Анбиё сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
21:1
اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مَّعْرِضُونَ {1}
Шу инсонларни[2] (Аллоҳга) ҳисоб бериши яқинлашиб қолди. Улар эса, ҳануз бепарводирлар, юз ўгирмоқдалар[3].
21:2
مَا يَأْتِيهِم مِّن ذِكْرٍ مَّن رَّبِّهِم مُّحْدَثٍ إِلَّا اسْتَمَعُوهُ وَهُمْ يَلْعَبُونَ {2}
Уларга Раббидан келган ҳар бир янги хабарни фақат эрмак қилиб эшитяпти.
21:3
لَاهِيَةً قُلُوبُهُمْ وَأَسَرُّواْ النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ هَلْ هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَأَنتُمْ تُبْصِرُونَ {3}
(Қуръонни тинглаётганида) уларнинг қалблари эрмак қилиш билан машғул эди. Ўша золимлар, ўзаро: “Бу (Муҳаммад) сизга ўхшаган башар, холос. Кўриб туриб ҳам сеҳрга келаверасизларми?”, деб пичирладилар.
21:4
قَالَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّمَاء وَالأَرْضِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ {4}
(Шунда Муҳаммад) “Яратган Эгам осмондаги гапни ҳам, ердаги гапни ҳам билиб туради. У ҳамма нарсани эшитади, билади”, деди.
21:5
بَلْ قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ بَلِ افْتَرَاهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْيَأْتِنَا بِآيَةٍ كَمَا أُرْسِلَ الأَوَّلُونَ {5}
(Улар яна): “Балки, (Муҳаммад ўқиётган оятлар) алғов-далғов тушлардир. Балки, уни ўзи тўқигандир. Балки у шоирдир. Бас, (агар элчи бўлса), аввалги элчиларга юборилганидек бизга ҳам бирорта оят/мўжиза[4] келтирсин”, дедилар.
21:6
مَا آمَنَتْ قَبْلَهُم مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَفَهُمْ يُؤْمِنُونَ {6}
Улардан олдин Биз ҳалок қилган ҳеч бир юрт (мўжизаларга) ишонмаган эди, наҳотки улар ишонса?![5]
21:7
وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ {7}
Сендан илгари ҳам фақат эркакларни элчи қилиб юбориб, уларга ваҳий қилганмиз[6]. Агар билмасангиз, (аввалги илоҳий китоб бўлмиш) Зикрни биладиганлардан сўранглар!
21:8
وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَّا يَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِدِينَ {8}
Биз у элчиларни овқат емайдиган жасад қилмадик. Улар ўлимсиз – мангу яшовчи ҳам эмасди.
21:9
ثُمَّ صَدَقْنَاهُمُ الْوَعْدَ فَأَنجَيْنَاهُمْ وَمَن نَّشَاء وَأَهْلَكْنَا الْمُسْرِفِينَ {9}
Кейин, элчиларга берган сўзимизга вафо қилиб, уларни ҳам, улар билан бирга Ўзимиз муносиб билган қулларимизни ҳам қутқариб қолдик. Ҳаддан ошувчиларни эса ҳалок қилдик.
21:10
لَقَدْ أَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ كِتَابًا فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ {10}
Шубҳасизки, сизларга китоб юбордик; унда сизга тегишли эслатма[7] (ҳам) бор. Ақл юритмайсизларми?!
21:11
وَكَمْ قَصَمْنَا مِن قَرْيَةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَأَنشَأْنَا بَعْدَهَا قَوْمًا آخَرِينَ {11}
Биз аҳолиси золим бўлган қанчадан-қанча юртларни вайрон қилиб, улардан кейин ўрнига бошқа қавм пайдо қилдик.
21:12
فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأْسَنَا إِذَا هُم مِّنْهَا يَرْكُضُونَ {12}
Шиддатли азобимизни сезиб қолишиб, дарҳол у ердан қочишга уринган.
21:13
لَا تَرْكُضُوا وَارْجِعُوا إِلَى مَا أُتْرِفْتُمْ فِيهِ وَمَسَاكِنِكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْأَلُونَ {13}
“Қочманглар! Унда маишатли ўтказган фаровон ҳаётингизга ва масканларингизга қайтинглар, савол-жавобга тортилишингиз мумкин”, (дейилган).
21:14
قَالُوا يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ {14}
Улар эса: “Ҳолимизга вой! Биз ҳақсизлик қилувчи-золим бўлган эканмиз”, деб қолишган.
21:15
فَمَا زَالَت تِّلْكَ دَعْوَاهُمْ حَتَّى جَعَلْنَاهُمْ حَصِيدًا خَامِدِينَ {15}
Уларнинг ҳасрат-надоматлари, токи Биз уларни ўрилган экиндек ва алангаси ўчирилган чўғдек қилиб қўйгунимизга қадар давом этди.
21:16
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاء وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ {16}
Биз ер-у осмонларни ҳам у иккаласи орасидагиларни ҳам беҳуда[8] яратмадик.
21:17
لَوْ أَرَدْنَا أَن نَّتَّخِذَ لَهْوًا لَّاتَّخَذْنَاهُ مِن لَّدُنَّا إِن كُنَّا فَاعِلِينَ {17}
Бекорчи нарса билан машғул бўлишни[9] хоҳлаганимизда эди, уни Ўз ҳузуримизда қилган бўлардик. (Лекин) асло бундай қилмаймиз.
21:18
بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ وَلَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ {18}
Йўқ! Биз ҳақни ботил устига ташлаймиз, уни янчиб юборади. Шу тариқа у йўқ бўлиб кетади. (Аллоҳга нотўғри) васфлаётганингиз учун ҳолингизга вой!
21:19
وَلَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ عِندَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ {19}
Осмонлар ва ерда кимки бўлса бари Уники. Унинг ҳузуридагилар Унга қуллик қилишдан катта кетмайди ва малолланмайди.
