга, на бир қўлланма-ҳужжатга ва на бир нурли китобга асосланмаган ҳолда Аллоҳ ҳақида тортишадигани бор.
22:9
ثَانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذِيقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَذَابَ الْحَرِيقِ {9}
У бўйин товлаб[9], (инсонларни) Аллоҳнинг йўлидан адаштириш учун (тортишади). Унга дунёда хор-зорлик бўлади, қиёмат куни эса унга ёнғин азобини тоттирамиз.
22:10
ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ يَدَاكَ وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِّلْعَبِيدِ {10}
(Уларга) “Бу ўз қўлларинг тақдим қилган[10] (гуноҳларинг) сабаблидир. Аллоҳ бандаларига ҳақсизлик қилувчи эмас”, (дейилади).
22:11
وَمِنَ النَّاس مَن يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةَ ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ {11}
Инсонлар орасида Аллоҳнинг буйруқларини қатъиятсиз бажарадиганлари бор. Унга бирор яхшилик келса, у билан хотиржам бўлиб қолади. Агар унга бирор муаммо келса, йўналишини ўзгартиради. У дунё ва охиратда ҳам хонавайрон бўлади. Бу очиқча хонавайрон бўлишдир!
22:12
يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَضُرُّهُ وَمَا لَا يَنفَعُهُ ذَلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِيدُ {12}
У Аллоҳни қўйиб, ўзига зарар ҳам фойда ҳам беролмайдиган нарсага дуо-илтижо қилади. Бу қаттиқ адашишдир.
22:13
يَدْعُو لَمَن ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِن نَّفْعِهِ لَبِئْسَ الْمَوْلَى وَلَبِئْسَ الْعَشِيرُ {13}
У фойдасидан кўра зарари яқин бўлган шахсга дуо-илтижо қилади. У қандай ҳам ёмон дўстдир, у қандай ҳам ёмон йўлдошдир![11]
22:14
إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ {14}
Албатта, Аллоҳ имон келтирган ва манфаатли ишларни амалга оширганларни (қиёматда) остидан анҳорлар оқиб турадиган боғ-у бўстонларга жойлайди. Албатта, Аллоҳ Ўзи хоҳлаган ишни қилади.
22:15
مَن كَانَ يَظُنُّ أَن لَّن يَنصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاء ثُمَّ لِيَقْطَعْ فَلْيَنظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ مَا يَغِيظُ {15}
Кимки Аллоҳни унга дунёда ҳам охиратда ҳам асло ёрдам бермайди деб ўйласа, бир сабаб ила самога интилиб-йўналсин (дуо қилсин)[12], сўнг (Аллоҳдан бошқасидан алоқасини) узсин. Шунда қарасин-чи, унинг бу усули уни қийнаган нарсасини кетказадими (ёки йўқми)?![13]
22:16
وَكَذَلِكَ أَنزَلْنَاهُ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَأَنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَن يُرِيدُ {16}
Қуръонни мана шундай – аниқ-равшан оятлар шаклида юбордик[14]. Аллоҳ (ҳидоятни) хоҳлаган кишини ҳидоят қилади[15].
22:17
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ {17}
Имон келтирганлар, яҳудий бўлганлар[16], собиийлар[17], насронийлар, мажусийлар[18] ва (Аллоҳга) ширк келтирганлар… Аллоҳ қиёмат куни уларнинг орасини айириб қўяди[19]. Аллоҳ ҳар нарсага гувоҳдир.
22:18
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاء {18}
Осмондагилар ва ердагиларни, қуёш, ой ва юлдузларни, тоғ-тошлар, дарахтлар, жониворларни ҳамда кўпчилик инсонларни Аллоҳга бўйсунишини билмасмидинг?![20] Кўпчилик (инсонлар) эса азобга лойиқ бўлади. Аллоҳ кимни хор қилиб қўйса, уни азиз-у мукаррам қилувчи йўқ. Аллоҳ Ўзи муносиб билган ишни қилади.
22:19
هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ {19}
Булар – Робби ҳақида талашган икки хусуматчидир[21]. Кофирлик қилганларга оловдан кийимлар бичилиб, бошларидан қайноқ сувлар тўкилади.
22:20
يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ {20}
У билан уларнинг ички аъзолари ва терилари эритиб юборилади[22].
22:21
وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ {21}
Улар учун темир қамчилар бор[23].
22:22
كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ {22}
Дард-алам сабабли қачонки жаҳаннамдан чиқмоқчи бўлсалар, “Ёнғин азобини тотинглар!” деб уларни ортга қайтарилади.
22:23
إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ {23}
Аллоҳ имон келтирган ва манфаатли ишларни амалга оширган кишиларни жаннатларга/боғ-у бўстонларга жойлайди; остидан анҳорлар оқиб туради. Улар у ерларда олтин билагузуклар ва марваридлар билан безанади, ундаги кийимлари ипакдан бўлади[24].
22:24
وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ {24}
Улар гўзал сўзга[25] (Қуръонга) йўналтирилди, улар мақтовга лойиқ зотнинг/Аллоҳнинг йўлига йўналтирилди.
22:25
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاء الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ وَمَن يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ {25}
Кофирлик қилганлар, Аллоҳнинг йўлидан қайтарадиганлар, Биз ўша ерли одамлар учун ҳам, атрофдан келган кишилар учун ҳам баробар қилиб қўйганимиз Масжиди-Ҳаромдан қайтарадиганлар… Кимки ҳақсизлик қилиб унда гуноҳ қилишни хоҳласа, унга аламли азоб тоттирамиз.
