2. Бақара сураси

1. БАҚАРА сураси

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيم

Яхшилиги чексиз ва меҳрибон – Аллоҳ номи билан^[1].

2:1

الم

Алиф! Лам! Мим!^[2]

2:2

ذَٰلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ ۛ فِيهِ ۛ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ

Бу китобда ҳеч қандай шубҳа йўқдир^[3], масъулиятли (мўмин)ларга^[4] раҳнамо-қўлланмадир^[5].

2:3

الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ

Улар (Аллоҳга) ғойибона^[6] ишонади^[7], намозни/диний вазифаларини бажаради^[8] ва уларга ризқ қилиб берган нарсамиздан хайр-эҳсон қилади.

2:4

وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ

Ва сенга туширилган (китоб)га ҳам, сендан олдин туширилган (китоблар)га^[9] ҳам ишонади ва охиратни аниқ деб билишади.

2:5

أُولَـٰئِكَ عَلَىٰ هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ ۖ وَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

Ана шулар – яратган Эгаси тарафидан юборилган раҳнамо (китоб) асосида (яшайди) ва улар ^[10] бахтга эришади.

2:6

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ

(Аллоҳ ва Расулига) қарши чиққанларни^[11] огоҳлантирсанг^[12] ҳам, огоҳлантирмасанг ҳам уларга фарқи йўқ, улар (бари-бир) ишонмайди^[13].

2:7

خَتَمَ اللَّـهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَىٰ سَمْعِهِمْ ۖ وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ

(Қарши чиққани учун) Аллоҳ уларнинг қалб ва қулоқларини муҳрлаб қўй(а)ди, кўзларида парда (бўлади)^[14] ва уларга улкан азоб (берилади)^[15] .

2:8

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ

Инсонлар орасида шундайлари борки, иймон келтирмагани ҳолда, “Аллоҳга имон келтирганман”, дейди.

2:9

يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ

Улар Аллоҳни ва мўминларни алдамоқчи бўлади^[16]. Улар ўзлари сезмаган ҳолда фақат ўзини-ўзи алдайди.

2:10

فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ

Уларнинг қалбларида касаллик^[17] бор эди, Аллоҳ уларга касалликни орттириб қўйди. Ёлғон гапираётганлари учун уларга аламли азоб бор^[18].

2:11

وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ

Уларга: «Ер юзида бузғунчилик қилманг!»^[19] дейилганида, улар: «Биз фақат ислоҳотчи-тузатувчимиз»,- дейди.

2:12

أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَٰكِنْ لَا يَشْعُرُونَ

Огоҳ бўлинг! Улар аниқ бузғунчидир. Лекин ўзлари фарқига бормаяпти.

2:13

وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ ۗ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَٰكِنْ لَا يَعْلَمُونَ

Уларга: “Шу инсонлар қандай иймон келтирган бўлса бўлса, сизлар ҳам шундай иймон келтиринг”, дейилганида, улар: “Ўша разил – тентакларга ўхшаб иймон келтирамизми?”- дейди. Огоҳ бўлинг! Аслида уларнинг ўзлари разил – тентаклардир, лекин улар буни билмаяпти.

2:14

وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَىٰ شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ

Улар мўминлар^[20] билан юзма-юз келганида: “Биз ҳам (Худога) ишонганмиз”,- дейди. Шайтонлари^[21] билан ҳоли қолганида эса: “Биз аниқ сизлар билан биргамиз, биз уларни масхара қиляпмиз, холос!”, дейди.

2:15

اللَّهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ

(Қилмишига яраша) Аллоҳ уларни камситиб қўяди/жазолайди. Ҳозир эса уларни ҳаддан ошиб тентираб юришига муҳлат беряпти.

2:16

أُولَٰئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدَىٰ فَمَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ

Ана шулар – тўғри йўлни қўйиб залолатни «сотиб олиб», натижада қилган «тижорати» фойда бермай, тўғри йўлга келолмаган кимсалардир.

2:17

مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لَا يُبْصِرُونَ

Улар атрофни ёритиш учун машъала ёққан кишининг аҳволига ўхшайди, Бироқ, машъала уларнинг атрофини ёритишни бошлаганида, Аллоҳ уларнинг нурини кетказиб, уларни кўролмайдиган қилиб зулматларда ташлаб қўяди^[22].

2:18

صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ

Улар кар^[23], соқов ва кўрдир ^[24]. Бу кетишда улар (кофирликдан) қайтмайди.

2:19

أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ ۚ وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ

Ёки, улар қоронғиликлар, самонинг гумбурлаши ва чақмоқ бор жойда осмондан қуяётган ёмғир остида қолиб кетиб, момақалдироқнинг қаттиқ гумбурлашидан ўлиб қоламиз деб қўрқиб, бармоқларини қулоқларига тиқиб олган кишиларга ўхшайди. Аллоҳ кофирларни ҳар томондан қамраб^[25] олади.

2:20

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ ۖ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

Ўша чақмоқ уларнинг кўзларини ўйиб олгудек бўлади. У ҳар сафар уларга (атрофни) ёритиб берганида юриб оладилар, қоронғилашганида эса туриб қолишади^[26]. Агар Аллоҳ хоҳлаганида^[27], уларни эшитиш ва кўриш қобилиятини олиб қўярди. Албатта, Аллоҳ ҳамма нарсага ўлчов қўяди.

2:21

يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

Тақводор^[28] бўлишингиз учун яраган Эгангизга қуллик қилинг; сизни ҳам, сиздан олдингиларни ҳам У яратган.

2:22

الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ ۖ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

У сизлар учун ер юзини безаб-тўшатди, осмонни бино қилиб қўйди, осмондан сув тушириб, сизларга ризқ бўлсин деб, у орқали ердан мевалар чиқариб берди. Шундай экан, билиб туриб Аллоҳга турли шериклар тўқиб чиқарманг^[29].

2:23

وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ

Қулимиз (Муҳаммад)га туширганимиз (Қуръон)да^[30] шубҳангиз бўлса ва агар (ўша шубҳада) ҳақли бўлсангиз, Аллоҳдан бошқа^[31] ўзингизни билимдонларингизни ҳам чақириб, ундаги билан бир хил сура келтириб кўринглар-чи!

2:24

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ ۖ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ

Агар бундай қилолмасангиз – ҳеч қачон қилолмайсиз ҳам! Шундай экан, ёқилғиси инсонлар ва тошлардан иборат бўлган жаҳаннамдан сақланинг. У (Аллоҳга) қарши чиқувчилар учун тайёрланган^[32].

2:25

وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ۖ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا ۙ قَالُوا هَٰذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ ۖ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا ۖ وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ ۖ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

Имон келтирган ва хайрли ишларни амалга оширган кишиларга хуш хабар бер; уларга остидан анҳорлар оқиб турадиган боғу бўстонлар бор. Уларга ҳар сафар жаннат мевасидан тақдим қилинганида: «Бу бизга аввал ҳам тақдим этилган эди»,- дейишади. Аслида, уларга унга ўхшагани берилган бўлади. Улар учун у ерда покиза жуфтлар^[33] бўлади ва улар унда ўлимсиз-мангу қолади.