21:20
يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ {20}
Улар тун-у кун тинмасдан (Аллоҳни) улуғлайди.
21:21
أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِّنَ الْأَرْضِ هُمْ يُنشِرُونَ {21}
Ёки (мушриклар) ердан иборат бўлган баъзи нарсаларни ўзларига “илоҳ” қилиб олдими? У “илоҳлар” (ўликларни) тирилтира олар эканми?!
21:22
لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ {22}
Агар ер-у осмонда Аллоҳдан бошқа илоҳ бўлганида, (йер ва осмоннинг) иккаласи ҳам бузилиб кетарди. Бошқарувни – аршни эгаси бўлмиш Аллоҳ уларнинг бўҳтонларидан покдир.
21:23
لَا يُسْأَلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْأَلُونَ {23}
(Аллоҳ) қилаётган ишидан сўроқ қилинмайди. Улар сўроқ қилинади.
21:24
أَمِ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ هَذَا ذِكْرُ مَن مَّعِيَ وَذِكْرُ مَن قَبْلِي بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُم مُّعْرِضُونَ {24}
Ёки улар Аллоҳ ила ораларига “илоҳлар” қўйиб олдиларми?! (Эй Муҳаммад!) “Далилингизни келтиринг-чи! Бу (Қуръон) мен билан биргаларнинг ҳам эслатмасидир, мендан олдингиларнинг ҳам эслатмасидир”, деб айт. Аслида, уларнинг кўпчилиги ҳақни билмаяпти, шунинг учун улар (Қуръондан) юз ўгиряпти.
21:25
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ {25}
Сендан олдин юборган ҳар бир элчимизга “Қуллик қилинишга ҳақли зот фақат Менман. Шунинг учун, Менга қуллик қилинглар”, деб ваҳий қилганмиз.
21:26
وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ {26}
“Раҳмон (баъзи бандаларни) Ўзига фарзанд қилиб олди”, дедилар. Аллоҳ бундан пок! Ундай эмас, улар[10] ҳурматли бандалардир.
21:27
لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ {27}
(Ўша бандалар) Унинг сўзидан кўра ўз сўзларини илгари сурмайдилар, улар Аллоҳнинг буйруғига биноан иш қилади.
21:28
يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُم مِّنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ {28}
(Аллоҳ) уларнинг олдидаги нарсаларни ҳам ортидаги нарсаларни ҳам билади. Улар Аллоҳ рози бўлган кишилардан бошқа ҳеч кимга ёрдам бермайдилар[11]. Улар Аллоҳдан чўчиб титраб туради.
21:29
وَمَن يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلَهٌ مِّن دُونِهِ فَذَلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ {29}
Улардан кимки: “Мен Аллоҳ ила орага тушадиган илоҳман”, деса, уни жаҳаннамда жазолаймиз. Золимларни шундай жазолаймиз.
21:30
أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ{30}
(Яратувчи борлигига) ишонмаганлар кўрмадилармики, осмон билан ер бир-бирига тўқнашган (яхлит) эди, уларни Биз айирдик. Кейин, ҳар бир жонли нарсани сувдан яратдик[12]. Наҳотки улар (яратувчига) ишонмасалар?!
21:31
وَجَعَلْنَا فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَن تَمِيدَ بِهِمْ وَجَعَلْنَا فِيهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ {31}
Ва (устидаги жонзотларни) силкитиб юттириб юбормаслиги учун, ерда мустаҳкам тоғлар пайдо қилдик, ҳамда тўғри йўл топиб бора олишлари учун, у тоғларда кенг йўллар пайдо қилиб қўйдик.
21:32
وَجَعَلْنَا السَّمَاء سَقْفًا مَّحْفُوظًا وَهُمْ عَنْ آيَاتِهَا مُعْرِضُونَ {32}
Ва осмонни муҳофаза қилинган шифт қилдик. Улар эса, (яратувчига далолат қиладиган) осмондаги кўрсатма/далиллардан юз ўгирмоқда.
21:33
وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ {33}
Тун ва кунни ҳам, қуёш ва ойни ҳам У яратди. Ҳар бири (ўз орбитасида) сузиб бормоқда[13].
21:34
وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِّن قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِن مِّتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ {34}
(Эй Муҳаммад!) Сендан илгари ҳеч бир инсонни ўлимсиз-мангу яшайдиган қилмадик. Агар сен ўлсанг, улар ўлимсиз бўлиб қолар эканми?[14]
21:35
كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ {35}
Ҳар бир тирик жон ўлимни тотади. Биз сизларни яхшилик билан ҳам, ёмонлик билан ҳам имтиҳон қиламиз. (Охиратда) Бизга қайтариласизлар.
21:36
وَإِذَا رَآكَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِن يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي يَذْكُرُ آلِهَتَكُمْ وَهُم بِذِكْرِ الرَّحْمَنِ هُمْ كَافِرُونَ {36}
21:36
Кофирлик қилганлар сени кўришганида, сени фақат масхара қилиб: “Илоҳларингиз ҳақида гапираётган шуми?!” дейди. Улар Раҳмоннинг зикрини – Қуръонни[15] тан олмаётган кимсалардир.
21:37
خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُرِيكُمْ آيَاتِي فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ {37}
Инсон шошқалоқ табиатда яратилган. Сизларга Ўзим яқинда оят-белгиларимни[16] кўрсатаман, Мендан тезлаштиришни талаб қилманг.
21:38
وَيَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ {38}
Улар: “Агар ростгўй бўлсанглар (айтинглар-чи), бу ваъда қачон амалга ошади?”, дейди.