22:26
وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَن لَّا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ {26}
Бир куни Иброҳимни Байтуллоҳ[26] жойлашган жойга тайинлаб (шундай деганмиз): “Менга ҳеч нарсани шерик қилма, тавоф қилувчилар, тик турувчи, рукуъ ва сажда қилувчи (ибодатгўй)лар учун уйимни пок тут[27].
22:27
وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ {27}
Инсонлар орасида ҳажни эълон қил[28]. Улар сен томон пиёда, ҳамда ҳар турли узоқ водийлардан ошиб келадиган озғин уловларда келсинлар.
22:28
لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَّعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ {28}
Токи, ўзлари учун кўплаб (дунё ва охиратга тегишли) манфаатларга гувоҳ бўлсинлар[29]. Аллоҳ уларга ризқ қилиб берган чорва ҳайвонларга (кесаётиб) Аллоҳнинг номини айтсинлар. Кейин, ундан ўзингиз ҳам енглар, қийналган бечорага ҳам едиринглар.
22:29
ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ {29}
Шу аснода ҳаж арконларини[30] тамомласинлар, назрларини адо этсинлар[31] ва Байтул-Атиқни – Каъбани тавоф қилсинлар.”
22:30
ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ عِندَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعَامُ إِلَّا مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ {30}
(Ҳаж) мана шудир. Кимки Аллоҳ ҳурматли қилган нарсаларга ҳурмат кўрсатса, Робби ҳузурида у ўзи учун яхши. Сизларга чорва ҳайвонлар ҳалол қилинди; (ҳаром экани Қуръонда) ўқиб берилгани бундан мустасно[32]. Бас! Ўша ифлос бутлардан узоқ туринглар[33], ёлғон сўздан ҳам узоқ туринглар.
22:31
حُنَفَاء لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاء فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ{31}
Аллоҳга йўналувчи бўлинглар, Унга шерик қўшувчи бўлманглар. Ким Аллоҳга шерик қўшса, у осмондан тушиб кетиб, қушлар уни олиб қочаётган каби ёки уни бўрон узоқ жойга ташлаб юбораётган каби бўлиб қолади[34].
22:32
ذَلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ{32}
(Мушрикнинг аҳволи) мана шу! Ким Аллоҳга қулликнинг рамзларини ҳурмат қилса, демак, у қалбларнинг тақвоси/масъулияти туфайлидир.
22:33
لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ{33}
Қурбонлик ҳайвонларда белгиланган муддатгача сизлар учун манфаатлар[35] бор. Кейин кесиш жойи Байтул-Атиқ (Каъба ҳудуди)дир.
22:34
وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِينَ{34}
Аллоҳ уларга ризқ қилиб берган чорва ҳайвонларга (кесаётиб) Унинг номини айтсинлар деб, қурбонлик ибодатини ҳар бир уммат учун тайинлаганмиз[36]. Илоҳингиз ягона илоҳдир; Унга таслим бўлинглар. Сен камтар инсонларга ҳуш хабар бер.
22:35
الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلَاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ{35}
Улар – Аллоҳ ҳақида гапирилганида[37] юраклари титраган, ўзларига етган мусибатларга сабр-бардош қилувчи, намозни пухта адо этувчи ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан хайр-эҳсон қиладиган кишилардир.
22:36
وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُم مِّن شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ {36}
Бадани етишган ҳайвонларни[38] сизларга Аллоҳга қуллик қилишнинг рамзларидан бири қилиб бердик. Сизлар учун у ҳайвонларда яхшилик бор. Уларни тизиб қўйганингизда улар узра Аллоҳнинг номини айтиб кесинглар. (Ўлиб) ёнлари ерга тушганида, улардан ўзингиз ҳам енглар, сўраганга ҳам, сўрамаганга ҳам едиринглар. Сизларга уларни мана шундай бўйсундириб бердик, қадрига етгайсизлар!
22:37
لَن يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ{37}
Аллоҳга қурбонликларнинг на гўштлари ва на қонлари етиб бормайди. Лекин, сизлардан Унга фақат (амалингиздаги) масъулиятли ёндашувингиз улашади[39]. Сизларни тўғри йўлга солгани учун, (байрам намозида) Аллоҳни улуғлаб ёд этасизлар[40] деб, қурбонлик ҳайвонларини мана шу шаклда хизматингизга берди. Муҳсинларга[41] ҳуш хабар бер!
22:38
إِنَّ اللَّهَ يُدَافِعُ عَنِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ{38}
Аллоҳ мўминларни ҳимоя қилади[42]. Аллоҳ ҳеч бир нонкўр ва хоинни ёқтирмайди.
22:39
أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ{39}
Ўзларига қарши жанг очилганлар учун (ҳимоявий жанг қилишга) рухсат берилди[43]. Чунки, уларга нисбатан зулм қилинди. Албатта, Аллоҳ уларга ёрдам беришга ўлчов белгилаб қўйган[44].
22:40
الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَن يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ {40}
Улар[45] – “Раббимиз Аллоҳдир”, дегани учунгина уларга юртларидан ноҳақ чиқариб юборилди. Агар Аллоҳ баъзи инсонларни бошқалари билан даф этиб турмаганида, (христианларга оид) монастир ва черковлар, (яҳудийларга оид) ҳавралар ва ичида кўпроқ Аллоҳнинг номи ёд этиладиган масжидлар вайрон қилиб юборилган бўларди. Аллоҳ (дини)га ёрдам берганларга У ҳам аниқ ёрдам беради. Аллоҳ кучлидир, ғолибдир.
