Муъминун сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
23:1
قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ
Мўминлар шубҳасиз нажот топ(а)ди.
23:2
الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ
Улар намозларида (Аллоҳга) эҳтиром ила туради.
23:3
وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ
Улар беҳуда[2] нарсалардан қочади.
23:4
وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ
Улар (бундай ишларни) ўзларини поклаш[3] мақсадида қилади.
23:5
وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ
Улар уят ерларини ва унинг атрофини (номаҳрамларга кўриниб қолишидан) сақлайди.
23:6
إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ
Ҳур турмуш ўртоқлари ёки қўл остидаги асир турмуш ўртоғи[4] бундан мустасно[5]. Чунки, улар (бу ҳақида) маломатланмайди.
23:7
فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ
Кимки бундан ташқарига чиқмоқчи бўлса, улар (ҳалол-ҳаром масаласида) ҳаддан ошувчилардир[6].
23:8
وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ
Яна, улар ўзларига билдирилган ишончларига ва мажбуриятларига қатъий риоя қилади.
23:9
وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ
Улар намозларини (вақтида пухта адо этишни) сақлаб қолади.
23:10
أُوْلَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ
Ана шулар эришувчи-ворислардир.
23:11
الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
Улар Фирдавс боғларга[7] эришади. Улар унда ўлимсиз – мангу қолади.
23:12
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِينٍ
Шубҳасизки, инсонни лойдан иборат бўлган моддадан яратдик[8].
23:13
ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ
Кейин уни (сперма шаклланадиган) мустаҳкам ерда уруғлантирилган тухум қилдик[9].
23:14
ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ
Кейин уруғлантирилган тухумни ёпишқоқ қон (эмбрио)га айлантирдик[10]. Кейин уни бир чайнам гўшт қилиб яратдик. Кейин уни суяк қилиб яратиб, кейин суякка гўшт қопладик. Кейин уни (инсоний руҳ пуфлаш натижасида) бошқача бир тузилишга келтирдик. Энг чиройли шаклда яратувчи – Аллоҳнинг шаъни улуғдир.
23:15
ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذَلِكَ لَمَيِّتُونَ
Сизлар бундан кейин аниқ ўласиз.
23:16
ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُبْعَثُونَ
Кейин, қиёмат куни аниқ қайта тирилтириласизлар[11].
23:17
وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَائِقَ وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِلِينَ
Шубҳасизки, устингизда еттита йўл[12] яратдик. Биз яратилган нарсалардан бехабар эмасмиз[13].
23:18
وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الْأَرْضِ وَإِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ
Осмондан белгиланган миқдорда сув тушириб, уни ерда жойлаштирдик[14]. Албатта, Биз уни кетказишга[15] ҳам ўлчов қўювчимиз.
23:19
فَأَنشَأْنَا لَكُم بِهِ جَنَّاتٍ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ لَّكُمْ فِيهَا فَوَاكِهُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ
Кейин, у билан сизларга хурмо ва узум боғлари пайдо қилдик. Уларда сиз учун кўплаб мевалар бор. Сизлар (айнан) улардан еяпсиз.
23:20
وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِن طُورِ سَيْنَاء تَنبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِّلْآكِلِينَ
Яна гўзал[16] тоғ(лар)дан униб чиқадиган дарахт пайдо қилди. У (дарахт ўзида) ёғ ва ейдиганларни кўркамлаштирадиган қўшимча нарса ундиради[17].
23:21
وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهَا وَلَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ
Албатта, сизлар учун чорва ҳайвонларда[18] ибрат бор: сизларга уларнинг ички организмларида ҳосил бўладиган сутларни ичиряпмиз. Яна сизлар учун уларда кўплаб фойдалар бор. Улардан ейсизлар ҳам.
23:22
وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ
(Қуруқликда) уларни тепасида, (денгизда эса) кемалар устида ташиласизлар[19].
23:23
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ
Ҳақиқатда, Биз Нуҳни ўз қавмига элчи қилиб юборганмиз. Шунда у: “Эй Қавмим! Ибодатни фақат Аллоҳга қилинглар. Сиз учун Ундан бошқа ибодат қилишга ҳақли зот йўқ. Гуноҳлардан сақланмайсизларми?”- деди.
23:24
فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُرِيدُ أَن يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَأَنزَلَ مَلَائِكَةً مَّا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ
Қавми орасидан уни тан олмаган етакчилар шундай деди: “Бу шунчаки сизлар билан бир хил одам, холос. У сизлардан устун бўлишни хоҳлаяпти. Агар Аллоҳ зарур деб билганида, фаришталарни туширар эди. Аввалги ота-боболаримизда (Нуҳ айтаётган) бунақа нарса эшитмаганмиз.
23:25
إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّى حِينٍ
У шунчаки жиннилиги бор киши, холос. (Билмоқчи бўлсангиз) уни бир мунча вақт кузатиб юринглар.”
23:26
قَالَ رَبِّ انصُرْنِي بِمَا كَذَّبُونِ
Нуҳ: “Эй Раббим! Мени ёлғончига чиқаришганига қарши Ўзинг менга ёрдам бер” деди.
23:27
فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا فَإِذَا جَاء أَمْرُنَا وَفَارَ التَّنُّورُ فَاسْلُكْ فِيهَا مِن كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَأَهْلَكَ إِلَّا مَن سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَلَا تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ
Шунда, унга шундай ваҳий қилдик: “Бизни назоратимиз ва ваҳийимиз асосида кема яса. Буйруғимиз келиб таннур[20] қайнаганида, кемага ҳар турли (ҳайвон)дан бир жуфтдан ол, оилангни ҳам ол. Улардан ўз зиёнига сўз айтилганлар бундан мустасно. Менга золимлар ҳақида мурожаат қилма, чунки, улар чўктириб юборилади[21].”