2:26

إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا ۚ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ۖ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلًا ۘ يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا ۚ وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ

Аллоҳ ҳеч нарсани ўрнак қилишдан тортинмайди – бир пашшани ҳам, унинг устидагини ҳам^[34]. Мўминлар у – яратган Эгаси тарафидан юборилган тўғри ўрнак эканини билади. Қарши чиқувчилар эса: «Нима энди, бу билан Аллоҳ (Қуръонда) нимани ўрнак қилишни хоҳлаган бўлиши мумкин?!»  дейди. Шу билан Аллоҳ^[35] кўпчиликни адаштиради, кўпчиликни эса ҳидоят қилади. Аллоҳ у билан фақатгина итоатсиз-фосиқларни адаштиради;

2:27

الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

Улар Аллоҳга сўз берганидан кейин ўз аҳдини^[36] бузади, Аллоҳ буюрган риштани узади^[37] ва ер юзида бузғунчилик^[38] қилади – улар хонавайрон бўлади.

2:28

كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ ۖ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

Аллоҳга қандай қилиб қарши чиқяпсизлар-а?! Ўлик эдингиз^[39], сизларни У тирилтирди! Кейин, сизни яна ўлдиради ва қайтадан тирилтиради! Сўнг Унга қайтариласиз.

2:29

هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَىٰ إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ ۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

У (Аллоҳ) ердаги ҳамма нарсани сизлар учун яратди. Кейин самога йўналиб уларни етти қават қилиб тўғрилади^[40]. У ҳамма нарсани билади.

2:30

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ

Яратган Эганг фаришталарга: “Мен ерга халифа (масъул) тайинлаяпман^[41]”,- деганида, фаришталар шундай деди: “Ерда бузғунчилик қиладиган, қонлар тўкадиган борлиқ яратяпсанми? Биз Сени олқишлаб улуғлаймиз ва Сени пок дея ёд этамиз^[42]”. Аллоҳ эса: “Сизлар билмайдиган нарсани Мен биламан!”,- деди.

2:31

وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَٰؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ

(Аллоҳ) Одамга ҳар нарсанинг исмини (хусусиятларини) ўргатди^[43]. Кейин уларни фаришталарга кўрсатиб: «(Башарият ҳақидаги) иддаонгиз тўғри бўлса, менга буларнинг исмларини айтиб беринглар-чи!», деди.

2:32

قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا ۖ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ

Фаришталар: “Эй пок ва улуғ зот! Бизда Сен ўргатгандан бошқа илм йўқ. Ҳар нарсани билувчи, тўғри қарор берувчи Сен Ўзингсан”, дедилар.

2:33

قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ ۖ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ

«Эй Одам! Уларнинг исмларини/хусусиятларини фаришталарга айтиб бер!», деди (Аллоҳ). Уларга у исмларни айтиб берганида, “Мен сизларга: “Осмонлар-у ерни ғайбини^[44] биламан, нимани ошкора қилаётганингизни ҳам, сир тутган нарсангизни^[45] ҳам биламан, деб айтмаганмидим”, деди (Аллоҳ фаришталарга).

2:34

وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ

Фаришталарга «Одамга сажда қилинг!», деганимизда, фаришталар сажда қилди, аммо Иблис ундай қилмади – ўзини юқори тутди^[46] ва кофирлардан^[47] бўлди.

2:35

وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ

“Эй Одам! Сен ва жуфтинг мана шу бўстонга^[48] жойлашинглар, хоҳлаган жойингиздан тортинмай еяверинглар, аммо, шу дарахтга яқинлашманг, акс ҳолда ҳақсизлик қилувчи – золимлардан бўлиб қоласиз”,- деганмиз.

2:36

فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ ۖ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ ۖ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَىٰ حِينٍ

Кейин шайтон у дарахт сабабли иккаласини ҳам адашишига ва яшаб турган жойларидан чиқишига сабаб бўлди^[49]. Биз уларга: “Тушинглар! Энди, бир-бирингизга адоватлисиз^[50]. Сизларга бу юртда бир муддатгача қоладиган жой ва (яшашга) шароит бор,” дедик.

2:37

فَتَلَقَّىٰ آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

Одам яратган Эгасидан (огоҳлантирув) сўзлар^[51] олди. Кейин, У зот унга тавба имкони берди. У тавбани қабул қилувчидир^[52] ва меҳрибондир.

2:38

قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا ۖ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

Уларга: “У (бўстон)дан ҳаммангиз тушинглар^[53]! Мендан сизларга бир раҳнамо/китоб келганида^[54] ким менинг раҳнамо/китобимга амал қилса – уларга қўрқув йўқ, улар ғамгин ҳам бўлмайди^[55]”, дедик.

2:39

وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

Оятларимизга ишонмаган ва уни ёлғонга чиқарганлар^[56] – ана шулар жаҳаннам аҳлидир. Улар унда ўлимсиз-мангу қолади.

2:40

يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ

Эй Исроил авлодлари^[57]! Сизга қилган яхшиликларимни^[58] ёдда тутинг ва Менга берган аҳдингизга тўлиқ риоя қилингки, мен ҳам сизларга аҳд қилган нарсамни тўлиқ қилиб бераман^[59]. Мендан чўчиб қўрқинг.

2:41

وَآمِنُوا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ وَلَا تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ ۖ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَإِيَّايَ فَاتَّقُونِ

Ёнингиздагини (Таврот-у Инжилни) тасдиқлайдиган қилиб туширган (китобим Қуръон)га ишонинг. Унга ишонмайдиганларнинг аввалгиси бўлиб қолманг! Оятларимни ўткинчи^[60] қадр-қийматга алмашманг!^[61] Менга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг.

2:42

وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

Ботилни^[62] ҳаққа аралаштирманг ва билиб-туриб ҳақни яширманг!

2:43

وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ

Намозни/диний вазифаларни бажаринг, пок ва тўғри бўлинг^[63], рукуъ қилувчилар билан бирга рукуъ қилинг!^[64]

2:44

أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

Инсонларни яхшиликка буюриб, ўзингизни унутасизми?! (Илоҳий) китобни^[65] тиловат^[66] қилиб туриб ҳам -а? Ақл ишлатмайсизларми?

2:45

وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ

Сабр-бардош^[67] билан ҳамда ^[68] дуо-илтижо орқали (Аллоҳдан) ёрдам сўранг. (Аллоҳга) ҳурмат кўрсатувчилардан бошқасига бу оғир келади.

2:46

الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ

Улар яратган Эгасига йўлиқишни ва Унга қайтишини аниқ деб билади^[69].

2:47

يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ

Эй Исроил авлодлари! Сизларга^[70] берган неъмат(лар)имни ва сизларни замондошларингиздан афзал қилганимни ёдда тутинг^[71].

2:48

وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ

Ҳеч ким бошқаси учун ҳеч нарса қилолмайдиган^[72], ҳеч кимдан шафоат^[73] қабул қилинмайдиган, ҳеч кимдан товон олинмайдиган ва бировга ёрдам берилмайдиган кундаги жавобгарликни ҳис қилинг^[74].