21:39
لَوْ يَعْلَمُ الَّذِينَ كَفَرُوا حِينَ لَا يَكُفُّونَ عَن وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَلَا عَن ظُهُورِهِمْ وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ {39}
Агар кофирлик қилганлар на олдиларидан ва на орқаларидан оловни тўса олмайдиган, ҳамда уларга ёрдам берилмайдиган вақтни (аҳволини) билсалар эди…
21:40
بَلْ تَأْتِيهِم بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ رَدَّهَا وَلَا هُمْ يُنظَرُونَ {40}
Аслида, у уларга кутилмаганда[17] (тўсатдан) келади. Шунда уларни ҳайратлантириб қўяди. Кейин, улар уни қайтара олмайди, уларга муҳлат берилмайди[18].
21:41
وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُون {41}
Шубҳасизки, сендан олдин ҳам элчилар масхара қилинган. Уларни масхара қилганларни қилган масхараси ўзларини қуршаб олган[19].
21:42
قُلْ مَن يَكْلَؤُكُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ مِنَ الرَّحْمَنِ بَلْ هُمْ عَن ذِكْرِ رَبِّهِم مُّعْرِضُونَ {42}
Айт: “Сизларни кечаси ва кундузи Раҳмондан ким қутқара олади?!” Аслида, улар Раббининг зикри – Қуръондан юз ўгиряпти.
21:43
أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُم مِّن دُونِنَا لَا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَ أَنفُسِهِمْ وَلَا هُم مِّنَّا يُصْحَبُونَ {43}
Ёки уларни Биздан ҳимоя қиладиган “худолари” бор эканми?! (Ўша сохта худолар)[20] ўзларига ёрдам бера олишга ҳам кучи етмайди, Биз тарафдан дўстликка/ҳимояга эришмайди.
21:44
بَلْ مَتَّعْنَا هَؤُلَاء وَآبَاءهُمْ حَتَّى طَالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ أَفَلَا يَرَوْنَ أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا أَفَهُمُ الْغَالِبُونَ {44}
Аслида, уларни ҳам ота-боболарини ҳам (чиройли ҳаётдан) баҳраманд қилдик, ҳатто, ўзларига умрлари узун кўринди. Наҳот кўрмаётган бўлсалар; ахир заминни (улар учун) торайтириб келяпмиз[21]. Улар ғолиб келувчи эканми?!
21:45
قُلْ إِنَّمَا أُنذِرُكُم بِالْوَحْيِ وَلَا يَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعَاء إِذَا مَا يُنذَرُونَ {45}
Айт: “Мен сизларни фақат ваҳий орқали огоҳлантираман. Бироқ, “карлар[22]” огоҳлантирилган вақт даъватга қулоқ солмайди.
21:46
وَلَئِن مَّسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِّنْ عَذَابِ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ يَا وَيْلَنَا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ {46}
Уларга яратган Эгасининг азобидан сал етиб қолса: “Ҳолимизга вой! Ҳақиқатда, биз ҳақсизлик қилувчи-золим бўлган эдик”, деб қолади.
21:47
وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا وَإِن كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِينَ {47}
Қиёмат куни учун адолат мезонларини қўямиз – ҳеч кимга ҳеч нарсада ноҳақлик қилинмайди. Агар қилмиши хантал уруғичалик бўлса ҳам келтирамиз. Ҳисоб-китоб қилишга Ўзимиз етамиз.
21:48
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى وَهَارُونَ الْفُرْقَانَ وَضِيَاء وَذِكْرًا لِّلْمُتَّقِينَ {48}
Шубҳасизки, Мусо билан Ҳорунга ҳақ билан ноҳақни ажратиб берадиган (Таврот)ни – масъулиятли (мўмин)ларга (йўлини) ёритиб берадиган ва эслатма-насиҳат қилиб бердик[23].
21:49
الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَيْبِ وَهُم مِّنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ {49}
Улар – яратган Эгасини кўрмаса[24] ҳам Ундан чўчиб турадиган, қиёмат (ғами)дан қўрқиб титраб турадиган кишилардир.
21:50
وَهَذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ أَنزَلْنَاهُ أَفَأَنتُمْ لَهُ مُنكِرُونَ {50}
Бу (китоб) Биз нозил қилган муборак эслатмадир[25]. Энди, сизлар уни инкор қиласизми?!
21:51
وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِن قَبْلُ وَكُنَّا بِه عَالِمِينَ {51}
Шубҳасизки, Иброҳимга ақлий етукликни илгарироқ берганмиз. Биз уни билардик[26].
21:52
إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي أَنتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ {52}
У ўшанда отасига ва қавмига: “Сизлар ҳурмат кўрсатаётган[27] бу ҳайкаллар нима ўзи?”, деди.
21:53
قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءنَا لَهَا عَابِدِينَ {53}
Улар: “Биз ота-боболаримизни уларга сиғинган ҳолда топганмиз”, дедилар.
21:54
قَالَ لَقَدْ كُنتُمْ أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمْ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ {54}
(Шунда Иброҳим) “Сизлар ҳам, ота-боболарингиз ҳам аниқ залолатда экансиз”, деди.
21:55
قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنتَ مِنَ اللَّاعِبِينَ {55}
Улар: “Сен бизга жиддий ёндашиб келдингми ёки эрмак қиляпсанми?”, дедилар.
21:56
قَالَ بَل رَّبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ {56}
“Йўқ, ундай эмас! Раббингиз осмонлар ва ерни Раббидир – уларни У яратган. Мен бунга гувоҳлик бераман”, деди у.
21:57
وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُم بَعْدَ أَن تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ {57}
Яна (ўзига-ўзи): “Аллоҳга қасамки, айрилиб кетганингиздан кейин, сизларни бут-санамларингизга[28] режа қиламан” (деди).
21:58
فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلَّا كَبِيرًا لَّهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ {58}
Улар кетганидан кейин, Иброҳим бут-санамларни парча-парча қилиб, (қайтиб келиб) унга мурожаат қилишсин деган мақсадда каттасини парчаламади.
21:59
قَالُوا مَن فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ {59}
(Қайтиб келишиб): “Илоҳларимизга ким бундай қилди? (Ким қилган бўлса) У аниқ золимлардан биридир”, дедилар.