23:28
فَإِذَا اسْتَوَيْتَ أَنتَ وَمَن مَّعَكَ عَلَى الْفُلْكِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي نَجَّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ
Ўзинг ҳам ёнингдагилар ҳам кемага ўрнашиб олгач: “Бизни золимлар қавмидан қутқарган Аллоҳга олқишу мақтовлар бўлсин!” де.
23:29
وَقُل رَّبِّ أَنزِلْنِي مُنزَلًا مُّبَارَكًا وَأَنتَ خَيْرُ الْمُنزِلِينَ
Яна шундай де: “Эй яратган Эгам! Мени баракатли манзилга жойла. Манзилга энг яхши жойловчи Сенсан.”
23:30
إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ وَإِن كُنَّا لَمُبْتَلِينَ
Албатта, бу воқеада (ибрат олинадиган) оятлар бор. Биз аниқ имтиҳон қилувчимиз.
23:31
ثُمَّ أَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ
Сўнгра, улардан кейин бошқа насл пайдо қилдик[22].
23:32
فَأَرْسَلْنَا فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ
“Аллоҳга ибодат қилинглар. Сизлар учун қуллик қилинишга ҳақли ундан бошқа ҳеч ким йўқ. Гуноҳлардан сақланмайсизларми?!” десин деб, уларга ҳам ўзларини орасидан элчи[23] юбордик.
23:33
وَقَالَ الْمَلَأُ مِن قَوْمِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِلِقَاء الْآخِرَةِ وَأَتْرَفْنَاهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمَّا تَأْكُلُونَ مِنْهُ وَيَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ
Қавми орасидан кофирлик қилган, охиратга йўлиқишни ёлғонга чиқарган ва Биз уларга дунё ҳаётида фаровонлик берган[24] етакчилар шундай деган: “Бу сиз еётган нарсадан еб, сиз ичаётган нарсадан ичадиган, сиз билан бир хил одам, холос.
23:34
وَلَئِنْ أَطَعْتُم بَشَرًا مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذًا لَّخَاسِرُونَ
Агар ўзингизга ўхшаган одамни айтганини қилсангиз, аниқ зиён кўрасизлар.
23:35
أَيَعِدُكُمْ أَنَّكُمْ إِذَا مِتُّمْ وَكُنتُمْ تُرَابًا وَعِظَامًا أَنَّكُم مُّخْرَجُونَ
У сизларга, ўлиб тупроқ ва суякка айланиб кетганингиздан кейин, (қабрларингиздан) аниқ қайта чиқариласизлар деб ваъда беряптими?
23:36
هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لِمَا تُوعَدُونَ
Сизларга ваъда қилинаётган нарса ҳақиқатдан жуда узоқдир!
23:37
إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ
Дунёдаги ҳаётимиздан бошқа ҳаёт йўқ. Ўляпмиз, яшаяпмиз. Биз (қиёматда) қайта тирилувчи эмасмиз[25].
23:38
إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا وَمَا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِينَ
У (Ҳуд) Аллоҳга ёлғон тўнкади. Биз унга ишонмаймиз”. (дедилар).
23:39
قَالَ رَبِّ انصُرْنِي بِمَا كَذَّبُونِ
“Эй яратган Эгам! Мени ёлғончига чиқаришларига қарши менга Ўзинг ёрдам бер”, деди (Ҳуд).
23:40
قَالَ عَمَّا قَلِيلٍ لَيُصْبِحُنَّ نَادِمِينَ
“Кўп ўтмай аниқ пушаймон бўладилар”, деди Аллоҳ.
23:41
فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَاهُمْ غُثَاء فَبُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ
Кейин, ўзлари муносиб бўлган[26] дахшатли товуш уларни тутди. Шунда, уларни хазонга айлантириб юбордик. Золимлик қилувчи қавм йўқ бўлсин!
23:42
ثُمَّ أَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قُرُونًا آخَرِينَ
Сўнг, улардан кейин бошқа наслларни пайдо қилдик[27].
23:43
مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ
Ҳеч бир жамият (келган) ажалидан олдин ҳам кетмайди, ортда ҳам қолмайди[28].
23:44
ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا كُلَّ مَا جَاء أُمَّةً رَّسُولُهَا كَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنَا بَعْضَهُم بَعْضًا وَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِيثَ فَبُعْدًا لِّقَوْمٍ لَّا يُؤْمِنُونَ
Кейин элчиларни кетма-кет юбориб турдик. Қачон бир жамиятга (Аллоҳдан) ўзларига юборилган элчи келса, уни ёлғончига чиқаришган. Шунда, Биз ҳам (ҳалок қилишда) бир-бирига эргаштириб, уларни ибратли ҳикояларга айлантирдик. (Аллоҳ ва Расулига) ишонмайдиган қавм йўқ бўлсин!
23:45
ثُمَّ أَرْسَلْنَا مُوسَى وَأَخَاهُ هَارُونَ بِآيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِينٍ
Кейин Мусо ва унинг биродари Ҳорунни оят-мўжизаларимиз ва равшан далил билан элчи қилиб юбордик.
23:46
إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا عَالِينَ
Фиръавн ва унинг аъёнларига (юбордик). Бироқ (Мусо ва Ҳорунга нисбатан) катта кетдилар. Улар ўзини юқори тутадиган жамоа эди[29].
23:47
فَقَالُوا أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا لَنَا عَابِدُونَ
Ўшанда улар: “Биз ўзимизга ўхшаган шу иккита одамга ишонайликми? Ахир, у иккисининг қавми бизга қуллик қилади-ку!
23:48
فَكَذَّبُوهُمَا فَكَانُوا مِنَ الْمُهْلَكِينَ
Шу тариқа у иккаласини ёлғончига чиқариб, ҳалок этилганлардан бўлдилар.