2:49

وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ ۚ وَفِي ذَٰلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ

Сизларга ёмон азоб беришга уриниб – ўғилларингизни ўлдиргизиб, аёл-қизларингизни тирик қолдираётганида, сизларни Фиръавн хонадонидан қутқариб қолганмиз. Бунда^[75] яратган Эгангиз тарафидан берилган улуғ неъмат^[76] (бўлган).

2:50

وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ

Ўшанда денгиз билан орангизни айирдик, сизларни қутқариб, Фиръавн хонадонини кўз ўнгингизда чўктириб юбордик^[77].

2:51

وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَىٰ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ

Бир вақтлар Мусо билан қирқ кеча ваъдалашдик, кейин Мусонинг ортидан ҳақсизлик қилиб бузоқни (илоҳ қилиб) олгансиз^[78].

2:52

ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

Сўнгра, ундан кейин сизларни афв этдик/жазоламадик – қадрига етгайсизлар^[79]!

2:53

وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

Ўшанда тўғри йўлга келасиз деб Мусога китоб – фурқон^[80] берганмиз.

2:54

وَإِذْ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَىٰ بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ ۚ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

Ўшанда Мусо ўз халқига: “Эй Халқим! Бузоқни (илоҳ) қилиб олиб ўзингизга ҳақсизлик қилдингиз. Энди руҳингизни яратувчиси бўлган^[81] зотга тавба қилиб, нафсингизни^[82] ўлдиринг^[83]. Руҳингизни яратувчи зотга кўра сиз учун мана шу яхши”,- деди. Шу тариқа, Аллоҳ сизларга тавба имкони берган. У тавбаларни қабул қилувчидир ва меҳрибондир.

2:55

وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَىٰ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّىٰ نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ

Бир кун сизлар: «Эй Мусо! Аллоҳни очиқча кўрмагунимизча сенга ишонмаймиз»,- дегансиз. Шунда сизларни яшин урган, тикилиб қолавергансиз.

2:56

ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

Сўнгра, қадрига етгайсиз деб, беҳушлигингиздан^[84] кейин сизларни яна турғизганмиз.

2:57

وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَىٰ ۖ كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ ۖ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَٰكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

Булутларни тепангизга соя қилиб қўйганмиз, ҳолва ва бедана бериб: “Сизларга эриштирган нарсаларимиздан покизаларини^[85] енглар”,- деганмиз. Улар Бизга ёмонлик қилмаган, ўзига-ўзи ёмонлик қилишган^[86].

2:58

وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَٰذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ ۚ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ

Бир куни сизларга: “Мана шу шаҳарга кириб, хоҳлаган жойингиздан бемалол еб-ичинглар. Амримизга бўйсунган^[87] ҳолда дарвозадан кириб: «Гуноҳкорлигимизни олиб ташла»^[88] денгларки, хатоларингизни кечирайлик”,- деганмиз. Биз Муҳсинларга^[89] (имконият ва савобни) кўпайтириб^[90] берамиз.

2:59

فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ

Ҳақсизлик қилган-золимлар ўзларига айтилган сўзни ўрнига бошқа нарса деди^[91]. Итоатсизлиги учун золимларга осмондан бало-офат^[92] юборганмиз^[93].

2:60

وَإِذِ اسْتَسْقَىٰ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ ۖ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا ۖ قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ ۖ كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ

Мусо ўз халқини сув билан таъминламоқчи бўлганида, унга:  “Ҳассангни шу тошга^[94] ур!”- деганмиз. Кейин ундан ўн иккита булоқ чиққан ва ҳар бир қабила ўзи сув ичадиган жойини ўрганиб олган. Уларга: «Аллоҳ эриштирган нарсалардан еб-ичинглар, аммо бузғунчилик қилиб атроф-муҳитни булғаманглар» (деганмиз).

2:61

وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَىٰ لَنْ نَصْبِرَ عَلَىٰ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا ۖ قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَىٰ بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ ۚ اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ ۗ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ۗ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ۗ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ

Бир куни сизлар: «Эй Мусо! Бир хил егуликка чидай олмаяпмиз, яратган Эгангга дуо қил, бизга ерда етишадиган сабзавотдан – бодринг, саримсоқ, мош-ловия, пиёз ундириб берсин!»- дегансиз. У эса: “Афзал бўлган нарсани ундан пастроқ савиядаги нарсага алмаштирасизларми?  Шаҳарга тушинглар, у ерда сизлар хоҳлаган нарсалар бор!”,- деган. (Шаҳарга кирмагани учун^[95]) уларни бошларига хор-у зорлик ва чорасизлик тамғаси босилган, улар Аллоҳнинг ғазаби туфайли хор бўлган. Аллоҳнинг оятларига ишонмагани/қарши чиққани ва ноҳақлик қилиб пайғамбарларни^[96] (пайғамбарлигини) ўлдиришгани учун шундай бўлишган^[97]. Буйруққа қарши чиқиб, ҳаддан ошгани учун шундай бўлишган^[98].

2:62

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

Мўмин бўлганлар билан яҳудий бўлганлар, насроний ва собиинларнинг қай бири Аллоҳга ва охиратга имон келтирса^[99] ва манфаатли ишларни амалга оширса^[100], яратган Эгаси ҳузурида уларнинг ажр-мукофоти бор. Уларга қўрқув бўлмайди, ғамгин ҳам бўлмайдилар.

2:63

وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

Тепангизга Тур^[101] (тоғи)ни юксалтирганимизда: “Биз сизларга берган (Таврот)ни маҳкам ушланг, гуноҳлардан сақланиб қолиш учун ундаги (ҳукмлар)ни ёдда тутинглар”- деб, сизлардан қатъий сўз олганмиз.

2:64

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ ۖ فَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ

Ундан кейин (берган сўзингиздан ва тавротдан) юз ўгирдинглар. Аллоҳнинг сизга нисбатан олийжаноблиги^[102] ва яхшилиги бўлмаганида, аниқ хонавайрон бўлар эдингиз.

2:65

وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ

Шубҳасизки, орангиздаги шанба кунги тақиқини бузганларни билгансиз – уларга: “Маймунлардек хор^[103] бўлинг!”- деганмиз^[104].

2:66

فَجَعَلْنَاهَا نَكَالًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ

Биз уни ўша даврдагилар ва кейингилар учун жазога намуна, ҳамда масъулиятли (мўмин)ларга насиҳат қилдик.

2:67

وَإِذْ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً ۖ قَالُوا أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا ۖ قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ

Мусо ўз қавмига: “Аллоҳ сизларга битта бузоқ^[105] сўйишни буюрди”, деганида, «Бизни масхара қиляпсанми?»- дедилар. Мусо: “Жоҳиллардан^[106] бўлиб қолишдан Аллоҳга сиғинаман”,- деди.

2:68

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ ۚ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا فَارِضٌ وَلَا بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذَٰلِكَ ۖ فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ

Улар: «Яратган Эгангга биз учун дуо қил – уни қандайлигини бизга очиқлаб берсин»,- дедилар. “У айтдики: “У қари ҳам эмас, ёш ҳам эмас, у иккисининг орасидаги бузоқ бўлсин экан. Энди сизларга буюрилган ишни бажаринг”,- деди (Мусо).