22:41
الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ{41}
Улар шундай кимсаларки, уларга ер юзида имконият/ҳокимият берсак, намозни пухта адо этадилар, закотни берадилар, яхшиликка буюриб, ёмонликдан қайтарадилар. Ишларнинг оқибати Аллоҳга қайтади.
22:42
وَإِن يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ {42}
(Эй Муҳаммад!) Агар улар сени ёлғончига чиқараётган бўлса, (унутмаки) улардан аввал Нуҳ, Од ва Самуд қавми ҳам (элчиларни) ёлғончига чиқарган.
22:43
وَقَوْمُ إِبْرَاهِيمَ وَقَوْمُ لُوطٍ{43}
Иброҳим қавми ҳам, Лут қавми ҳам.
22:44
وَأَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسَى فَأَمْلَيْتُ لِلْكَافِرِينَ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَكِيرِ{44}
Мадянликлар ҳам (шундай қилган). Мусо ҳам ёлғончига чиқарилган. Ўша кофирларга муҳлат бердим, кейин уларни (азоб-ла) тутдим. Менинг қаршилигим[46] қандай бўлди экан (кўринглар)?!
22:45
فَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُّعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَّشِيدٍ {45}
Аҳолиси золим бўлган ҳолда Биз ҳалок қилган қанчадан-қанча йиқилиб харобага айланган шаҳар-қишлоқлар, ташландиқ қудуқлар ва (кимсасиз) муҳташам қасрлар бор[47].
22:46
أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ{46}
(Кофирик қилаётганлар ибрат учун) ер юзида сайр қилмадими? Агар сайр қилсалар улар учун тушунадиган қалблар ёки эшитадиган қулоқлар пайдо бўларди. Зеро, кўзлар кўр бўлмайди, лекин кўкслардаги қалблар кўр бўлади[48].
22:47
وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَن يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ يَوْمًا عِندَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ{47}
Сендан азобни тезлаштиришни талаб қилишмоқда. Аллоҳ асло сўзидан қайтмайди. Раббингиз ҳузуридаги бир кун, гўё сизлар ҳисоблаётган минг йил[49] кабидир.
22:48
وَكَأَيِّن مِّن قَرْيَةٍ أَمْلَيْتُ لَهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهَا وَإِلَيَّ الْمَصِيرُ{48}
Аҳолиси золим бўлган қанчадан-қанча юртларга муҳлат берганман. Кейин, уларни (азоб-ла) тутдим. Қайтиб келиш Менгадир.
22:49
قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا أَنَا لَكُمْ نَذِيرٌ مُّبِينٌ{49}
Айт: “Эй инсонлар! Албатта, мен сизларни очиқчасига огоҳлантирувчиман.
22:50
فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ{50}
Имон келтирган ва манфаатли ишларни амалга оширганларга мағфират/кечирим ва мўл-кўл ризқ бор.
22:51
وَالَّذِينَ سَعَوْا فِي آيَاتِنَا مُعَاجِزِينَ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ{51}
Оятларимизни амалдан қолдиришга уринганлар эса, улар жаҳаннам аҳлидир[50].
22:52
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ{52}
Сендан олдин ҳар қандай элчи ва пайғамбар юборган бўлсак, у бир умидга[51] тушганида, шайтон унинг орзу-умидига бир нарса ташлаган[52]. Кейин, Аллоҳ шайтон ташлаган нарсани кетказиб, Ўз оятларини яхшилаб жойлаб қўйган. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.
22:53
لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ{53}
Токи, (Аллоҳ) шайтон ташлаган нарсани қалбларида касаллиги борлар ва қалблари қотиб кетганларга имтиҳон қилади. Ўшандай золимлар (ҳақдан) узоқ бир айрилиқдадир.
22:54
وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ{54}
Илм берилганлар эса, Қуръон Раббидан келган ҳақ эканини билиб, унга ишонадилар ва у қалбларига сингиб кетади. Албатта, Аллоҳ (Қуръонга) ишонганларни тўғри йўлга етаклайди.
22:55
وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ حَتَّى تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ{55}
(Қуръонга) ишонмаган-кофирлар ўзларига тўсатдан (қиёмат) вақти келиб қолгунга қадар, ёки эртаси йўқ куннинг азоби келгунга қадар ундан шубҳаланишда давом этаверадилар.
22:56
الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِّلَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ {56}
У кунда ҳукмронлик фақат Аллоҳникидир[53]. Улар орасида Унинг Ўзи ҳукм қилади. Имон келтирган ва манфаатли ишларни амалга оширганлар неъмат тўла боғ-бўстонларда (бўлади).
22:57
وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ{57}
Кофирлик қилган ва оятларимизни ёлғонга чиқарганлар эса, айнан улар учун хорловчи азоб бор.
22:58
وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ {58}
Аллоҳ йўлида юртларидан кўчиб кетиб[54], кейин у йўлда ўлдирилган ёки (ўз ажали билан) ўлганларга Аллоҳ чиройли ризқ беради. Аллоҳ энг яхши ризқ берувчидир.
22:59
لَيُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ {59}
Аллоҳ уларни ўзлари рози бўладиган жойга жойлайди. Аллоҳ билади, юмшоқ муомала қилади.
22:60
ذَلِكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ{60}
Иш мана шундай! Кимки ўзига етказилган азоб-у уқубатга тенг ўч олса, кейин унга яна ҳақсизлик қилинса, Аллоҳ унга аниқ ёрдам беради[55]. Албатта, Аллоҳ (жазоламай) авф этувчидир, жуда кечиримлидир.
22:61
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ{61}
Шундай! Чунки, Аллоҳ кечани кундуз ичига киргизади, кундузни кечани ичига киргизади. Аллоҳ эшитади, кўради[56].