23:49
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ
Шубҳасизки, (Исроил авлодлари) тўғри йўлни топсинлар деб, Мусога китоб берганмиз[30].
23:50
وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ آيَةً وَآوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ
Марямнинг ўғли Исони онаси билан бирга мўжиза қилдик[31]. У иккаласини қолишга арзигулик, муайян суви бор бир тепаликка жойлаштирдик.
23:51
يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ
Эй элчилар![32] Покиза (табиат тортган) нарсалардан[33] истеъмол қилинглар, яхши иш қилинглар. Албатта, Мен қилаётган ишларингизни билиб тураман.
23:52
وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ
Бу (ўтмишдаги пайғамбарлар ва уларнинг умматлари) сизларнинг умматингиз – битта умматдир[34]. Яратган Эгангиз Менман – Менга қарши чиқишдан сақланинглар!
23:53
فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُم بَيْنَهُمْ زُبُرًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ
Бироқ, улар (диндаги бирлик) ишини ораларида жамоа-мазҳабларга[35] бўлиб юбордилар[36]. Ҳар бир жамоа ўзидаги билан қувоняпти.
23:54
فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حِينٍ
Сен уларни жоҳилона тушунчаларига бир муддат қўйиб бер.
23:55
أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَبَنِينَ
Улар ўйлаяптимики, Биз мол-давлат ва ўғиллар бериб,
23:56
نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَل لَّا يَشْعُرُونَ
Ўзларига яхшиликларни тезлаштириб беряпмиз эканми? Ундай эмас, улар тушуниб-етмаяпти.
23:57
إِنَّ الَّذِينَ هُم مِّنْ خَشْيَةِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ
Албатта, Раббидан андиша қилиб қўрққанидан ичлари титрайдиганлар,
23:58
وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ
Раббининг оятларига ишонадиганлар,
23:59
وَالَّذِينَ هُم بِرَبِّهِمْ لَا يُشْرِكُونَ
Раббига (ибодат ва дуода) шерик қўшмайдиганлар,
23:60
وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا آتَوا وَّقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ
Ҳамда, Рабби ҳузурига қайтадиган бўлгани учун, берган нарсасини қалбларида қўрқув бўлган ҳолда берадиганлар[37],
23:61
أُوْلَئِكَ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ
Мана шулар яхшиликларда илдамлик қилаётганлардир, улар бу борада олдиндадир.
23:62
وَلَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَلَدَيْنَا كِتَابٌ يَنطِقُ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ
Биз ҳеч кимни зиммасига кучи етмайдиган вазифа юкламаймиз. Ҳузуримизда тўғрисини айтиб берадиган китоб бор[38]. Уларга (бандаларга) ҳақсизлик қилинмайди.
23:63
بَلْ قُلُوبُهُمْ فِي غَمْرَةٍ مِّنْ هَذَا وَلَهُمْ أَعْمَالٌ مِن دُونِ ذَلِكَ هُمْ لَهَا عَامِلُونَ
Лекин, уларнинг қалблари бундан (ҳамма нарса ёзиб қўйиладиган китобдан) ғафлатда. Уларни бундан[39] ҳам ёмон ишлари бор. У ишларни ўзлари амалга оширяпти.
23:64
حَتَّى إِذَا أَخَذْنَا مُتْرَفِيهِم بِالْعَذَابِ إِذَا هُمْ يَجْأَرُونَ
Токи уларнинг маишатпараст-жиноятчиларини азоб ила тутганимизда, бирдан дод-фарёд соладилар[40].
23:65
لَا تَجْأَرُوا الْيَوْمَ إِنَّكُم مِّنَّا لَا تُنصَرُونَ
(Уларга шундай дейилади): “Бугун дод-фарёд қилманглар; Биздан сизга ёрдам берилмайди.
23:66
قَدْ كَانَتْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ تَنكِصُونَ
Шубҳасизки, сизларга оятларим ўқиб берилар эди, сизлар эса ортга ўгирилиб кетар эдингиз.
23:67
مُسْتَكْبِرِينَ بِهِ سَامِرًا تَهْجُرُونَ
Қуръонга нисбатан ўзингизни катта тутар, кечалари у ҳақида тутуриқсиз гап гапирар ҳамда (Қуръонга амал қилишни) тарк этар эдингиз[41].
23:68
أَفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءهُم مَّا لَمْ يَأْتِ آبَاءهُمُ الْأَوَّلِينَ
Улар ўша сўзни (Қуръонни) яхшилаб тушуниб кўрмадиларми? Ёки, уларга аввалги ота-боболарига келмаган нарса келдими?![42]
23:69
أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنكِرُونَ
Ёки улар ўзларига юборилган элчини танимай, шунингучун уни қабул қилмаяпдиларми?!
23:70
أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جَاءهُم بِالْحَقِّ وَأَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ
Ёки “Унда жиннилик бор”, деяптиларми? Йўқ, ундай эмас! Муҳаммад уларга ҳақиқатни олиб келди, бироқ, уларнинг кўпчилиги ҳақиқатни ёмон кўради.
23:71
وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ وَمَن فِيهِنَّ بَلْ أَتَيْنَاهُم بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَن ذِكْرِهِم مُّعْرِضُونَ
Агар ҳақиқат уларнинг орзу-истакларига эргашганида эди, осмонлар-у ер ҳам, улар орасидагилар ҳам бузилиб кетган бўларди[43]. Лекин, Биз уларга тегишли зикрни (китобни)[44] келтирдик. Улар эса зикридан юз ўгирмоқда.
23:72
أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجًا فَخَرَاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ
Ёки сен (даъватинг эвазига) улардан мажбурий моддий ҳақ сўрайсанми? Билгинки, Раббингни берадиган ҳақи (ризқи ва савоби) энг яхшидир. У энг яхши ризқ берувчидир.