2:69

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا ۚ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ

Улар (яна): «Яратган Эгангга биз учун дуо қил – бизга унинг рангини очиқлаб берсин», дедилар. Мусо дедики: “У айтдики: «У сап-сариқ ва қараганларни кўзларини завқлантирадиган бузоқ бўлсин экан».

2:70

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَإِنَّا إِنْ شَاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ

Улар (яна): «Яратган Эгангга биз учун дуо қил – бузоқ қанақа экан? Бизга яхшилаб очиқлаб берсин. Чунки, у (таърифланган бузоқ) бизга таниш туйиляпти, Аллоҳ насиб қилса тўғрисини топамиз».

2:71

قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ وَلَا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لَا شِيَةَ فِيهَا ۚ قَالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ ۚ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ

Мусо: “У айтдики: У бузоқ^[107] омоч илиниб ер ҳайдамаган ва экин суғормаган, эркин қўйиб юборилган, ола-чипори ҳам бўлмаган бузоқ бўлсин экан”,- деганида, улар: «Ана энди ҳақиқий маълумотини келтирдинг»,- дедилар. Натижада, бузоқни сўйдилар-у, бироқ, уни сўйиш осон кечмади.

2:72

وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا ۖ وَاللَّهُ مُخْرِجٌ مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ

(Эй Исроил авлодлари) бир одамни ўлдириб қўйганингизда, гуноҳини бир-бирингизга тўнкагансиз. Аллоҳ яширган нарсангиз (тарихингиз)ни ўртага чиқарувчидир.

2:73

فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا ۚ كَذَٰلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَىٰ وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

Ўшанда: «У (бегуноҳни ҳаётини сақлаб қолиш усули)ни у (ҳолат)нинг баъзиларига қўлланг.» Ўликларни (ноҳақ ўлимга ҳукм қилинганларни) Аллоҳ мана шундай тирик сақлаб қолади”, деганмиз^[108]. Англаб етишингиз учун У сизларга Ўз оятларини кўрсатиб беряпти^[109].

2:74

ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً ۚ وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ ۚ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ ۚ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

Кейинчалик ич-бағрингиз қотиб кетди^[110]. Тошлардек, ҳатто ундан ҳам қаттиқ. Шундай тошлар борки, ундан анҳорлар отилиб чиқади, ёрилиб ичидан сув чиқадигани ва Аллоҳдан қўрқиб тепадан пастга юмалаб тушадигани бор. Қилган ишингизга Аллоҳ эътиборсиз эмас.

2:75

أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ

Энди уларни (шу яҳудийларни) сизга ишонишини умид қиляпсизларми? Улар орасида бир жамоа Аллоҳнинг сўзлари (Қуръон)ни эшитиб, уни (ҳақ эканига) ақли етганидан кейин, билиб-туриб уни таҳриф қилишади (маъноларини ўзгартиришади)^[111].

2:76

وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

Улар мўминлар билан учрашганида: «Биз ҳам (Аллоҳ ва Расулига) ишондик!»- дейди. Бир-бири билан ёлғиз қолганида эса: “Аллоҳ сизга кўрсатган нарсани (Тавротдаги маълумотларни) яратган Эгангиз ҳузурида ўзингизга қарши далил қилиб кўрсатсин деб, уларга айтиб беряпсизларми? Наҳотки (шуни) тушунмаётган бўлсангиз^[112]?!” дейишади.

2:77

أَوَلَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ

Наҳотки билмасалар?! Ахир, Аллоҳ улар яшираётган нарсаларини ҳам, ошкора қилаётган нарсаларини ҳам билиб билиб туради^[113].

2:78

وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ

Улар орасида (Таврот) китобни эмас, фақат тўқилган уйдирма сўзларни^[114] биладиган уммийлари бор^[115]. Улар фақат гумон-тахминга асосланади.

2:79

فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَٰذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا ۖ فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ

Ўз қўллари билан китоб ёзиб, кейин уни ўткинчи^[116] бир қадр-қийматга алишиш учун: «Бу Аллоҳ тарафидандир»- дейдиганларнинг ҳолига вой! Қўллари билан (тўқиб) ёзгани учун ҳолига вой! Қилган ишлари учун ҳолига вой!^[117]

2:80

وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَةً ۚ قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا فَلَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ ۖ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ

Улар: «Бизга (жаҳаннам) ўти фақат саноқли кунларда тегади, холос»- дейди^[118]. (Уларга) “Сизлар бу ҳақда Аллоҳдан сўз олдингизми? Агар олган бўлсангиз, Аллоҳ асло сўзидан қайтмайди. Ёки, Ўзингиз Аллоҳ ҳақида билмаган нарсангизни гапиряпсизларми?”, деб айт^[119].

2:81

بَلَىٰ مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

Ундай бўлмайди! Кимки ёмонликни^[120] касб қилиб олса ва хатолари уни қамраб олса (гуноҳга ботиб кетса)^[121], шулар жаҳаннам аҳлидир. Улар унда ўлимсиз-мангу қолади.

2:82

وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

Имон келтирган ва хайрли ишларни амалга оширганлар жаннат аҳлидир. Унда ўлимсиз-мангу қолади.

2:83

وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ

Исроил авлодидан сўз олганимизда: «Аллоҳдан бошқага қуллик қилмайсизлар; ота-она, қариндошлар, етимлар ва чорасизларга^[122] яхшилик қиласизлар; инсонларга яхши гапиринг; намозни/диний вазифаларингизни бажаринг, пок ва тўғри бўлинг!»- деганмиз. (Эй Исроил авлодлари!) Кейинчалик, оз қисмингиздан бошқа барчангиз бош тортиб (сўзингиздан) қайтгансиз.

2:84

وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ

Сўз олганимизда «Бир-бирингизни қонингизни тўкмайсиз, ўзингиздан бўлганларни юртингиздан чиқармайсиз!»- (ҳам) деганмиз. Кейин буни (ҳам) қабул қилгансиз. (Бу аҳдни Тавротда) кўриб турибсизлар^[123].

2:85

ثُمَّ أَنْتُمْ هَٰؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَىٰ تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ ۚ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ ۚ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَٰلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۖ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَىٰ أَشَدِّ الْعَذَابِ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

Шундай бўлишига қарамай, сизлар яна бир-бирингизни ўлдиряпсиз, орангиздан бир қисм инсонларни юртларидан чиқаряпсиз, уларга қарши гуноҳ ва душманликка ёрдам беряпсиз. Асир бўлиб келса фидяларини бериб қутқаряпсизлар. Аслида уларни ўз юртларидан чиқариб юбориш сизларга ҳаром қилинган эди-ку! Ёки (Таврот) китобнинг бир қисмига ишониб, бир қисмига ишонмайсизларми?! Сизлардан бу ишни қилганларнинг жазоси дунё ҳаётида расвогарчиликдан бошқа нарса эмас. Улар қиёматда гуноҳларига муносиб азобга ташланади. Қилаётган ишингизга Аллоҳ эътиборсиз эмас.