22:62
ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ{62}
Шундай! Чунки, Аллоҳ ҳақиқий илоҳдир. Аллоҳ ила ораларига қўйиб дуо қилаётганлари эса уйдирма-сохтадир[57]. Албатта, Аллоҳ улуғдир, буюкдир.
22:63
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَتُصْبِحُ الْأَرْضُ مُخْضَرَّةً إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ{63}
Осмондан сувни Аллоҳ туширишини, шу тариқа ер юзи ям-яшил бўлишини билмасмидинг?! Албатта, Аллоҳ латифдир[58], ҳар нарсадан хабардордир.
22:64
لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ{64}
Осмонлардаги ва ердаги нарсалар Унга тегишли. Аллоҳ беҳожатдир, олқиш-у мақтовга лойиқдир.
22:65
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي الْأَرْضِ وَالْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَيُمْسِكُ السَّمَاء أَن تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ{65}
Аллоҳ сизларга ер юзидаги нарсаларни ҳам, денгизда сузадиган кемани ҳам Ўз амрига кўра бўйсундириб берганини билмасмидинг?! Ерга бирон нарса тушиб кетмасин деб, осмонни ҳам Унинг Ўзи тутиб туради. Албатта, Аллоҳ инсонларга нисбатан жуда меҳрибондир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.
22:66
وَهُوَ الَّذِي أَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الْإِنسَانَ لَكَفُورٌ{66}
Сизларга ҳаёт берган, кейин сизларни ўлдирадиган, кейин яна ҳаёт берадиган ҳам Удир. Ҳақиқатда, инсон жуда нонкўрдир.
22:67
لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُّسْتَقِيمٍ {67}
Биз ҳар бир умматга қурбонлик[59] қилиш вақтини тайинлаганмиз – улар ўзининг қурбонлигини адо этади. Шунинг учун улар бу иш ҳақида сен билан тортишмасин. Сен уларни Раббингга чақир. Сен аниқ тўғри йўлдасан.
22:68
وَإِن جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ{68}
Агар сен билан жанжаллашсалар, “Қилаётган ишингизни Аллоҳ жуда яхши билади”, деб айт.
22:69
اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ{69}
Ихтилоф қилган нарсангиз ҳақидаги ҳукмни қиёмат куни орангизда Аллоҳнинг Ўзи беради.
22:70
أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِنَّ ذَلِكَ فِي كِتَابٍ إِنَّ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ{70}
Аллоҳ осмон ва ердаги нарсаларни билиб туришини, бу нарса китобда (ёзиб қўйиладиган) эканини билмасмидинг?! Бу иш Аллоҳга осондир.
22:71
وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُم بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِن نَّصِيرٍ{71}
Улар Аллоҳни қўйиб, Аллоҳ у ҳақида ҳужжат туширмаган ва ўзларида ҳам у ҳақида маълумот бўлмаган нарсага сиғинадилар/дуо-илтижо қиладилар. Золимлик қилувчиларга ҳеч қандай ёрдамчи йўқ.
22:72
وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنكَرَ يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا قُلْ أَفَأُنَبِّئُكُم بِشَرٍّ مِّن ذَلِكُمُ النَّارُ وَعَدَهَا اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَبِئْسَ الْمَصِيرُ{72}
Уларга аниқ-равшан оятларимиз ўқиб берилганида, норозилигини (Қуръонъонни) тан олмаганларнинг юзларидан таниб оласан. Уларга оятларимизни ўқиб бераётган кишиларга ташланиб қолишига сал қолади. Айт: “Мен сизларга бу аҳволингиздан ҳам ёмонини айтиб берайми? У жаҳаннамдир! Уни Аллоҳ кофирлик қилганларга ваъда қилди. У қандай ҳам ёмон аҳволга тушишдир!”
22:73
يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَن يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِن يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لَّا يَسْتَنقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ {73}
Эй инсонлар! Сизларга бир мисол келтирилди, уни тингланг: Аллоҳни қўйиб дуо-илтижо қилаётганларингиз битта чивин яратиш учун бирлашган тақдирда ҳам, уни ярата олмайди. Агар чивин улардан бирор нарса сўриб олса, уни қайтариб ололмайдилар. Талаб қилувчи ҳам ожиз қолди, талаб қилинган ҳам ожиз[60].
22:74
مَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ {74}
Улар Аллоҳни муносиб равишда қадрламадилар. Албатта, Аллоҳ кучлидир, ғолибдир.
22:75
اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ {75}
Аллоҳ фаришталардан[61] ҳам инсонлардан ҳам элчилар танлаб олади. Аллоҳ эшитади, кўради.
22:76
يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ {76}
Аллоҳ уларнинг олдидаги нарсаларни ҳам, ортидаги нарсаларни ҳам билади. Барча ишлар Аллоҳга қайтарилади.
22:77
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ {77}
Эй Мўминлар! Рукуъ қилинглар, сажда қилинглар, яратган Эгангизнинг буйруқларини бажаринглар ва яхшилик қилингларки, нажот топгайсиз.
22:78
وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِّلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمينَ مِن قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ {78}
Аллоҳ йўлида ҳаққоний равишда курашинглар[62]. (Бу ишга) У сизларни танлади. Динда сизларга ҳеч қандай қийинчилик қолдирмади[63]. Отангиз Иброҳимнинг миллати (дини ҳам шундай эди). Аввалгиларда ҳам, бу китобда ҳам Аллоҳ сизларни “мусулмонлар” деб номладики[64], Расул сизларга гувоҳ бўлади, сизлар эса инсонларга гувоҳ бўласизлар. Шундай экан, намозни пухта адо этинглар, закотни беринглар ва Аллоҳга (Унинг китобига) маҳкам боғланинглар. У сизларнинг хожангиздир. У қандай яхши хожадир, қандай яхши ёрдамчидир.