21:60
قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ {60}
“Улар ҳақида гапириб юрган бир йигитни эшитдик, уни Иброҳим дейилади”, дедилар.
21:61
قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ {61}
“Уни олиб келиб, инсонларни кўз олдига чиқаринглар! Улар гувоҳлик бериши мумкин”, дедилар.
21:62
قَالُوا أَأَنتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ {62}
(Иброҳимни олиб келишиб): “Эй Иброҳим! Илоҳларимизга буни сен қилдингми?” деб сўрадилар.
21:63
قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِن كَانُوا يَنطِقُونَ {63}
“Балки у ишни у (бут)ларнинг энг катта бўлмиш манави бут қилгандир. Агар гапира олсалар уларнинг ўзидан сўраб кўринглар!” деди.
21:64
فَرَجَعُوا إِلَى أَنفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنتُمُ الظَّالِمُونَ {64}
Шунда улар ўзларига мурожаат: “Сизлар ўзингиз ноҳақ экансиз”, дедилар.
21:65
ثُمَّ نُكِسُوا عَلَى رُؤُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلَاء يَنطِقُونَ {65}
Сўнг бошларини эгиб: “Уларни гапира олмаслигини сен ўзинг биласан-ку”, дедилар.
21:66
قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ {66}
Иброҳим шундай деди: “Ундай бўлса, Аллоҳни қўйиб, ўзингизга ҳеч нарсада фойда ҳам зарар ҳам бера олмайдиган нарсаларга ибодат қиласизларми?!
21:67
أُفٍّ لَّكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ {67}
Сизлардан ҳам, Аллоҳни қўйиб ибодат қилаётган нарсаларингиздан ҳам безорман! Наҳот ақл юритмасанглар!”
21:68
قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِن كُنتُمْ فَاعِلِينَ {68}
Улар: “Агар бир иш қиладиган бўлсангиз, Иброҳимни оловда ёқиб, ўз илоҳларингизга ёрдам беринглар!” дедилар.
21:69
قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ {69}
Биз эса: “Эй олов! Иброҳимга салқин ва зарарсиз бўл!”, дедик.
21:70
وَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَخْسَرِينَ {70}
Унга ёмон режа тузмоқчи бўлдилар. Натижада, Биз уларни хонавайрон қилдик[29].
21:71
وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ {71}
Уни ва Лутни қутқариб қолиб, инсонлар учун баракатли қилганимиз заминга (Фаластинга[30]) ерлаштирдик.
21:72
وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ {72}
Иброҳимга (фарзанди) Исҳоқни ва қўшимча туҳфа сифатида (набираси) Яъқубни бердик.
21:73
وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ {73}
Уларни буйруғимизга асосан тўғри йўл кўрсатадиган етакчилар қилганмиз. Уларга яхши ишлар қилишни[31], намозни пухта адо этишни ва закот беришни ваҳий қилганмиз. Улар Бизнинг буйруқларимизни бажарувчи[32] эди.
21:74
وَلُوطًا آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَت تَّعْمَلُ الْخَبَائِثَ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِقِينَ {74}
Лутга тўғри ҳукм бериш қобилияти ҳамда илм бердик ва (аҳолиси) жирканч ишлар қиладиган (Садум) юртдан қутқариб қолдик. Албатта, улар ёмон қавм; итоатсиз-фосиқлар эди.
21:75
وَأَدْخَلْنَاهُ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ {75}
Уни марҳаматимизга мушарраф қилдик. Чунки, у яхшилардан эди[33].
21:76
وَنُوحًا إِذْ نَادَى مِن قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ {76}
Нуҳни ҳам (эсла). У илгари Бизга нидо қилганида, нидосини қабул қилиб, ўзини ҳам оиласини ҳам катта ғамдан қутқариб қолганмиз.
21:77
وَنَصَرْنَاهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْنَاهُمْ أَجْمَعِينَ {77}
Оятларимизни ёлғонга чиқарадиган қавмдан Уни қутқариб ёрдам бердик. Улар ёмон қавм эди. Шунинг учун, уларни сувга чўктириб юборганмиз.
21:78
وَدَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ إِذْ يَحْكُمَانِ فِي الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِيهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَكُنَّا لِحُكْمِهِمْ شَاهِدِينَ {78}
Довуд ва Сулаймонни ҳам (эсла). Бир куни иккаласи экин ҳақида ҳукм қилаётган эди. Ўшанда у экинга кечаси бир қавмнинг қўйлари кириб пайҳон қилди. Биз уларнинг ҳукмига гувоҳ бўлганмиз.
21:79
فَفَهَّمْنَاهَا سُلَيْمَانَ وَكُلًّا آتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُودَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ وَكُنَّا فَاعِلِينَ {79}
Иккаласига ҳам тўғри ҳукм бериш қобилияти ва илм берсак-да, уни Сулаймонга тушунтириб қўйдик. Довудга тоғлар ва қушларни бўйсундириб бердик. Улар у билан биргаликда тасбеҳ (ибодат) этарди. (Буларни) Биз қилганмиз.
21:80
وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَّكُمْ لِتُحْصِنَكُم مِّن بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنتُمْ شَاكِرُونَ {80}
Сизларни (жангдаги) зарбадан сақласин деб, Довудга сизлар учун зирҳли либослар ясашни ўргатдик. Балки қадрига етарсизлар?!
21:81
وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ عَاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَكُنَّا بِكُلِّ شَيْءٍ عَالِمِينَ {81}
Сулаймонга кучли эсадиган шамолни бўйсундириб[34] бердик – буйруғи бўйича Биз муборак қилган юрт[35] сари (кемалар билан) эсарди. Биз ҳамма нарсани биламиз.