2:86

أُولَٰئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ ۖ فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ

Ана шулар – охиратини дунё ҳаётига сотганлардир. Энди улардан азоб енгиллатилмайди, уларга ёрдам берилмайди.

2:87

وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ ۖ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ۗ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَىٰ أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ

Қасамки, Мусога Китобни Биз берганмиз ва ортидан кетма-кет элчилар юборганмиз. Марямнинг ўғли Исога ҳам очиқ далил-мўжизалар бериб, уни Руҳул-Қудус (Жаброил) билан қўллаб-қувватладик. Сиз (эй Исроил авлодлари) кўнглингиз тусамаган ҳукм келтирган ҳар бир элчига катта кетишингиз керакмиди? Элчиларни бир қисмини ёлғончига чиқариб, бошқа бир қисмини эса ўлдирдингиз^[124].

2:88

وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ ۚ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلًا مَا يُؤْمِنُونَ

Улар: «Қалбларимиз тўсиқ!» деди. Аксинча, кофирликлари учун Аллоҳ уларни лаънатлади. Энди жуда ҳам озчилиги ишонади.

2:89

وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ ۚ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ

Уларга Аллоҳ тарафидан ўзларидаги (Тавроту Инжил)ни тасдиқлайдиган китоб келганида ўзлари таниган-билган нарсаси (Қуръон)^[125] келганида унга ишонмадилар. Ҳолбуки, ўзлари кофирларга қарши фатҳни^[126] талаб қилаётгандилар^[127]. (Қуръонга) ишонмайдиганларга Аллоҳнинг лаънати бўлсин.

2:90

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْيًا أَنْ يُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَىٰ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ۖ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَىٰ غَضَبٍ ۚ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُهِينٌ

Аллоҳ бандалари орасидан Ўзи муносиб билганига (Муҳаммадга) олийжаноблик қилиб берган нарсасига (пайғамбарликка) ҳасад қилишиб, Аллоҳ туширган китобга ишонмасдан, ўзларини қандай ҳам ёмон сотдилар. Натижада, уларга ғазаб устига ғазаб келди. Кофирлик қилувчилар учун хорловчи азоб бор.

2:91

وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ ۗ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ

Уларга: «Аллоҳ юборган Қуръонга ишонинг!»- дейилганида, «Биз ўзимизга юборилган китобга ишонамиз, ундан бошқасига ишонмаймиз»,- дедилар. Ҳолбуки, у (Қуръон) ёнларидаги (Тавроту Инжил)ни тасдиқловчи ҳақ китобдир. (Уларга) айт: “Агар (китобингизга) ишонган бўлсангиз, авваллари нега Аллоҳнинг пайғамбарларини ўлдиргансиз^[128]?!

2:92

وَلَقَدْ جَاءَكُمْ مُوسَىٰ بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ

Қасамки, Мусо сизларга очиқ-ойдин оят-мўъжизалар олиб келган. Сизлар эса, ундан кейин^[129] золимлик (мушриклик)^[130] қилиб бузоқни (илоҳ қилиб) олгансиз.

2:93

وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا ۖ قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَأُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ ۚ قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ

Турни тепа тарафингизга кўтариб; «Сизларга берганимиз (Таврот)ни маҳкам ушлаб, ундаги ҳукмларга қулоқ солинглар!»- деб қатъий сўз олганмиз^[131]. Улар: «Эшитдик ва маҳкам ушладик»- деган^[132]. Бироқ, нонкўрлиги сабабли кўнгиллари бузоққа боғланиб қолган. (Эй Муҳаммад!) Айт: “Агар (Тавротга) шундай ишонсангиз, имон-ишончингиз^[133] қандай ёмон нарсага буюрар экан-а!”^[134]

2:94

قُلْ إِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ

Айт: «Агар Аллоҳ ҳузуридаги охират диёри инсонларга эмас, фақат сизга тегишли бўлса ва тўғрисўз бўлсангиз, қани ўлимни орзу қилиб кўринглар-чи!»

2:95

وَلَنْ يَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ

Ўз қўллари тақдим қилиб қўйган (гуноҳ) ишлари сабабли, энди улар ўлимни асло орзу қилолмайди. Аллоҳ золимларни билиб туради^[135].

2:96

وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَىٰ حَيَاةٍ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا ۚ يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ يُعَمَّرَ ۗ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ

Инсонларнинг дунё ҳаётига энг муккасидан кетганлари у (яҳудий)лар эканини кўрасан, ҳатто мушриклардан^[136] ҳам баттар. Уларнинг ҳар бирига минг йил умр берилишини хоҳлайди. Ҳолбуки, (бунчалик узун) умр берилиши ҳам уни азобдан қутқармайди. Аллоҳ қилаётган ишларини кўриб туради.

2:97

قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَىٰ لِلْمُؤْمِنِينَ

Айт: “Кимки Жаброилга душман бўлса, (билиб қўйсин) ўзидан аввалги (китоблар)ни тасдиқлаши ҳамда мўминларга қўлланма ва хушхабар бўлиши учун у (Қуръон)ни Аллоҳнинг изни билан сенинг қалбингга у (Жаброил) олиб тушди.

2:98

مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ

Кимки Аллоҳга, фаришталарига, элчиларига, Жаброил ва Микоилга душман бўлса, (билиб қўйсин) ундай кофирларнинг душмани Аллоҳдир!

2:99

وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ ۖ وَمَا يَكْفُرُ بِهَا إِلَّا الْفَاسِقُونَ

(Эй Муҳаммад!) Қасамки, сенга баёнотли^[137] оятлар юбордик. Уларга фақат итоатсиз-фосиқлар қарши чиқади.

2:100

أَوَكُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَرِيقٌ مِنْهُمْ ۚ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ

Булар ҳар сафар (Аллоҳга) сўз берганида, ораларидан бир гуруҳи уни бузиши керакмиди?! Аслида уларнинг кўпчилиги (Қуръонга) ишонмаяпти^[138].

2:101

وَلَمَّا جَآءَهُمْ رَسُولٌ مِّنْ عِندِ ٱللَّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِيقٌ مِّنَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَٰبَ كِتَٰبَ ٱللَّهِ وَرَآءَ ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ

Аллоҳ тарафидан ёнларидаги (Тавроту Инжил)ни тасдиқлайдиган расул (китоб)^[139] келганида, китоб берилганларнинг бир қисми худди билмайдигандек, Аллоҳнинг китобини орқага отдилар.