[1] Ҳаж сураси, Мадинада тушган, 78 оят. Тушиш тартиби 103, ёзилиш тартиби 22.
[2] Қиёмат куни кофирларга бериладиган азобни агар ёш болалар кўрса, уларнинг сочлари ўша заҳоти оқариб кетади (Муззаммил 73/17).
[3] Аллоҳ ҳақида илмсиз талашиб-тортишадиган инсонлар шайтонга эргашган бўлиши бу ва 8-оятда очиқча баён қилинди. Зотан, Аллоҳ ҳақида билмаган нарсасини гапириш қатъий ҳаромдир (Аъроф 7/33). Шайтон инсонга Аллоҳ ҳақида билмаган нарсасини гапиртиришга буюриб, мана шу йўл орқали ҳам адаштириб юборади (Бақара 2/169). Аллоҳ ҳақида билмаган нарсасини гапирган одам, Аллоҳга бўҳтон қилган бўлади. Аллоҳга бўҳтон қилганлар золимлардир (Оли Имрон 3/93). Ундай кимсалар асло нажот топмайди (Юнус 10/69).
[4] Ёпишқоқ қон – бачадонга ёпишган эмбрионга айтилади.
[5] Бу оятда Аллоҳ таоло ҳам дунёдаги яртилиш жараёнини ва охиратдаги қайта тирилиш жараёнини тушунтириб беряпти. Қайта тирилишдан шубҳа қилган киши илк яратилишга ва ўз яратилишига назар солсин.
[6] Яъни, ҳосил беришга тайёр бўлади.
[7] Жуфт-жуфт деганда, ўсимликлардаги эркак ва аёлига ишорат бўлади. Ўсимликларда ҳам уруғланадигани ва уруғланмайдигани бўлади. Бунга чанглатиш дейилади.
[8] Бу оятнинг далолати бўйича, инсонларни қиёматда қайта тирилиш жараёни худди бир уруғни ер остида етишиб униб чиқиши каби бўлади. Буни очиқлаган яна бошқа оятлар: (Аъроф 23/25, Рум 30/19, Зухруф 43/1). Инсоният илк бошдақандай яратилган бълса, шундай такрорланади (Анбиё 21/104).
[9] Бу оятдаги “бўйин товлаб” ибораси ва бунга ўхшаш фарқли иборалар аслида киноя сифатида келтирилади. Яъни, ҳақдан юз ўгириш, ҳақни тан олмай қайсарлик қилиш маъноларида келади. Ушбу сурасининг 11 ва Оли Имрон сурасининг 144- оятидаги иборалар ҳам шундай.
[10] Инсонлар қилган гуноҳларни кўпроқ қўллари билан қилгани учун оятда “қўлларинг” ибораси келтирилган. Бу ибора, қилинган ҳар қандай гуноҳ ва жиноятни ўз ичига олади, хоҳ қўл билан қилсин, хоҳ тил билан, хоҳ дил билан. Буларнинг барчасига жавобгар бўлади.
[11] Динлар аро Ислом ва мусулмонларга энг ёмон душманчилик қиладиганлар яҳудийлар ҳамда, дуо ва ибодатларида Аллоҳга шерик қўшадиган – мушриклардир (Моида 5/82).
[12] Баъзилар бу оят Муҳаммад а.с. ҳақида деб иддао қилади. Ундай эмас. Бу оят ушбу суранинг 11-оятидан бошлаб тушунтирилган ибодатларда беқарор, бошига мусибат тушса ибодатдан юз ўгирадиган инсонларга тегишли. Ундай инсонлар ўзини қийнаётган масалаласи юзасидан керакли барча чораларни кўрган ҳолда ёлғиз Аллоҳга илтижо қилиши керак. Ундан бошқа ҳеч кимга суянмаслиги керак. Ким Аллоҳга суяниб-таянса, У унга кифоя қилади (Талоқ 65:3).
[13] Юқоридан бери Аллоҳдан бошқасига дуо қиладиган кишилар ҳақида турли ибораларда оятлар келди. Айниқса 11-оятда имон билан куфр орасида иккиланиб юрадиган киши ҳақида оят келди. Бу оят ўша кишилар орасида тўғридан-тўғри Аллоҳнинг Ўзига дуо қилсам бўлармикан ёки бўлмасмикан, ўртага воситачи қўшаймикан ёки қўшмаймикан, деб иккиланаётган кишиларга, тўғридан-тўғри Аллоҳнинг Ўзига дуо қилиши айтиляпти.
[14] Қуръони Каримни нозил бўлиш сабабларидан бири, Аллоҳ Қуръондаги оятлари ила инсонларни зулматлардан нурга олиб чиқиш учундир (Ҳадид 57/9). Кимки Қуръонга ишонса, уни тушунишга ҳаракат қилса, унга амал қилса, икки дунёсини ҳам обод қилади, зулматларда қолиб кетмайди.
[15] Раъд сурасининг 27- оятда ҳам Аллоҳ ҳидоятда юришни хоҳлаган ва Аллоҳга йўналган бандани ҳидоят қилишини билдирган. Аллоҳга йўналган қулини Аллоҳ ҳидоят қилмай қўймайди. Аллоҳ бировни мажбуран адаштирмайди, залолатни танлаган ва ўша йўлда юришга қарор берган бандасини эса, мажбуран тўғри йўлда юргизмайди. Ўхшаш оятлар: Юнус 10/108, Исро 17/15.