23:73
وَإِنَّكَ لَتَدْعُوهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ
Албатта, сен уларни тўғри йўлга чақиряпсан.
23:74
وَإِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُونَ
Охиратга ишонмайдиганлар тўғри йўлдан аниқ айрилиб кетади.
23:75
وَلَوْ رَحِمْنَاهُمْ وَكَشَفْنَا مَا بِهِم مِّن ضُرٍّ لَّلَجُّوا فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ
Агар уларга эзгулик қилиб, улардаги зарарни бартараф қилганнимизда ҳам, ҳаддан ошиб тентираб юришда тираниб олишар эди[45].
23:76
وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ
Шубҳасизки, уларни (улар кабиларни дунёда) азобга тутганмиз[46], ўшанда ҳам Раббига йўналмадилар, ялиниб-ёлвормадилар[47].
23:77
حَتَّى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِم بَابًا ذَا عَذَابٍ شَدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ
Токи уларга (охиратда) қаттиқ азоб эшигини очиб қўйганимизда[48], ана шу заҳоти унда бутунлай ноумид бўладилар.
23:78
وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ
Сизларга эшитиш, кўриш қобилиятини ҳамда виждонни У пайдо қилиб берди. Бурчингизни нақадар оз адо этмоқдасизлар!
23:79
وَهُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَإِلَيْهِ تُحْشَرُونَ
Сизларни заминга жойлаган ҳам У, сизлар Унинг ҳузурига тўпланасиз.
23:80
وَهُوَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ وَلَهُ اخْتِلَافُ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ
Яшатадиган ҳам ўлдирадиган ҳам У. Тун билан кунни ўзгариб туриши ҳам Унга тегишли. Ақлларингизни ишлатмайсизми?!
23:81
بَلْ قَالُوا مِثْلَ مَا قَالَ الْأَوَّلُونَ
Йўқ (ақлини ишлатмадилар). Улар ҳам аввалги (кофир)лар айтган гапни айтди.
23:82
قَالُوا أَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا أَئِنَّا لَمَبْعُوثُونَ
Айтдиларки: “Ўлиб тупроққа ва суякларга айланиб кетганимиздан кейин, биз ростдан ҳам қайта тириламизми?
23:83
لَقَدْ وُعِدْنَا نَحْنُ وَآبَاؤُنَا هَذَا مِن قَبْلُ إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ
Бизга таҳдид қилинган бу нарса аввал ота-боболаримизга ҳам таҳдид қилинган эди. Бу аввалгиларнинг афсоналаридан бошқа нарса эмас.”
23:84
قُل لِّمَنِ الْأَرْضُ وَمَن فِيهَا إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
(Эй Муҳаммад!) “Агар билсангиз (хабар беринг-чи), замин ва ундаги нарсалар кимга тегишли?”- деб айт.
23:85
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ
“Аллоҳга тегишли” деб айтадилар. “Унда, нега насиҳат олмайсизлар?”, де.
23:86
قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ
“Етти осмонни яратган эгаси ким, буюк аршни – бошқарув марказини яратган Эгаси ким?”, деб сўрагин.
23:87
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ
Улар: “Аллоҳга тегишли”, деб жавоб беради. “Ундай бўлса, Аллоҳга қарши чиқишдан сақланмайсизларми?”, деб айт.
23:88
قُلْ مَن بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ يُجِيرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
“Агар билсангиз (хабар беринг-чи), ҳамма нарсани ҳукмронлиги – бошқариб туриши кимнинг қўлида? Ахир, ҳимоя қилиб омонлик берувчи, Унга қарши ҳеч кимни ҳимоя қилиниб омонлик берила олмайдиган У-ку!”, деб айт.
23:89
سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّى تُسْحَرُونَ
Улар: “Аллоҳга тегишли”, деб жавоб беради. “Ундай бўлса, нима учун алданиб қоляпсизлар?”, деб айт.
23:90
بَلْ أَتَيْنَاهُم بِالْحَقِّ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ
Аслида уларга ҳақ (сўз) келтирдик. Улар эса ёлғон гапиряпти.
23:91
مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِن وَلَدٍ وَمَا كَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهٍ إِذًا لَّذَهَبَ كُلُّ إِلَهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ
Аллоҳ бировни Ўзига бола қилиб олмаган. У билан бирга яна бошқа илоҳ (қуллик қилинишга ҳақли зот) йўқ. Агар шундай бўлсайди, ҳар бир илоҳ ўзи яратган нарсасини (ажратиб) олиб кетган ва бир-бирига ғолиб келишга уринган бўларди. Аллоҳ эса улар қилаётган бўҳтондан покдир/узоқдир.
23:92
عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ
Аллоҳ яширин/ғайбни ҳам ошкор нарсани ҳам билади. Демак, У уларнинг шерик қилган нарсаларидан устундир.
23:93
قُل رَّبِّ إِمَّا تُرِيَنِّي مَا يُوعَدُونَ
(Эй Муҳаммад!) Айт: “Эй Раббим! Агар уларга таҳдид қилинган азобни (амалга ошишини) менга кўрсатсанг,
23:94
رَبِّ فَلَا تَجْعَلْنِي فِي الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ
Раббим, ундай бўлса, мени ўша золимлар қавми орасида қолдирма.”
23:95
وَإِنَّا عَلَى أَن نُّرِيَكَ مَا نَعِدُهُمْ لَقَادِرُونَ
Албатта, уларга таҳдид қилган жазони (амалга ошишини) сенга кўрсатишга бир ўлчов белгилаганмиз[49].
23:96
ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ
Сен ёмонликни[50] энг яхши шаклда бартараф қил. Қилаётган бўҳтонларини Биз яхши биламиз.