2:102

وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ ۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَٰكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ ۚ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّىٰ يَقُولَا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ ۖ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ ۚ وَمَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ ۚ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ ۚ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ ۚ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ

Улар^[140] шайтонлашиб кетган инсонларнинг Сулаймон подшоҳлигига қарши^[141] айтиб бераётган нарсаларига эргашдилар. Ҳолбуки, Сулаймон (сеҳргарлик қилиб) кофир бўлмаган, лекин инсонларга сеҳргарликни^[142] ўргатаётган шайтонлашган инсонлар кофир бўлишди^[143]. У (фосиқ яҳудий)лар яна Бобилдаги икки малик^[144] – Ҳорут ва Морутни бошига тушган^[145]  фитнага эргашди. Ҳолбуки у иккиси: “Биз фитнага^[146] учрадик, асло буни кўрмаганга олма!”- демай туриб, (бошига тушган фитнани) бировга айтиб-ўргатмаса-да, улар у билан эр-хотинни ўртасини бузадиган нарса ўрганиб олишган. (Ўрганса-да) Аллоҳнинг изнисиз ҳеч кимга ҳеч қандай зарар келтира олмасдилар. Улар (охиратда) фойда эмас, зиён келтирадиган нарса ўрганишди. (Аллоҳнинг китобини қўйиб) сеҳргарликни олганларга охиратда асло насиба бўлмаслигини у (яҳудий)лар билишган. Улар ўзларини жуда ёмон сотдилар! Қанийди^[147] билсалар!

2:103

وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَيْرٌ ۖ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ

Агар улар имон келтирсалар ва жавобгарликни ҳис қилсалар эди, Аллоҳ тарафидан оладиган мукофоти албатта яхши бўларди. Қанийди билсалар!

2:104

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا وَقُولُوا انْظُرْنَا وَاسْمَعُوا ۗ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ

Эй Мўминлар! «Бизга роина – ривоят қил!» деманг, «Бизни назорат қил!»- денг ва қулоқ солинг^[148]. Қарши чиқувчиларга^[149] аламли азоб бор.

2:105

مَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَلَا الْمُشْرِكِينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ ۗ وَاللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ

Аҳли Китоб^[150] орасидаги кофирлари ҳам мушриклар ҳам Роббингиз тарафидан сизга бирон бир яхшилик берилишини хоҳламайди. Аллоҳ Ўз раҳматини муносиб бўладиган бандасига беради. Аллоҳ буюк олийжаноблик эгасидир.

2:106

مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

Бир оятни насх^[151] қилсак ёки унуттирсак, ўрнига яна-да яхшисини, ёки айнан бир хилини келтирамиз. Наҳот билмасанг, ахир, Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўювчидир.

2:107

أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ

Наҳот билмасанг, ахир, осмонлару ернинг ҳукмронлиги фақат Аллоҳга тегишли. Аллоҳдан бошқа сизларни (идора этадиган) дўстингиз ҳам ёрдамчингиз ҳам йўқ.

2:108

أَمْ تُرِيدُونَ أَنْ تَسْأَلُوا رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَىٰ مِنْ قَبْلُ ۗ وَمَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ

Ёки, илгари Мусодан сўралганидек, сизлар ҳам ўз пайғамбарингиздан сўрамоқчимисиз? Кимки имонни кофирликка алмаштирса, у тўғри йўлдан аниқ адашади.

2:109

وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ ۖ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّىٰ يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

Аҳли китобнинг кўпчилиги мўмин бўлганингиздан кейин сизларни кофир аҳволга келтириб қўйишни жуда хоҳлайди^[152]. Уларга ҳақиқат аён бўлганидан кейин ҳам, ўзлари орасида пайдо бўлган ҳасад туфайли шундай қилишади. Бу ҳақида Аллоҳнинг буйруғи келгунигача, (уларни) афв этинг (жазоламанг) ва янги бир саҳифа очинг. Шубҳасизки, Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўяди.

2:110

وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ۚ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

Намозни/диний вазифаларни бажаринг^[153] ва пок ва тўғри бўлинг. Ҳозир ўзингиз учун қандай яхшилик қилсангиз, уни Аллоҳ ҳузурида топасизлар. Қилаётган (яхши-ёмон) ишларингизни Аллоҳ кўриб туради.

2:111

وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَىٰ ۗ تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ ۗ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ

«Яҳудий бўлганлардан бошқа ҳеч ким» ёки «Христиан бўлганлардан бошқа ҳеч ким жаннатга кирмайди»,- дедилар. Бу уларнинг хомхаёллари. Айт: «Агар (иддаонгизда) содиқ бўлсангиз, далилингизни келтиринглар!»

2:112

بَلَىٰ مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

Йўқ, ундай эмас! Кимки чиройли ҳолда ўзини Аллоҳга таслим қилса, ундайларга яратган Эгаси ҳузурида ажр-мукофоти бор. Уларга қўрқув йўқ, улар ғамгин ҳам бўлмайди.

2:113

وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَىٰ عَلَىٰ شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَىٰ لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَىٰ شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ ۗ كَذَٰلِكَ قَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ ۚ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ

Яҳудийлар: «Насороларнинг ҳеч қандай асоси йўқ»,- дейди. Насоролар ҳам: «Яҳудийларнинг ҳеч қандай асоси йўқ»,- дейди. Ҳолбуки, ўзлари (Таврот) китобни ўқийди. Билимсизлар ҳам худди улар айтган гапни айтмоқда. Уларнинг ихтилоф қилган масалалари юзасидан улар ўртасида қиёмат куни Аллоҳ ҳукм қилади.

2:114

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَىٰ فِي خَرَابِهَا ۚ أُولَٰئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ ۚ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ

Аллоҳ учун қурилган масжидларда Аллоҳнинг исмини зикр қилишга (рухсат бермай) қаршилик қилиб, уни хароб қилишга уринганлардан ҳам золимроқ бири борми? Ўзлари қўрқувга тушмасдан масжидларга киролмайдилар. Уларга дунёда хор-зорлик, охиратда эса буюк азоб бор.

2:115

وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

Машриқ ҳам мағриб ҳам Аллоҳники. Қаёққа бурилсангиз ҳам, ўша тараф Аллоҳнинг ҳузуридир. Аллоҳ чексиз имкониятлидир, билувчидир.

2:116

وَقَالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَدًا ۗ سُبْحَانَهُ ۖ بَلْ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ

«Аллоҳ фарзанд тутди»,- дедилар. У бундан пок. Аксинча, осмонлару ердаги нарсалар Уники, ҳаммаси Унга бўйсунади.

2:117

بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

У – осмонлару ерни йўқдан бор қилиб яратувчисидир. Бир ишни бўлишига қарор қилса, бўлиши учун фақат «Бўл!»- дейди ва у пайдо бўлади^.

2:118

وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ ۗ كَذَٰلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ ۘ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ ۗ قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ

(Китобни) билмайдиганлар: “Аллоҳ биз билан ҳам гаплашса, ёки бизга ҳам оят^[154] келсайди?”- дейди. Аввалгилар ҳам шундай дер эди, қалблари бир-бирига ўхшашиб кетди. Қатъий ишонадиган кишиларга оятлар(имиз)ни очиқлаб қўйдик.

2:119

إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا ۖ وَلَا تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ

(Эй Муҳаммад!) Сени шу ҳақ (Қуръон) билан хушхабар берадиган ва огоҳлантирадиган қилиб юбордик. Жаҳаннам аҳлидан сўралмайсан^[155].