[16] Яҳудийлик Довуд алайҳиссаломдан кейин пайдо бўлган. Довуд а.с Яъқуб а.с. нинг Яҳудо номли ўғлининг наслидан келгани учун, улар ўзларини шундай атайдилар.
[17] Марям 19/12 ва Анъом 6/12 оятларнинг ишоратига кўра, собиийлар Яҳё а.с. га тушган илоҳий китобга ва Гинза номли китобга ишонган кишилардир.
[18] Мажусийлар – ўтга сиғинадиган, ўтда илоҳий бир куч борлигига ишониб, уни муқаддаслаштирадиган кишилардир. Баъзилар Зардуштийлик динини мажусийлик деб айтгам.
[19] Айириб қўяди, деганда “Ҳукм қилади” деган маъно ҳам чиқади. (Қаранг: Бақара 2/113).
[20] “Аллоҳнинг динидан бошқа (дин)ни хоҳлаяпсизларми? Ахир, осмонлару ердагиларнинг барчаси ихтиёрий ёки мажбурий равишда Унинг динига/яратишдаги фитратига таслим бўлган-ку! Сизлар Унинг ҳукмига чиқариласизлар.” (Оли Имрон 3/83) Осмонлар ва ердагиларнинг барчаси Аллоҳга сажда қилиши, Аллоҳ яратган табиатда У яратган хилқатга кўра яшашидир. Аллоҳни тан олмаган кофирлар хоҳласа ҳам хоҳламаса ҳам барибир Аллоҳ яратган ерда яшайди, У яратган нарсалардан фойдаланади. Яратувчини тан олмагани билан, ҳеч бир кофир ўзини-ўзи ярата олмайди. Бу нарса бир нави Аллоҳга мажбурий сажда қилиш бўлади.
[21] Бундан олдинги оятдан маълум бўлдики, инсоният асосан иккига бўлинади; бири Аллоҳга бўйсунувчи, яна бири Унга ишонмайдиган, Унга исён қиладиган тараф. Мунофиқлар ҳам кофирлар қаторидадир.
[22] Нисо 4:56, Духон 44:43-46, Инсон 76:4.
[23] Кофирлик қилганларга ўз жиноятларига яраша жаҳаннамда бериладиган азоблар ҳақидаги ўхшаш оятлар: Раъд 13/5, Сабаъ 34/33, Ғофир 40/71, Ҳаққо 69/32, Муззаммил 73/12, Инсон 76/4.
[24] Жаннатда сўриалрда ёнбошлаган ҳолда ўтирадилар (Ҳакф 18/31). Жаннатда эсон-омонликда бўладиалр (Духон 44/51).
[25] Энг гўзал сўз Аллоҳнинг сўзидир, энг гўзал сўз Қуръондир. (Қаранг: Зумар 39/23). Дунё ҳаётидаги энг тўғри ёл Исломдир. Бу йўл борлиқларни яратган эгаси тарафидан буюрилган йўлдир. (Қаранг: Оли Имрон 3/101, Анъом 6/126, Шуро 42/52-53)
[26] Иброҳим алайҳиссалом Каъбанинг ёнига жойлашганидан кейин, ўша жойларни покизалигига қараб туриш вазифаси юклатилган. Иброҳим алайҳиссалом Каъбани асосидан бошлаб қайта тиккалаган (Бақара 2/127). Каъба Одам алайҳиссалом даврида қурилган (Оли Имрон 3/96). Бу оятдан маълум бўладики, масжидларда беминнат хизмат қилиш пайғамбарга юклатилган шарафли вазифалардан биридир.
[27] Каъбанинг масъулияти Иброҳим ва ўғли Исмоил алайҳиссаломларга юклатилган (Бақара 2/125). Каъбани пок тутиш деганда, ширкка олиб келувчи маънавий нопокликлардан ҳамда, ҳар турли моддий нопокликлардан поклаш дегани маъно чиқади. Масжидга хизмат қилиш энг шарафли ишлардан бири ҳисобланади.
[28] Бу оятга кўра, Иброҳим алайҳиссаломдан аввал ҳам ҳаж ибодати бўлган. Чунки, билинмаган ва янгитдан бошланадиган нарсага эълон қил дейилмайди, балки, ўргат ёки бошла деб айтилади. Зотан, ер юзидаги илк қурилган ибодат қилинадиган уй Каъбадир (Оли Имрон 3/96).
[29] Манфаат деганда, ҳаж сафарида йўлдаги турли тижоратларни ҳам, Маккага борганда эҳромга киришдан аввал ва эҳромдан чиққанидан кейин қиладиган ҳар турли ҳалол тижоратни ҳам ўз ичига олади. Бундан ташқари Аллоҳнинг розилиги ва мағфирати энг катта маънавий манфаатдир.
[30] Оятдаги “тафас” калимаси ҳаж арконларига ишорат қилади. қаранг: Имом Мотрудий, Таъвилоти Аҳли Сунна ва Имом Насафий, Мадорикут-Танзил.Абдуллоҳ ибн Аббос ва Абдуллоҳ ибн Умар шундай деган.
Тай қабиласидан Урва ибн Мударрис, Муздалифада Расулуллоҳга етиб олди ва шундай деди: “Тай тоғидан келдим, уловим паришон бўлди, ўзимни ҳам қийнадим. Валлоҳи, тепасига келиб дам олмаган биронта қум тепалиги қолмади, мен ҳожи бўла оламанми? Расулуллоҳ шундай дер эди: “Кимки биз билан бирга шу (тонг) намозини ўқиса ва аввалроқ – кечаси ёки кундузи Арафотга келган бўлса, демак у киши ҳажини тамомлаган ва тафасини ерига келтирган бўлади.” (Абу Довуд, Термизий, Насоий, Аҳмад, Дорамий, Ибн Можа ва Ибн Ҳиббон ривоят қилган.)