23:97
وَقُل رَّبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّيَاطِينِ
Айт: “Эй яратган Эгам! Мен шайтонларнинг васвасаларидан Сенга сиғинаман[51].
23:98
وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَن يَحْضُرُونِ
Эй яратган Эгам! Уларни ён-атрофимда бўлишидан Сенга сиғинаман[52].”
23:99
حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ
Токи улардан (кофирлардан) бирига ўлим келганида шундай дейди: “Эй Раббим, мени ортга қайтар.
23:100
لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ
Ортда қолдирган ҳаётимда балки энди яхши иш қиларман.” Йўқ, ундай бўлмайди! У унинг айтадиган (қуруқ) гапи. Уларнинг орқасида қайта тириладиган кунгача тўсиқ бор[53].
23:101
فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءَلُونَ
Сур чалинганида, ўша куни ораларида қариндош-уруғлик муносабатлари боълмайди, бир-биридан ҳол-аҳвол сўрамайдилар[54].
23:102
فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
Ўшанда, кимнинг яхшиликлари[55] оғир келса, ана шулар нажот топувчилардир.
23:103
وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ
Кимнинг яхшиликлари енгил келса, ўзини хонавайрон қилганлар ана шулардир. Улар жаҳаннамда ўлимсиз – мангу қолади.
23:104
تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُونَ
Оташ юзларини куйдириб, унда лаблари чўччайиб (бадбашара бўлиб) қолади.
23:105
أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ
(Уларга шундай дейилади): “Сизларга (дунё ҳаётида) оятларим ўқиб тиловат қилинар, сизлар эса уларни ёлғонга чиқармасмидингиз?!”
23:106
قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَالِّينَ
(Улар шундай дейди): “Эй яратган Эгамиз! Бадбахтлигимиз бизни енгиб қўйди ва биз адашган қавм бўлдик.
23:107
رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ
Эй яратган Эгамиз! Бизни бу ердан чиқар. Агар яна (ёмонликларимизга) қайтсак, шунда росмана золим бўламиз.”
23:108
قَالَ اخْسَؤُوا فِيهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ
Аллоҳ шундай дейди: “У ерда хор бўлиб қолинглар. Менга (бу ҳақида) гапирманглар.”
23:109
إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ
Албатта, бандаларимдан бир қисми: “Эй Раббимиз! Биз сенга ишониб-суяндик, бизни кечир, бизга эзгулик улаш, эзгулик улашувчиларнинг энг яхшиси Сенсан”, дер эди.
23:110
فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَكُونَ
Ўшанда, сизлар уларни масхара қилгансиз. Токи қилмишингиз сизларга Менинг зикримни (буйруқларимни) унуттирди. Сизлар улардан кулар эдингиз.
23:111
إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ
Қилган сабр-бардоши[56] эвазига бугун уларни мукофотладим. Улар аниқ нажот топувчилардир.
23:112
قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِينَ
“Дунёда йиллар ҳисоби бўйича қанча қолдингиз?”, деб сўрайди.
23:113
قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَاسْأَلْ الْعَادِّينَ
“Бир кун, ёки куннинг бир қисмича қолдик деб, “йилларни ҳисобловчилардан сўрагин”, дейишади.
23:114
قَالَ إِن لَّبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَّوْ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
Аллоҳ шундай дейди: “Дунёда жуда оз қолдингиз[57], қанийди буни билганингизда!
23:115
أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ
Сизларни Биз бекордан-бекор яратган ва сизлар ҳузуримизга қайтарилмайсиз, деб ўйлаганмисиз?”
23:116
فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ
Ҳақиқий ҳукмрон бўлмиш Аллоҳ жуда олийдир. Қуллик қилинишга ҳақли ундан бошқа ҳеч ким йўқ. (У) ҳурматли аршнинг (бошқарув марказининг) эгасидир.
23:117
وَمَن يَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّمَا حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ
Ҳеч қандай ҳужжат-далили йўқлигига қарамай, кимки Аллоҳга қўшиб яна бошқа бирини илоҳ деб дуо қилса[58], унинг ҳисоб-китоби Аллоҳ ҳузурида бўлади. Кофирлар аниқ нажот топмайди.
23:118
وَقُل رَّبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ
Айт: “Эй яратган Эгам! Мени (гуноҳ-у жазомни) кечир, менга эзгулик улаш, Энг яхши эзгулик улашувчи Сенсан.”
[1] Мўминун сураси, Маккада тушган, 118 оятдан иборат. Тушиш тартиби 74, ёзилиш тартиби 23.
[2] Лағв – эътибор беришга арзимайдиган нарсага айтилади. Инсоннинг дунё ва охиратига фойдаси йўқ нарсаланинг барчасига лағв дейилади.
[3] Араб тилида закот калимасининг асл маъноларидан бири, Аллоҳнинг баракаси туфайли бир нарсани ортишидир. Мол-давлатидан мискин-бечораларга инфоқ-эҳсон қилган одамнинг мол-давлати Аллоҳнинг баракаси ила яна-да ортгани ва мол-давлатидаги камбағалларнинг ҳаққи чиқиб кетиб поклангани сабабли, эҳсон ва садақа беришга ҳам закот деб нўм берилган. Яна бир маъноси, маънан покланишдир. Инсон ўзини ҳам моддий ҳамда маънавий ёмонликлардан пок сақлаб юриши сабабли, дунёда ҳам охиратда ҳам саодатга сазовор бўлади. Бунинг учун у бу йўлдаги керакли ишларни амалга ошири керак (Муфрадот). Қуйидаги оятлар шунда далолат қилади: (Нисо 4/49, Тавба 9/103, Марям 19/13, 19, Аъла 87/14, Шамс 91/9). Нафсни поклаш “Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ” деб, ўзини ширк ифлослигидан қутқаришдир (Тафсир ар-Розий). Бошқа бир қанча муфассирлар бу оятга Исломдаги муаайн ибодат бўлмиш закотни берувчилар шаклида таржима қилган.