2:120

وَلَنْ تَرْضَىٰ عَنْكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارَىٰ حَتَّىٰ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ ۗ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَىٰ ۗ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ۙ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ

Уларнинг (диний) йўл-йўриқларига эргашмагунингча яҳудийси ҳам насронийси ҳам сендан рози бўлмайди. (Уларга): «Ҳақиқий раҳнамо-қўлланма Аллоҳнинг раҳнамо-қўлланмасидир»- деб айт. Сенга келган бу илмдан кейин ҳам агар уларнинг орзу-истакларига эргашсанг, Сени Аллоҳдан (Аллоҳнинг азобидан) ҳимоя қиладиган дўстинг ҳам ёрдамчинг ҳам бўлмайди!

الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَٰئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ۗ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

Биз уларга берган китобга ҳаққоний амал қиладиганлар – ана шулар унга ишонадиган кимсалардир^[156]. Ким унга ишонмаса, улар хонавайрон бўлувчилардир.

2:122

يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ

Эй Исроил Авлодлари! Сизга қилган яхшиликларимни ва сизларни замондошларингиздан устун қилганимни ёдда тутинг^[157].

2:123

وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنْفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ

Ҳеч бир шахс бошқаси учун ҳеч нарса қилолмайдиган, ҳеч кимдан товон олинмайдиган, ҳеч кимга шафоат фойда бермайдиган ва ёрдам берилмайдиган кундаги жавобгарликни ҳис қилинглар.

2:124

وَإِذِ ابْتَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ ۖ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا ۖ قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي ۖ قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ

Иброҳимнинг Робби уни (тақиқ ва буйруқ) сўзлар билан қаттиқ синовдан ўтказганида^[158] у тўлиқ муваффақият кўрсатди^[159]. Яратган Эгаси унга: «Мен сени инсонларга етакчи қиламан!»- деди. У: «Наслимдан ҳам (бўлсин)»- деганида, «Берган сўзим ноҳақлик қилувчи-золимларни ўз ичига олмайди»,- деди (Робби).

2:125

وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى ۖ وَعَهِدْنَا إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ

Ўшанда байтни/Каъбани инсонлар тўпланадиган марказ ва эсон-омонликда бўладиган макон қилганмиз. Иброҳим турган жойлардан бир қисмини дуо-ибодат ери қилиб олинглар.^[160]  Иброҳим ва Исмоилга вазифа бердик – “Тавоф қилувчилар, эътикофда^[161] ўтирувчилар, рукуъ-сажда қилувчилар учун Байтимни покиза сақланглар!”, дедик.

2:126

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَٰذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۖ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَىٰ عَذَابِ النَّارِ ۖ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ

Бир куни Иброҳим: «Эй яратган Эгам! Бу ерни тинч шаҳар қил. Бу юртдаги Сенга ва охират кунига имон келтирган аҳолисига мева-чевалардан ризқлантир»,- деганида, Аллоҳ шундай деди: «Кимки кофирлик қилса, шунда ҳам уни бироз манфаатлантираман. Кейин уларни жаҳаннам азобига ҳайдайман. Қандай ҳам ёмон аҳволга келиш бу!»

2:127

وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا ۖ إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

Иброҳим ва Исмоил Каъбанинг асосларини кўтараётиб шундай дуо қилишган: “Эй яратган Эгамиз! Биздан қабул қил. Сен эшитиб турасан, билиб турасан!

2:128

رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا ۖ إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

Эй яратган Эгамиз! Биз иккаламизни ҳам Сенга таслим^[162] бўлувчилар қил, наслларимиздан ҳам Сенга таслим бўлувчи уммат ташкил қил. Бизга (ҳаж-умра) вазифаларни бажарадиган ерларни кўрсат^[163]. Бизга тавба имкони бер. Албатта, Сен тавбаларни қабул қилувчи ва меҳрибонсан!

2:129

رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

Эй яратган Эгамиз! Улар орасидан – уларга оятларингни тушинтириб^[164] ўқиб берадиган, уларга Китоб ва Ҳикматни ўргатадиган ва уларни поклайдиган элчи юбор. Сен доимо ғолиб ва устунсан, тўғри қарор берувчисан!”

2:130

وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ ۚ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا ۖ وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ

Ўзини аҳмоқ қилган (қадрламаган) кишидан бошқа ҳеч ким Иброҳимнинг диний яшаш тарзидан ўзини олиб қочмайди? Уни дунёда (пайғамбарликка) танлаб олганмиз, у охиратда албатта яхшилардан бўлади.

2:131

إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ ۖ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ

Яратган Эгаси унга «Таслим бўл!»- деганида, у: «Борлиқларнинг Эгасига таслим бўлдим»,- деган.

2:132

وَوَصَّىٰ بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ

Иброҳим ҳам (набираси) Яъқуб ҳам у (сўз)ни ўз ўғилларига: “Эй болаларим! Аллоҳ сизлар учун шу динни танлади, асло, Аллоҳга таслим бўлмай ўлманглар!”, деб васият қилиб қолдирган.

2:133

أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَٰهَكَ وَإِلَٰهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَٰهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

Ёки, сизлар Ёқубни ўлим олдидан нима қилганини кўрганмисизлар? У авлодларига: «Мен ўлганимдан кейин кимга қуллик қиласизлар?»- деганида, улар: «Сизнинг Илоҳингизга; оталарингиз Иброҳим, Исмоил ва Исҳоқнинг Илоҳи – ягона Илоҳга қуллик қиламиз, биз Унга таслим бўламиз»,- дейишган.

2:134

تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ ۖ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ ۖ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ

Улар ўтиб кетган умматдир. Уларнинг касб-кори уларга, сизларнинг касб-корингиз сизларга. Уларнинг қилган ишидан сизлар сўралмайсизлар.

2:135

وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَىٰ تَهْتَدُوا ۗ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۖ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

Улар/аҳли китоблар: «Тўғри йўлда юриш учун Яҳудий ёки Насроний бўлинглар»,- деди. Сен эса: «Йўқ! Биз тўғри йўлдан чиқмаган Иброҳим йўлига эргашамиз. У мушриклардан бўлмаган», деб айт.

2:136

قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَىٰ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَىٰ وَعِيسَىٰ وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

(Эй мўминлар!) “Аллоҳга ишондик, бизга юборилган китобга ҳам, Иброҳимга, Исмоилга, Исҳоққа, Яъқубга ва унинг набираларига юборилган китобларга ҳам, Мусога ва Исога берилган китобларга^[165] ҳам, (булардан бошқа) пайғамбарларга яратган Эгаси тарафидан берилган китобларга ҳам ишондик. Улар орасидан ҳеч бирини ажратмаймиз^[166]. Биз у (Аллоҳга) таслим бўлувчимиз”, деб айтинглар.

2:137

فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا ۖ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ ۖ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ ۚ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

Агар у (ғайри муслим диндорлар) ҳам худди сизлардек имон келтирса, шунда тўғри йўлда бўлади. Юз ўгирсалар, улар фақат қарши тарафдадир. Уларга қарши сенга Аллоҳ кифоя. У эшитади, билади.