Тафас – ҳадисга кўра Арафот ва Муздалифадаги тўхталишдир. “Тафасларини адо қилсинлар” буйруғи уларни фарз эканини кўрсатади.
[31] Эҳромга киришдан аввал қурбонлик қиламан деб назр қилган инсон, бу оятга кўра, ўша назрини эҳромдан чиққанидан кейин адо этади.
[32] Чорва ҳайвонлар қандай ҳолатларда ҳаром бўлишини билиш учун қаранг: Бақара 2/173, Моида 5/3, Анъом 6/145, Наҳл 16/115.
[33] Аллоҳдан бошқасини номи айтилиб, ёки бошқасига атаб сўйилиш учун тиккалаб қўйилган тошлар ёки бошқа нарсалар мана шу оят ҳукмига киради. Чунки, юқоридаги изоҳда келтирилган оятларнинг барчасида, гўшти ҳалол бўлган ҳайвонларни Аллоҳдан бошқасига атаб сўйиш ифлосликдир деб аталган. Бут-санамларга сиғиниш ҳам, бут-санамларга атаб қурбонлик қилиш ҳам, ўша гўштлардан ейиш ҳам бир хил ҳаром ишдир.
[34] Алоқадор оятлар: Нисо 4:48, 116, Иброҳим 14:18, Нур 24:39-40.
[35] Қурбонликка сўяман деб олиб борган ҳайвонларидан, токи қурбонлик вақти келгунча бемалол сут-қатиғидан баҳраманд бўлиб туриш ёки миниб фойдаланиш мумкин. Кейин, уни Ҳарам ҳудудига сўйилади.
[36]Қурбонликка мол, қўй, туя ёки эчки сўйилади (Анъом 6/142-144).
[37] Зумар 39/45.
[38] Бу оятдаги бадани етишган иборасини Пайғамбар алайҳиссалом “мусинн” деб ифодақилган (Муслим, қурбонлик боби). Яъни, сут тишлари тушган ҳайвонлар дегани. Мана шу оятда ва ҳадисдан олинган ҳолда, қурбонликка қўй ва эчки бир ёшни, мол икки ёшни, туя тўрт ёшни тўлдирган бўлиши керак деб айтилган.
[39] Аллоҳ тақводорлардан/ўз ишини масъулият билан бажарадиганлардан қабул қилади (Моида 5/27). Яъни, қилаётган ибодатларини масъулият билан бажараадиган, ибодатига риё ва шрик каби хатоликлар аралаштирмайдиган, холисАллоҳ учун қиладиган кишилардан қабул қилади.
[40] Бу иборалар Қурбон байрами намозига далолат қилади. Шунинг учун байрам намозларида бошқа намоларга нисбатан “Аллоҳу Акбар” деб айтиладиган такбир кўпроқ айтилади. Намоздан кейин ҳам хутбада кўп-кўп такбир айтилади. Байрам намозлари қуёш кўтарилганидан кейин ўқилишига Тоҳа сурасининг 59-ояти далолат қилади. Бу оят, аввалги умматларда ҳам байрам намози бўлганига ишорат қилади.
[41] Муҳсин калимасидан иккита фарқли маъно чиқади:
- Бировга моддий яхшилик қилувчи.
- Ўз вазифасини ёки қилаётган яхши ишини пухта, чиройли ва маромига етказиб бажарувчи (Лисан, Муфрадот).
[42] Аллоҳ таоло ер юзида вақти-вқти билан ёмон инсонларнинг ёонлиги ва бузғунчиликларини яхши инсонлар орқали бартараф қилиб туради. Агар бундай қилмаганида эди, ер юзи фасодга тўлиб кетган бўларди, (христианларга оид) монастир ва черковлар, (яҳудийларга оид) ҳавралар ва ичида кўпроқ Аллоҳнинг номи ёд этиладиган масжидлар вайрон қилиб юборилган бўларди (Бақара 2/251, Ҳаж 22/40).
[43] Мўминларга фақат душман тарафидан ўзларига қарши жанг бошланганида-гина жанг қилишга рухсат берилган (Бақара 2/190). Учта қизил чизиқ бузилмагунча, дини, ирқи, милларидан қатъий назар, ҳеч ким билан жанг қилинмайди. Аксинча, инсонлик жиҳатидан яхши ва адолатли муомала қилинади. (Қаранг: Мумтаҳана 60/8-9)
[44] Душман ҳужум қилганда қандай ҳаракат қилиш кераклиги ҳақида Анфол ва Тавба сураларида батафсил баён қилинган.
[45] Яъни, Аллоҳ ёрдам берадиган кишиларнинг сифати мана шундай бўлиши керак. Аллоҳ шундай кимсаларга ёрдам беради.
[46] “Накир(и)” иборасига “Мени тан олмаслик қандай бўлар экан” деб маъно берган муфассирлар ҳам бор. Ҳар иккаласида ҳам маъно бузилмайди. Зотан Аллоҳ Уни тан олмаган-кофирларга қаршилик қилиб жазолаган.
[47]Оятдаги “Биър” ва “Қаср” калималарини “уруш” калимасига атф қилиб маъно айтганлар ҳам бор. Бу ҳолатда, “Ташландиқ қудуққа ва кимсасиз муҳташам қасрларга айланиб қолди” шаклида таржима қилинади.
[48]Кўрган ва эшитган нарсасидан ибрат олмаган, у ҳақида тафаккур қилиб ўйланмаган кимсаларга қалби кўр дейилади.