[4] Араб тилидаги “азваж” калимаси ҳам эркак кишига ҳам аёл кишга ҳам ишлатилади. Яъни, бу оятни ўқиётган киши агар аёл киши бўлса ўз эрини тушунади, агар ўқиётган киши эркак киши бўлса, бу оятдан ўз аёлини тушунади. “ма малакат аймануҳум” ибораси эса, жгнда мусулмонларга сир тушиб, кейин ўша ерда мусулмонларга турмушга чиққан аёллар тушунилади. Ҳур ёки асира бўлишдан қатъий назар, ҳеч бир аёл киши биилан никоҳсиз жинсий алоқага кириб бўлмайди (Нисо 4/3, Нур 24/32-33).
[5] Эр-хотин ўртасида аврат жойлари ҳақида ҳеч қандай маломат бўлмайди.
[6] Ҳалол-ҳаромни Аллоҳ белгилайди. Ким бир ҳалолни ҳаром, ёки ҳаромни ҳалол деса ҳаддан ошган бўлади.
[7] Каҳф 18/107. Фирдавс – турли ноз-неъматларга тўла, кенг бўстон дегани (Кашшоф).
[8] Инсонннинг илк яратилиши лойдан бўлгани учун, то қиёматгача ҳар бир инсоннинг егулик ризқи сув ва тупроқ аралашган лойдан чиқади. Бу ризқни инсондан бошқа жониворлар учун ҳам ризқ қилиб берган.
[9] Сажда 32/8.
[10] Инсонни яратилиши аввал лойдан бўлган. Кейин унинг насли уруғлантирилган тухум (сперма)дан яратилган. (Қаранг: Сажда 32/7-8.)
[11] Инсон дунёдан ўтганидан кейин то қиёматда қайта тирилгунга қадар тирилмайди, қабрда азобланиш учун вақтинчалик тирилмайди. Ўлик инсон ҳеч нарсадан хабар ололмайди. Чунки, ўртада барзах (тўсиқ) бўлади (Муъминун 23/10). Азоб ёки мукофот ҳам қиёматда бўлади.
[12] Оятдаги “йўл” калимасига осмонлар, фалак деб маъно берганлар ҳам бор. Баъзилар буни осмонга кўтариладиган йўл деб маъно берган.
[13] Аллоҳ таоло яратган нарсаларини билмасдан яратмаган. Ҳар бир яратган нарсасини Ўз илмига асосан яратган. Бунча нарсани яратган зот албатта уларни қайта яратишга ҳам кучи етади.
[14] Зумар 39/21.
[15] “Сувни кетказиш” деганда, днегиз ва дарёларда бир ердан бошқа ерга оқиб кетиши, парланиб яна самога юксалиб чиқиб кетиши, ерга сингиб кетиши каби сув ҳақидаги барча қонунлар белгилаб қўйилган деган маънолар чиқади. Аллоҳ ҳамма нарсага бир қонун ўлчаб қўйган. Ерга муайян бир миқдорда сув тушади, кейин ўша миқдордаги сув ерга сингиб кетади ва самога парланиб кетади.
[16] Сино тоғ деганда – мевали дарахтлар униб чиқадиган тоғларга (Муқотил тафсири), гўзал тоғларга (Суютий ва Ибн Атийя тафсирлари, Қатода р.адан ривоят қилинган) айтилади (Лисан). Баъзилар, буни муайян битта тоғ деб айтган.
[17] Инсонлар экиб ундирмаса ҳам, ишлов бермаса ҳам, Аллоҳ таоло инсонлар учун тоғу тошлардан дарахтлар ва турли фойдафи ўсимликлар ундириб қўяди. У дарахтлардан егулик ва таомларга қўшиладиган ёғлар ва бошқа маҳсулотлар бўлади. Бу эса Аллоҳнинг энг буюк илми ва табиатдаги қонунларидан биридир. Узум ва хурмо боғларни инсонлар ўз қўлалри билан етштиради. Тоғу тошларда эса, инсон қўли тегмаса ҳам, ёққан ёмғорорқали турли мевали дарахтлар униб чиқади.
[18] Чорва ҳайвон деганда асосан қўй, эчки, мол ва туя киради. (Қаранг: Анъом 6/143-144.)
[19] Миллати, ирқи, жинси, дини ёки насабидан қатъий назар, инсоният бошқа мавжудотлардан кўра мана шу тарафлама фазилатли ва мукаррам қилиб яратилган. Мавжудотлар орасида фақатгина инсон ўзидан бошқа нарсаларни устида ўзи ҳам миниб юради, юкларини ҳам ташиб юради. Бу эса Аллоҳнинг катта меҳрибонлигидир.
[20] “Таннур қайнаганидан кейин” дегани, кемани ҳаракатлантирилган вақтга ишорат қилади.
[21]Ҳуд 11/40.
[22] У ерларда Нуҳ қавмидан кейин Од ва Ҳуд қавми вужудга келган.
[23] Буларга Ҳуд а.с. элчи бўълиб келган.
[24] Аллоҳ фаровонлик берган бандаларнинг кўплари ўз давридаги пайғамбарлар, ҳалол ва яхши инсонларга душманлик қилиб келган. Улар кўпроқ аишатпарастлар бўлган.