21:82
وَمِنَ الشَّيَاطِينِ مَن يَغُوصُونَ لَهُ وَيَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذَلِكَ وَكُنَّا لَهُمْ حَافِظِينَ {82}
Яна, ғаввослик қиладиган ва ундан бошқа иш ҳам қиладиган “шайтонлар”ни Сулаймонга бўйсундириб берганмиз. Биз уларни назорат қилиб турардик[36].
21:83
وَأَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ {83}
Айюбни ҳам (эсла). Бир куни у Раббига нидо қилиб: “(Эй Раббим!) Мени оғир дард тутди. Сен энг мукаммал равишда яхшилик қилувчисан”, деди.
21:84
فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَآتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَذِكْرَى لِلْعَابِدِينَ{84}
Шунда, Биз тарафимиздан бир яхшилик ва ибодатгўйларга эслатма/насиҳат бўлсин деб, уни (дуосини) қабул қилиб, ундаги оғир дардни бартараф қилдик ва унга оиласини, яна шунча (қавм-у қариндошлар) бердик[37].
21:85
وَإِسْمَاعِيلَ وَإِدْرِيسَ وَذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِّنَ الصَّابِرِينَ {85}
Исмоил, Идрис ва Зулкифлни ҳам (эсла). Уларнинг барчаси сабр-бардошли кишилар эди.
21:86
وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُم مِّنَ الصَّالِحِينَ {86}
Уларни марҳаматимизга мушарраф қилганмиз. Чунки, улар яхшилардан эди.
21:87
وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ {87}
Зуннунни[38] ҳам (эсла). Бир куни у ғазабланган ҳолда кетиб қолди. Ўшанда Юнус Бизни уни қийинчиликка учратмайди деб ўйлаган эди. Кейин эса, қоронғиликлар[39] ичида шундай нидо қилди: “Сендан бошқа қуллик қилинишга ҳақли зот йўқ, Сен поксан! Мен золимлардан бўлиб қолдим.”
21:88
فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنجِي الْمُؤْمِنِينَ {88}
Шунда уни (дуосини) қабул қилиб, уни ғам-ташвишдан қутқариб қолдик. Мўминларни мана шу шаклда қутқариб қоламиз.
21:89
وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ {89}
Закариёни ҳам (эсла). Бир куни у нидо қилиб: “Эй яратган Эгам! Мени ёлғиз қолдирма! Сен энг яхши ворис берувчисан[40].
21:90
فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ {90}
Шунда уни (дуосини) қабул қилдик – аёлини у учун туғиб берадиган ҳолатга келтириб, унга Яҳёни туҳфа қилдик. Улар яхши ишларда илдамлик кўрсатар, Бизга умид қилган ва тортиниб-андиша қилган ҳолда дуо қилишар эди. Улар Бизга ич-ичидан таъзим қилар эди.
21:91
وَالَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهَا مِن رُّوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَا آيَةً لِّلْعَالَمِينَ {91}
Номусини сақлаган аёлни (Марямни ҳам эсла.) Биз унга руҳимиздан[41] “уфладик”[42]. Унинг ўзини ҳам ўғли – Исони ҳам оламларга бир далил/мўжиза қилдик[43].
21:92
إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ {92}
Мана бу сизларнинг умматингиздир; битта умматдир[44]. Сизларни яратган Эгангиз Менман – Менга қуллик қилинглар!
21:93
وَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُم بَيْنَهُمْ كُلٌّ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ {93}
Улар (диний) ишларини ораларида жамоа-мазҳабларга бўлиб юборди[45]. Ҳаммаси ҳузуримизга чиқади!
21:94
فَمَن يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا كُفْرَانَ لِسَعْيِهِ وَإِنَّا لَهُ كَاتِبُونَ {94}
Шунинг учун, кимки Аллоҳга ишониб-суянган ҳолда яхши ишлардан амалга оширса, унинг ҳаракати қабул қилинмай қолмайди. Биз уни аниқ ёзиб қўйяпмиз.
21:95
وَحَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لَا يَرْجِعُونَ {95}
Биз ҳалок қилган шаҳар-қишлоқ (аҳолиси ҳузуримизга) қайтмаслиги мумкин эмас[46].
21:96
حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ {96}
Токи Яъжуж ва Маъжуж[47] очилганида, улар ҳар бир тепаликдан шошилиб чиқадилар[48].
21:97
وَاقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذَا هِيَ شَاخِصَةٌ أَبْصَارُ الَّذِينَ كَفَرُوا يَا وَيْلَنَا قَدْ كُنَّا فِي غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا بَلْ كُنَّا ظَالِمِينَ {97}
Ўша ҳақ ваъда (қиёмат) яқинлашиб қолди. Шунда кофирлик қилганларнинг кўзлари чақчайиб: “Ҳолимизга вой! Биз бунга эътиборсиз бўлган эканмиз. Йўқ, биз ноҳақ бўлган эканмиз”, деб қоладилар.
21:98
إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُونَ {98}
(Уларга шундай дейилади): “Сизлар ҳам Аллоҳни қўйиб ибодат қилганларингиз ҳам жаҳаннамга “ўтиндир”. Унга сизлар кирасиз.”
21:99
لَوْ كَانَ هَؤُلَاء آلِهَةً مَّا وَرَدُوهَا وَكُلٌّ فِيهَا خَالِدُونَ {99}
Агар анавилар илоҳ бўлишганида ўзлари жаҳаннамга кирмасди. Ҳаммаси унда ўлимсиз-мангу қолади.
21:100
لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَهُمْ فِيهَا لَا يَسْمَعُونَ {100}
Уларга жаҳаннамда аламли нола-и фарёд бор. Улар у ерда эшита олмай қоладилар[49].
21:101
إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنَى أُوْلَئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ {101}
Биз тарафимиздан уларга энг гўзал мукофот сўзи берилган[50] кишилар жаҳаннамдан узоқ тутилади.
21:102
لَا يَسْمَعُونَ حَسِيسَهَا وَهُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُونَ {102}
Улар жаҳаннамнинг шарпасини (ҳам) эшитмайди. Улар кўнгиллари тусаган ноз-неъматлар ичра ўлимсиз-мангу қолади.