[49] Сажда 32/5.
[50] Сабаъ 34/38, Фуссилат 41/40, Шўро 42/35.
[51] Ўтмишдаги ҳар бир пайғамбарга Аллоҳ муқаддас вазифа – Аллонинг динини етказиш вазифасини юклаган. Улар эса, ўша вазифани энг чиройли шаклда амалга оширишни мақсад қилиб буюк орзулар қуриб, уни амалга оширишга киришиши биланоқ, ҳам инсон ҳам жин шайтонларидан бўлган пайғамбар душманлари унга қаршиликлар қилишган, қўлларидан келганича унга, унинг пайғамбарлигига ва даъватига тўсқинлик қилишган. Бунга ўхшаш ҳолат ҳозирда ҳам давом этмоқда. Баъзи бир дин душманлари Аллоҳнинг дини ёйилишига қарши чиқиб, Ислом ва мусулмонларнинг йўлларига тўғоноқ бўлмоқдалар. Мусулмонлар бундай ҳолатларда ортга чекинмаган, таслим бўлмаган ва умидларини узмаган ҳолда, йўлларида давом этишлари керак. Ҳар қандай ҳолатга бардош қилиб, Аллоҳдан йрдам сўраб йўлда давом этишлари керак. Аллоҳнинг динини етказиш энг шарафли вазифалардан биридир. Бу иш пайғамбарлардан мерос қолган ишдир.
[52] Жин 72/26-28.
[53] Қиёматда фақатгина Аллоҳ ҳукм қилишлиги, у куни Ундан бошқа ҳеч ким ҳукм қиломаслиги ҳақидаги ўхшаш оятлар: Фотиҳа 1/4, Анъом 6/73, Фурқон 25/26, Ғофир 40/16.
[54]Жон ва имон юзасидан мажбур бўлиб ўз юртидан бошқа юртга кўчиб кетган кишига айтилади.
[55]Жиноятчини жазолашда ҳам, ўч олишда ҳам ҳаддан ошмаслик керак. Агар биров сизга ёмонлик қилган бўлса, уни жазоламоқчи бўлсангиз, сизга етказилган зарардан ортиқча зарар клетирмаслигингиз керак (Шуро 42/40, Бақара 2/194, Наҳл 16/126). Исломда жазо, интиқом, қасос, ўч олиш қонунлари адолат узра барпо қилинган.
[56] Кун ва тун айланиб тургани каби, ҳақ билан ботил, зулм билан адолат ҳар доим давом этиб туради. Шу билан Аллоҳ бандаларини имтиҳон қилиб туради. Бир кун ҳақ тараф ғолиб келса, бир кун ноҳар тараф ғолиб келади (Оли имрон 3/140). Аллоҳ ер юзида бир меъзон қўйган (Раҳмон 55/7-8). Ер юзида адолат ила ҳукм қилишга буюрган (Нисо 4/58).
[57] Ботил – яроқсиз, нотўғри, ноҳақ деган маъноларни билдиради. Дуо қилиб ёрдам сўрагани ва қуллик қилгани фақатгина Аллоҳ ҳақлидир. Ибодат қилинишга ва дуо сўралиб ёрдам талаб қилинишга Ундан бошқа ҳеч ким ҳақли эмас, лойиқ эмас.
[58]Латиф – ўз ишини энг нозик масалаларигача, майда икир-чикирларигача яхши биладиган, дегани. Яъни, Аллоҳ ўз ишида ҳеч қандай камчиликка йўл қўймайди.
[59]Ўтмишдаги умматларда ҳам қурбонлик ибодати борлиги ушбу суранинг 34-оятида ҳам алоҳида баён қилинган.
[60] Бу оятда, Аллоҳ ила орага қўйиб дуо қилинаётган ҳар турли ёлғон-елпи маънавий “илоҳлар” ҳам, бут-санамлар ҳам, ўлган инсонларнинг руҳлари ҳам пашша олиб қочган нарса қанчалик ожиз ва заиф бўлса, улар ҳам шунчалик заиф ва ночор экани баён қилинган.
[61] Фатир 35/1.
[62] Жиҳод – Қуръон истилоҳига кўра, керак бўлганда душманга, керак бўлганда нафсга, вақти келганда шайтонга, фитна-фасод ва зулмга қарши курашишдир. Аллоҳ йўлида олиб борилаётган курашларда ҳеч бир маломатчининг маломатидан қўрқмаслик – ҳаққи ила курашишнинг бир кўринишидир (Моида 5/54).
[63] Аввалги умматларга буюрилган ибодатларга нисбатан бизга буюрилган ибодатлар орасида жуда катта фарқ – енгилликлар бор. Масалан: Рамазондаги, намоздаги, таҳоратдаги ва бошқа ибодат масалаларидаги ҳукмларда енгилликлар берди.
[64] Аллоҳ таоло Ўз Китобида Аллоҳга ич-ичидан ишониб суянган ва яхши ишлар билан машғул бўлган инсонларга жуда ҳам чиройли ном бериб, уларни Қуръонда ҳам ва аввалги китобларда ҳам “Мусулмонлар” деб атаган. Мусулмонман деган бир инсон учун бундан бошқа номни ёки лақабни ўзига нисбат бериши мумкин эмас. Дин нуқтаи назаридан Аллоҳ номлаган ном билан кифоялансин. Шунда Мусулмонларни бир-биридан айриб-бўлиб, фирқа-фирқа қилиб, бир-бирига душман қилиб қўёлмайдилар. Бу каби яна бир амр: (Оли Имрон 3/102)
Изоҳ қўшиш