[25] Баъзи инсонлар Аллоҳни яратувчи эканига ишонса-да, охиратга ишонмайдиганлари ҳам бор. Булар атеистларнинг фарқли гуруҳларидир. Бундай инсонлар ўлгандан кейин руҳи баданидан чиқиб, яна бошқа бир баданга кириб ҳаётни давом эттиради, деб иддао қилади. Буни ренкарнатсион (руҳ кўчиши) деб аталади. Баъзи бир тариқатларда ҳам шундай нотўғри тушунча бор. Баъзилар эса, шу дунёда яшаб, шу дунёда ўламиз, бошқа ҳаёт йўқ демоқчи ҳам бўлишган. Ўхшаш оятлар: Анъом 6/29, Жосия 45/24.
[26] Оятдаги “ҳақ” калимасидан “Ўзлари лойиқ бўлган”, “ҳақиқий” ва “адолатли” деган маънолар тушунилади. Ҳар иккала маънода ҳам, Аллоҳ уларга зулм қилмагани тушунилади (Қаранг: Тафсири Кашшаоф, Замахшарий, Таъвилот, Имом Мотрудий ).
[27] Ҳуд пайғамбардан кейин у ерларда Солиҳ, Лут ва Шуайб пайғамбарларнинг қавмлари яшаган (Тафсири Насафий).
[28] Аллоҳ бандаларга муҳлат беради. У муҳлат ичида агар улар зулмни бас қилмаса, бузғунчиликдан воз кечмаса, ўзини ислоҳ қилмаса, уларга белгиланган ажал келиб, уларнинг барчасини ҳалок қилади. Бирон бир жамиятга ҳалок бўлиш ажали келган бўлса, энди улар ўз ажалини бир кунга ҳам кечиктира олмайди (Аъроф 7/34, Юнус 10/49, Наҳл 16/61).
[29] Фиръавн ва унинг етакчи одамлари ўз қавмини ва Бану Исроил қавмини ўзига қул қилиб олган, ер юзида бузғунчилик қиладиган тузим бунёд қилган эди (Юнус 10/83, Қасос 68/4).
[30] Мусо алайҳиссаломга Фиръавн ҳалок бўлганидан кейин китоб берилган. Пайғамбарлар вафотидан кейин умматлари яна адашиб ктмаслиги учун, Аллоҳ таоло пайғамбарларга китоб юборган. Шу тариқа, Аллоҳнинг дини давом этиб келади.
[32] Кўпчилик муфассирларга кўра, бу оятда хитоб Муҳаммад алайҳиссаломга, лекин буйруқ унинг барча умматларига тегишли, деб айтган. Келгусидаги оят айнан мана шу маънога ишорат қилади.
[33] “Покиза нарсалар” деганда, асли ҳалол бўлса-да, айнимаган, яроқлилик муддати тугаб, хусусияти ўзгармаган, деган маъноларни билдиради. Бунга бир мисол; сигирнинг сути ҳалол бўлгани билан, уни иссиқ кунларда 3-4 кун қуёш нури остида сақлаб турса, хусусияти бузилиб айнийди ва ичган инсонни касал қилади. Ундан ташқари, асли умумий ҳалол бўлса-да, табиати тортмаган, истеъмол қилса саломатлигига салбий таъсир қиладиган егуликлардан истеъмол қилмаслик тавсия қилинган.
[34] Барча пайғамбарлар якка худоликка даъват қилувчи Ислом дини билан келган. Демак, ҳар бир пайғамбарнинг уммати битта динга мансуб уммат бўлган, битта уммат бўлган.
[35] Аллоҳнинг дини ягона Исломдир. Барча пайғамбарларга Ислом динини буюрган. Ҳар бир илоҳий китобдаги дин Ислом бўлган. унёдаги барча диндорларнинг асл манбаи аслида биттадир – илоҳий диндир. Шундай бўлишига қарамай, аввалги илоҳий китобларни ичидаги ибора ва матнларини ўзгартиришиб, ҳар бирини фарқли динларга мансуб китоблар ҳолига келтириб юбордилар. Инсонларга Тавротдаги дин яҳудилик дини, Инжилдаги дин христиалик дини деб тушунтирдилар. Натижада, аслида битта динга мансуб бўлган умматлар фарқли гуруҳларга бўлиниб кетган. Бунинг сабабларидан бири, ўз қўллари билан ёзган китобларига турли диний ягилилар киритиб, уларни ҳам илоҳий ҳукм даражасига олиб чиққани бўлган (Бақара 2/79). Ҳолбуки, илоҳий китоблар бир-бирини тасдиқлайдиган, ягона Исломни тушунтириб берадиган диннинг манбаи эди. Қуръони Карим ҳам Ислом дининг манбаидир.
[36] Анбиё 21/93.
[37] Мусулмон одам қилган ҳар бир яхшилигини ичида қўрқув бўлган ҳолда қилса, яна ҳам мукаммал бўлади. яъни, Аллоҳ бу қилган яхшилигимни қабул қилармикин, самимий ҳолатда қиляпманмикин, Аллоҳ буюрганидек бажаряпманмикин,- деб амалга оширса, қилаётган ишини яна ҳам мукаммал бажаришга ва масъулият билан адо этишга киришади.
[38] Китоб деганда Қуръон тушулиши ҳам мумкин, охиратда ўртага қўйиладиган китоб тушунилиши ҳам мумкин. Юнус 10/61, Тоҳа 20/52, Сабаъ 34/3, Ҳадид 57/22, Жосия 45/28-29.
[39] Яъни, дин ишидаги бирлик ишини жамоат ва мазҳабларга бўлиб юборганларнинг бундан бошқа яна турли ёмон ишлари ҳам бор. Аввал бирлик ишини буздилар, энди асл мақсадларига эришиш учун қиладиган ишлари бор. диндаги бирлик ишини бузганларнинг аҳволи қанчалик ёмон экани, мана шу оятлардан аён бўлмоқда.
[40] Демак, баъзи инсонлар бошига бир бало келмагунча, жиноятидан қайтмайди, ўзини хатокор эканини тан олмайди.