21:103
لَا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ هَذَا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنتُمْ تُوعَدُونَ {103}
Уларни энг катта даҳшат ҳам ғамга солмайди. “Бу сизнинг кунингиз – сизларга ваъда қилинган кун”, деб, фаришталар уларни қарши олади.
21:104
يَوْمَ نَطْوِي السَّمَاء كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُّعِيدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ {104}
У куни осмонни худди мактуб ёзилган дафтарни ўрагандек ўраб қўямиз. Илк яратишни бошлаганимиз каби, зиммамиздаги ваъда ўлароқ, яратишни такрор амалга оширамиз[51]. Биз (уни) албатта амалга оширамиз.
21:105
وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ {105}
Шубҳасизки, Зикрдан/Лавҳул-Маҳфуздан кейин Забурга/барча Илоҳий китобларга[52] ёзиб қўйганмиз: “Жаннатга[53] солиҳ қулларим ворис бўлади.”
21:106
إِنَّ فِي هَذَا لَبَلَاغًا لِّقَوْمٍ عَابِدِينَ {106}
Албатта, (Аллоҳнинг амрига) бўйсунмоқчи бўлганларга[54] бунда етарли кўрсатма/эслатма бор[55].
21:107
وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ {107}
Биз оламларга фақат раҳмат/яхшилик бўлсин деб сени элчи қилиб юбордик[56].
21:108
قُلْ إِنَّمَا يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَهَلْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ {108}
Айт: “Албатта, менга “Илоҳингиз фақатгина ягона Илоҳ” экани ваҳий қилинди. Сизлар (Аллоҳга) таслим бўлувчи/мусулмонмисиз?!”
21:109
فَإِن تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنتُكُمْ عَلَى سَوَاء وَإِنْ أَدْرِي أَقَرِيبٌ أَم بَعِيدٌ مَّا تُوعَدُونَ {109}
Агар юз ўгирсалар, айт: “Мен сизларга бирдай етказиб қўйдим. Сизларга таҳдид қилинган нарса яқинми-узоқми билмайман.
21:110
إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ مِنَ الْقَوْلِ وَيَعْلَمُ مَا تَكْتُمُونَ {110}
У ошкор сўзни ҳам билади, яшираётган сирингизни ҳам билади.
21:111
وَإِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَّكُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ {111}
Билмайман, балки у (таҳдидни кечикиши) сизлар учун имтиҳон ва бир муддатгача фурсатдир.”
21:112
قَالَ رَبِّ احْكُم بِالْحَقِّ وَرَبُّنَا الرَّحْمَنُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ {112}
(Муҳаммад) шундай деди: “Эй Роббим! Тўғри қарорни Ўзинг бер! (Эй мушриклар!) Роббимиз – яхшилиги чексиздир, (нотўғри) васфларингизга қарши ёрдам талаб қиладиган зотдир.”
[1] Анбиё сураси, Маккада тушган, 112 оятдан иборат. Тушиш тартиби 73, ёзилиш тартиби 21.
[2] Бу ва кейинги оятлардаги сифатларнинг барчаси мушрикларга тегишли бўлгани учун, аксар муфассирлар бу оятдаги инсонлар деганда мушриклар қасд қилинган дейди. Зеро, бундай инсон ҳам кофир ҳам мушрик бўлади.
[3] Ўхшаш оятлар: Аъроф 7:185, Анбиё 21:97, Қомар 54:1.
[4] Ўхшаш оятлар: Исро 17:90-93, Фурқон 25:7-8, Анкабут 29:50.
[5] Исро 17:59.
[6] Бу оят ушбу суранинг 3- оятидаги билдирилган уларнинг “Муҳаммад сизга ўхшаган одам” деган гапларига эътирозий жавоб бўлади. Чунки, Муҳаммад алайҳиссаломни пайғамбар эканини ва у кишига илоҳий ваҳий келганига ишонмаган кимсалар, у сиз билан бизга ўхшаган одам-ку, деб инкор қилишган. Лекин, ўзлари билганки, аввалги пайғамбарлар ҳам инсон бўлган.
[7] Бу оятдаги зикр калимасига “шараф” деб маъно берганлар ҳам бор. Агар шараф деб таржима қилинса, бу китобга амал қилиб яшасангиз, дунё ва охиратда шарафли инсон бўласиз, деган маъно чиқади. Ўхшаш оят: (Зухруф 43/44). Яна бошқалар “маълумот” деб талқин қилган ва бу маълумот асосан 106-сурада келтирган дейди.
[8] Мақсадсиз қилинган ишга ҳам лаъб дейилади (Муфрадот).
[9] Оятдаги “лаҳв” калимасига аёл ёки фарзанд деб маъно берганлар ҳам бўлган. Лекин бу нарса далилсиз хослаш турига киради (Қаранг: Умдатул-Ҳуффаз). “Лаҳв” калимасига аёл ёки бола деб маъно бериш ҳақиқатдан узоқдир (Имом Мотрудий, Таъвилот). Бундан олдинги оятлар Аллоҳ бекорчи нарсалар билан машғул бўлмаслиги ҳақида келгани учун, бу оятдаги “лаҳв” калимасига ҳам “бекорчи нарса” деб маъно бердик. Зотан, у калимага фарзанд ёки аёл деб маъно берганлар, киноя сифатида ишлатадилар.
[10] Яҳудийларнинг баъзилари Узайрни Аллоҳнинг боласи деган бўлса, баъзи христианлар Исо Аллоҳнинг ўғли деди, бошқалар эса фаришталарнинг Аллоҳнинг қизлари деб иддао қилиб, Аллоҳ ҳақида ёлғон гапириб мушрик бўлдилар.