[41] Пайғамбар алайҳиссалом қиёматда қавмининг аҳволини кўриб, улар Қуръонга амал қилишни тарк этганини кўради (Фурқон 25/30).
[42] Маккаликларнинг аждодларига ҳам элчи сифатида ўз ораларидан Иброҳим ва Исмоил алайҳиссаломлар келган. Уларга ҳам энди яна ўз ораларидан элчи бўлиб Муҳаммад алайҳиссалом келди. Зотан, аввалги элчилар келтирган дин ҳам Ислом дини – тавҳид дини бўлган.
[43] Анбиё 21/22.
[44] Соффат сурасининг 167-170 оятларига кўра, бу оятдаги зикр Қуръон китобга ишорат қилади. инсонга керакли энг тўғри маълумотлар Қуръонда мужассам, унга амал қилиб, ҳаётига татбиқ қилса дунё ва охиратда шарафли бўлади. Шунинг учун ҳам Қуръонга зикр деб аталади.
[45] Бу оятдаги зарар маънавий зарарни ҳам, моддий зарарни ҳам ўз ичига олади. Маънавий зарарга мисол: Анфол 8/22-23. Бундай инсонларга ҳидоятни мажбуран сингдириб қўйилса ҳам, қайсарлиги учун барибир тоғри йўлдан чиқиб кетишган бўлар эди.
[46] Ривоятларга кўра, Макка аҳли Пайғамбар алайҳиссаломга нисбатан қўпол равишда қарши чиқишни бошлаган вақтларда, Макка аҳлига қаҳатчилик ва очарчилик каби турли бало-мусибатлар келгани айтилади. Шундай бўлс ҳам, мушрик ва кофирлар тавба қилмаган, йўлга келмаган.
[47] Гуноҳ ва жиноятда давом этавериш оқибатида инсонни қалби қорайиб кетади, шайтон унга ўз ишларини чиройли кўрсатиб қўяди. Натижада, бошига тушган турли бало-офатлар ва ҳар қандай насиҳатдан ҳам фойдаланмай қўяди. (Қаранг: Анъом 6/43)
[48] Икрима (р.а.) бу оятдаги азоб эшиги жаҳаннамдаги ҳолат деб айтган (Эъробул-Қуръон, ан-Наҳҳос).
[49] Кофрларга таҳдид қилинган аозбни Пайғамбар алайҳиссаломга кўрсатилса ҳам, кўрсатилмаса ҳам, пайғамбаримизнинг вазифалари фақатгина етказиб қўйиш бўлган, холос. Уларнинг ҳисоб-китоби Аллоҳга оид (Раъд 13/40). Пайғамбар алайҳиссалом уларнинг орасида экани ҳамда улар Аллоҳдан мағфират сўраб турган вақтида, Аллоҳ кофир ва мушрикларни бало-офат ила азобламайди. У шундай ўлчов қўйган (Анфол 8/33). Дин душманларининг қилмишларидан Аллоҳ бехабар эмас, аксинча, уларга бериладиган азобни белгиланган вақтгача кечиктириб турибди, холос (Иброҳим 14/42).
[50] Ёмонликни яхшилик билан бартараф қилиш деганда, сўз ва ҳаракатлардаги ҳақоратлар, туҳматлар, мазах ва истеҳзолар, ғийбат ва бўҳтонлар ва шу каби ҳар турли одобсизлик ва камситишлар назарда тутилади. Оятдаги ёмонликлар деганда, жонига ва молига қасд қилиш каби катта ва қалтис жиноятлар назарда тутилмаган. Чунки, ундай ҳолатларга қарши ҳимоя қилиш буюрилган.
[51] Инсонни ёмонликка чақирадиган шайтонлар икки турли бўлади; бири кўзга кўринмас борлиқ бўлган жин тоифасидан, яна бири инсон тоифасидан бўлади. (Қаранг: ан-Нос 114 3-6)
[52] Мусулмон одам атрофига инсон ва жин тоифсидаги шайтонлар тўпланиб қолишидан, ўзи билмаган ҳолда шайтонларга дўст бўлиб қолишидан, уларгақўшилиб қолишидан Алоҳга илтижо қилиб паноҳ сўраб туриши керак.
[53] Ўлган инсон то қиёматгача тирикларлардан маълумот оломайди, титиклар орасига қайтолмайди, қўшилолмайди.
[54] Қиёмат куни ҳисоб-китоб вақтида насл-насаб бировга фойда бермайди. Кимнингдир фарзанди ёки яқин қариндоши бўлишлик ҳеч кимга асқатмайди. Қариндош-уруғлар бир-биридан ҳол-аҳвол сўрамайди.
[55] “Яхшиликлари” дея таржима қилинган калима “мавазин” калимаси бўлиб, бандани қилган яхши ишлари оқибатида Аллоҳ ҳузуридаги қадр-қиймати, мақом-у мартабаси, изаат-у шарафи, деган маъноларда ҳам келади. (Қаранг: Имом Мотрудий ва Ибн Касир тафсирлари.)
[56] Сабр – ақл ва шариат тақозо қилган нарсаларни қилиш хусусида ўзини тутиб туришдир (Муфрадот).
[57] Охират ҳаётига нисбатан дунё ҳаёти жуда ҳам оз ҳисобланади.
[58] Аллоҳ таоло бандаларига Ундан бошқа ҳеч кимни илоҳ қилиб олмасликка буюрган (Исро 17/22, 39, Зорият 51/51). Бироқ, мушриклар Ундан бошқа кимларнидир – ўзларининг бузуқ тушунчаларига асосланиб илоҳлик даражасига кўтариб, уларга дуо-илтижолар қилиб юради. Бу оятга кўра, Аллоҳдан бошқасига дуоилтижо қиладиганлар ҳам мушрик, ҳамда кофирдир.
Изоҳ қўшиш