[11]Баъзилар бу оятга асосланиб, қиёмат куни маҳшарда фаришталар ва баъзи яхши инсонлар бошқа гуноҳкор инсонларни жаҳаннамдан қутқариб қолади, деб иддао қилади. Ҳолбуки бу оятда қиёматда деб айтилмаган. Бу оятдаги шафоат мавзуси мана шу ҳаётга тегишлидир.
[12] Ўхшаш оят: Бур 24:45.
[13] Ўхшаш оят: Ясин 36:40.
[14] Ўхшаш оятлар: Оли Имрон 3:144, Зумар 39:30. Бу оятлар Муҳаммад а.с. дан аввал яшаб ўтган ҳар бир пайғамбар вафот этганига, шулар қатори Исо а.с. ҳам вафот этганига далил бўлади.
[15]Бу оятдаги зикрга Қуръон деб маъно беришимизга Анъом сурасининг 33- ояти туртки бўлди.
[16] Фуссилат 41/53.
[17] Анъом 6/31, Аъроф 7/187, Зухруф 43/66, Муҳаммад 47/18.
[18] Бақара 2/162, Оли Имрон 3/88.
[19] Яъни, қилмишларининг жазосини чекдилар, қилган гуноҳлари бошларига бало бўлди.
[20] Баъзи инсонлар осмонлар ва ерни бошқарувида қандайдир авлиёлар ва пирларни Аллоҳга шерик қилиб оладилар, баъзиалр эса қиёматда бизни шафоат қилиб қутқариб қолади, деб иддао қиладилар ва уларга дуо қиладилар. Бу иддаоларнинг барчаси ботил эканини юқоридаги ва мана шу оят очиқлаб беради: (Аъроф 7/197).
[21] Ўша даврларда ҳам Макка ҳамда бошқа юртлар аста-секин мусулмонлар тарафидан Исломга даъват этилиб, фатҳ қилинаётган эди. Мана шу томонлама Макка мушрикларига ер юзи бора-бора тор келишни бошлаган.
[22] Ҳақни қабул қилмайдиган кишиларнинг қалблари қотиб кетади. Мана шу сабабли улар ҳақни эшитмасликка уринади ва гўёки қулоқлари кар инсондек ҳеч нарса эшитмагандек тураверади.
[23] Мусо алайҳиссаломга берилган илоҳий китобдаги хусусиятлар, Одам алайҳиссаломдан то Муҳаммад алайҳиссаломгача келган пайғамбарларга берилган китобларнинг барчасида бор. Яъни, Аллоҳдан келган ҳар бир китоб мана шундай хусусиятга эга.
[24] “Кўрмаса ҳам” сўзини “ич-ичидан” деб таржима қилса ҳам бўлади. Яъни, Раббидан ич-ичидан қўрқадиганлар”, деса ҳам бўлади.
[25] Муборак сўзи Қуръон учун ишлатилганида – кўп фойдали, қутлуғ, бахт келтирувчи маъноларни англатади.
[26] Бундан кейинги оятлар ва Анъом 6:74-77 оятларда айтилган ҳолатлар Иброҳим а.с. ҳали балоғат ёшига етмай туриб ҳақиқатни излашни бошлаганини, ёшлигиданоқ ҳаққа талпинган ва ақл-идроки билан залолат ва разолатни ажрата олишни бошлаган.
[27]Акиф – луғатда бир нарсага юзланиш ва унга таъзим қилиб мулозамат қилишдир. Эътикоф – шариатда, Аллоҳнинг розилигига яқинлашиш мақсадида масжидда вақт ўтказишдир (Муфрадот).
[28]Иброҳим уларга ўзларининг бут-санамлари орқали бир режа тузган. Ҳақни кўрсатиб қўйиш учун бутларидан фойдаланган.
[29] Соффат 37/98.
[30] Иброҳим алайҳиссалом ўз юртидан қочиб Фаластинга ҳижрат қилиб кўчиб келган. Лут алайҳиссалом ҳам қавмига бало келишидан олдин Фаластинга қочиб чиққан.
[31] Бу оятга кўра, инсонларни тўғри йўлга бошловчи киши аввал ўзи яхшиликларни амалга ошириши керак. (Қаранг: Тафсири Кашшоф)
[32] “Ибодат” калимасига берилган маъно учун Фотиҳа сураси ва изоҳига қаранг.
[33] Ўхшаш оятлар: Шўро 42:8, Инсон 86:31.
[34] Сод 38/36, Сабаъ 34/12-14.
[35] Сод 38/36. Тафсирларда бу юрт Шом экани айтилади.
[36] Ўхшаш оятлар: Намл 27:17, Сабаъ 34:12-14, Сод 38:37.
[37] Тафсирларда айтилишича, Айюб алайҳиссаломнинг қўлидаги мол-давлати кетган, кейин саломатлигини йўқотган, ҳатто унинг оиласи ҳам ундан узоқлашиб кетган. Буларнинг барчасига сабр қилган. Баъзилар у катта гуноҳ қилгани учун шундай бўлди, деб иддао қилгани учун, бу туҳматга бардош қилолмай, Аллоҳга илтижо қилган.
[38] Зуннун – Юнус а.с. нинг лақабидир. Соффат 37/142 ва Қалам 68/48 оятларда уни катта балиқ ютиб юборгани учун, “соҳиби ҳут” деб ҳам аталган.
[39] Юнус алайҳиссалом элчилик вазифасини тарк қилиб, қавмини ташлаб чиқиб кетган. Кейинчалик уни денгизда катта балиқ ютиб юборган. Оятдаги зулматлар деганда тунинг қоронғилиги, денгиз туби ва катта балиқ ичи тушунилади. (Қаранг: Соффат 37/139-148.)
[40] Бу оятдаги дуодан ўлганимдан кейин менинг вазифамни давом эттирадиган бирини насиб қил, деган маъно ҳам чиқади, мен ўлганимдан кейин мени ҳақимга дуо қилиб эслаб турадиган бир меросхўр бер деган маъно ҳам чиқади. Бу маънолар агар ворис калимасига ўтимли маъно берсак шундай бўлади. Агар ўтимсиз маъно берилса, “Зотан сен ворис/эгадор бўлиб қолувчиларнинг энг яхшисисан” деган маъно чиқади. Бу маъно Ғофир сурасининг 16- оятига ўхшашдир.
[41] Руҳ калимаси Қуръонда баъзан Бу Илоҳий илм маъносини ҳам ифодалайди (Наҳл 16:2, Ғофир 40:15, Шўро 42:52). Одам а.с. га ҳам шундай илм берилган (Ҳижр 15:29, Сод 38:72).
[42] Оятдаги “уфлаш” ибораси қиёс учун келган. Яъни, буни инсонга руҳни жойлаш деб тушунилади. Буни бир ақлли телефонга ўзига хос программа/дастур жойлаш каби тушунса ҳам бўлади.
[43] Исо алайҳиссаломнинг Одам алайҳиссаломга ўхшайди. Иккаласини ҳам отаси йўқ, лекин Одамга она-замин оналик қилган бўлса, Исо алайҳиссаломга Марям она оналик қилган. Одам билан Исони дунёга келишида Аллоҳнинг “Бўл!” деган амри асос бўлган, ҳеч қандай эркак кишининг фаолияти ва сабаби бўлмаган. (Қаранг: Оли Имрон 3/47, 59).
[44] Уммат калимасидан ўз ўрнида дин ҳам назарда тутилади (Муфрадот). Аллоҳ ҳузуридаги мақбул дин битта-ю битта Ислом динидир (Оли Имрон 3/19, 85). Ўтмишдаги барча пайғамбарлар ва уларнинг умматлари битта динга мансуб бўлишган. Яъни, Аллоҳдан келган Ислом динига мансуб бўлган. Кейинчалик, ихтилофлар ва низолар келтириб чиқаришиб, динларини бузиб-парчаладилар.
[45] Ўхшаш оятлар: Бақара 2:213, Анъом 6:159, Ҳуд 11:118, Мўминун 23:53, Рум 30:31-32,
[46] Бу оятга “Биз ҳалок қилган (шаҳар-юрт) аҳолисига маҳрумият бўлди – улар эски ҳолатига қайта олмайдилар”, шаклида таржима қилганлар ҳам бўлган. Лекин, кейинги оят билан биргаликда ўқилса, мавзу қиёмат куни Аллоҳ ҳузурига қайтмаслиги имконсиз экани ҳақидалиги аён бўлади.
[47] Яъжуж ва маъжуж деб араб тилида барча кофир ва бузғунчи инсонлар учун ҳам ишлатилади.
[48] Қиёмат бўлганда қайта тирилмайдиган ҳеч ким қолмайди, ҳатто Яжуж ва Мажужлар ҳам. Шунда барча инсоният Рабби томон – Унинг ҳукми томон маҳшарга тўланиб келадилар. Ўхшаш оят: (Ясин 36/51)
[49] Бу оятни “Жаҳаннамдагилар бировнинг дардига қулоқ солмайди” деб талқин қилганлар ҳам бор.
[50] Бу кишилар катта гуноҳларга қўл урмаган ёки ундан тавба қилиб қайтган ва ўзини тузатган мўмин кишилардир. (Қаранг: Нисо 4/31, Нажм 53/32) Аллоҳ таоло мўминларнинг барчасига жаннат ваъда қилган. Уларнинг амаллари ва ихлосига қараб жаннатда фарқли даражалар беради (Нисо 4/95).
[51] Бу оятни тўғри тушуниш учун қуйидаги оятлар билан бирга ўқишни тавсия қиламиз: Юнус 10:4, Намл 27:64, Рум 30:11, 27.
[52] Забур – ҳикмат тўла китоб дегани (Зажжож, Маонил-Қуръон). Маълумки барча пайғамбарга ҳикматли китоб берилган (Оли Имрон 3/81). Бу оятдаги Забур барча илоҳий китобларга ишорат қилади (Фахруддин Розий). Баъзи саҳобалар бу калимани “Зубур” шаклида ўқиши ҳам бунга далил бўлади.
[53] Бу оятдаги “арз” ибораси охиратдаги жаннатга ишорат қилади. Зеро, Зумар 39:74 оятда “арз” ибораси жаннат замини деб келтирилган. Мўминун 23:1-11 оятларда жаннатга мерос қолувчи бандаларнинг сифатлари баён қилинган.
Иброҳим 14/52, Жин 72/23.
[54] Ибодат – бош эгиб итоат қилишдир (Абдулқоҳир Журжоний, Имом Наҳҳос, Имом Зажжож), бош эгиб буюрилган ишни қилишдир (Фахруддин ар-Розий). Буни ўзбек тилида сўзсиз итоат қилиш дейилади. Мана шу оятга амал қилган инсон ўзини Аллоҳнинг бандаси эканини сўз ва амал билан тасдиқлаган бўлади. Амалсиз қуруқ гап билан ибодат бўлмайди. Аллоҳдан бошқа ҳеч кимни айтгани сўзсиз ва шартсиз амалга оширилмайди. Акс ҳолда, Аллоҳдан бошқасига қуллик бошланади.
[55] Иброҳим 14/52, Жин 72/23.
[56] Аллоҳ тарафидан юборилган элчиларнинг барчаси инсонларга қилинган Аллоҳнинг яхшилиги ва марҳаматидир. Исо алайҳиссалом учун ҳам бу каби ибора ишлатилган (Марям 19/21). Шунингдек, Аллоҳ тарафидан келган ҳар бир илоҳий китоб ўз даврида унга ишонган кишилар учун Аллоҳ тарафидан келган бир яхшилик бўлган (Духон 44/5-6). Агар инсониятнинг барчаси Қуръонга ишонса эди, барчаси Аллоҳнинг раҳматига мушарраф бўларди. (Қўшимча маълумот учун қаранг: Имом Мотрудий, Таъвилоти Аҳли Сунна.)
Изоҳ қўшиш