2:138

صِبْغَةَ اللَّهِ ۖ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً ۖ وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ

“Бизни Аллоҳ бўяди^[167]. Аллоҳнинг бўёғидан (яратган фитратидан) кўра яхшироқ бўёғ берувчи борми? Биз Унга қуллик қиламиз” (денглар).

2:139

قُلْ أَتُحَاجُّونَنَا فِي اللَّهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ وَلَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ

Айт: «Биз билан Аллоҳ ҳақида тортишяпсизларми? У бизнинг ҳам сизнинг ҳам яратган Эгангиз ахир! Бизни қилган ишимиз бизга, сизларни қилган ишингиз сизга тегишли. Биз Унга қалбдан боғланувчимиз.

2:140

أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَىٰ ۗ قُلْ أَأَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ ۗ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

Ёки, Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб ва унинг набиралари Яҳудий бўлган ёки Насроний бўлган дея оласизларми?!” Айт: “Сизлар яхши биласизми ёки Аллоҳми?! Аллоҳ тарафидан келган ёнидаги гувоҳликни яширган кимсадан ҳам золимроқ ким бор?! Аллоҳ қилмишингизга эътиборсиз эмас.”

2:141

تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ ۖ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ ۖ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ

Улар ўтиб кетган умматдир. Уларнинг касб-кори ўзига, сизларнинг касб-корингиз ўзингизга. Уларнинг қилган ишидан сўралмайсизлар.

2:142

سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا ۚ قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ

Инсонлар орасидаги разил–тентаклари:^[168] «(Мусулмонларни) юзланиб турган қибласи (Қуддус)дан уларни нима бурди экан?»- дейди. “Шарқ ҳам, Ғарб ҳам Аллоҳники. У муносиб бўлган қулини тўғри йўлга муваффақ қилади^[169].”

2:143

وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا ۗ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ ۚ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ

Шунингдек, сизлар инсонларга гувоҳ бўлишингиз, Расул^[170] эса сизларга гувоҳ бўлиши учун^[171] сизларни ўрта (адолатли) уммат қилдик. Расулга эргашаётганлар билан ундан юз ўгираётганларни белгилаб/ажратиб^[172] қўйиш учун, сен юзланиб турган тарафни қибла^[173] қилдик. Аллоҳ ҳидоятга муваффақ қилганлардан бошқаларга бу иш оғир келди. Аллоҳ имонингизни^[174] зое қилмайди. Чунки, Аллоҳ ундай инсонларга шафқатли меҳрибондир.

2:144

قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ۗ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ

(Эй Муҳаммад!) Юзингни қайта-қайта самога буришингни кўриб турибмиз, сени ўзинг рози бўладиган қиблага юзлантиряпмиз. Энди, юзингни Масжидул-Ҳаром тарафига бур! Қаерда бўлишингиздан қатъий назар, юзингизни  (намозда) у тарафга буринглар. Ғайридинлар уни Робби тарафидан келган тўғри ҳукм эканини билиб турибди. Қилаётган ишларига Аллоҳ эътиборсиз эмас.

2:145

وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ ۚ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ ۚ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ ۚ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ۙ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ

Ғайридинларга (китобларидаги) барча оятларни келтирсанг ҳам, улар сенинг қиблангга юзланмайди. Сен ҳам уларнинг қибласига юзланмайсан. Улар бир-бирининг қибласига ҳам юзланмайди. Агар сенга келган бу илмдан кейин, (мабодо) уларнинг истакларига эргашсанг, унда аниқ золимлардан бўлиб қоласан.

2:146

الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ ۖ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ

Биз уларга китоб берганлар уни^[175] ўз ўғилларини танигандек танишади. Бироқ, улардан бир қисми билиб туриб бу ҳақиқатни яширади.

2:147

الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ ۖ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ

Бу ҳақиқат яратган Эгангдан келди, шубҳаланувчилардан бўлма!

2:148

وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

Ҳар кимнинг ўз йўналиши бор, у унга йўналади. Сизлар яхшиликларда илдам бўлинглар. Қайерда бўлишингиздан қатъий назар, Аллоҳ ҳаммангизни бир жойга келтиради. Шубҳасизки, Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўяди.

2:149

وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۖ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

(Сафарга) қаердан чиқсанг ҳам (намозда) юзингни Масжидул-Ҳаром тарафига бур. Бу – яратган Эгангдан (келган) ҳақиқатдир. Аллоҳ қилаётган ишларингизга эътиборсиз эмас.

2:150

وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

(Сафарга) қаердан чиқсанг ҳам (намозда) юзингни Масжидул-Ҳаром тарафига бур. Инсонларни сизга қарши бирон-бир далили бўлмаслиги учун, қаерда бўлсангиз ҳам юзларингизни у тарафга буринг. Бироқ, улар орасида золимлари бор – улардан хавотирланманглар, Мендан хавотир қилинглар. Сизларга неъматимни тамомлаб беришим^[176] ва сизларни тўғри йўлда бўлишингиз учун шундай қилдим.

2:151

كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ

Шунингдек, орангиздан бирини сизларга элчи қилиб юбордим. У сизларга оятларимизни тушунтириб ўқиб^[177] беради, сизларни келиштиради, сизларга Китоб ва Ҳикмат ўргатади, у сизларга билмаган нарсангизни ўргатади^[178].

2:152

فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ

Шундай экан, Мени (буйруқларимни) ёдда тутинглар^[179], Мен ҳам сизларни (мукофотлашни) эслайман. Менга шукр қилинглар, нонкўрлик қилманглар.

2:153

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ

Эй Мўминлар! Сабр-бардош^[180] билан ва дуо-илтижо ила^[181] (Аллоҳдан) ёрдам сўранг. Ҳақиқатда, Аллоҳ бардош қилиб чидайдиганлар билан биргадир.

2:154

وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ ۚ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَٰكِنْ لَا تَشْعُرُونَ

Аллоҳ йўлида ўлдирилганларга «ўликлар» деманглар. Улар тирикдир, лекин (қандай тириклигини) англамайсизлар.

2:155

وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ

Сизларни қўрқув ва очлик туридан бўлган бирон нарса билан – мол-давлат, жон ва маҳсулотларни олиб қўйиш билан синаймиз^[182]. (Имтиҳонга) бардош қилувчиларга хушхабар бер.

2:156

الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ

Уларга мусибат келганида: «Биз аниқ Аллоҳникимиз ва Унга қайтамиз»- дейди^[183].

2:157

أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ

Уларга Роббининг кўмаги ва яхшилиги^[184] бор. Улар тўғри йўлдагилардир.

2:158

إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ ۖ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا ۚ وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ

Сафо ҳам Марво ҳам Аллоҳга қуллик қилиш рамзларидандир. Кимки Байтуллоҳни ҳаж ёки умра қилса, Сафо ва Марвони (орасида) саъй қилишида унга гуноҳ йўқ^[185]. Кимки бир яхшиликни ортиғи билан бажарса, билсинки, Аллоҳ қилинган яхшиликни эвазини беради, (ҳар нарсани) билади.

2:159

إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَىٰ مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ ۙ أُولَٰئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ

Нозил қилган очиқ-ойдин^[186] ва йўл кўрсатувчи оятларимизни бу китобда инсонларга тушунтириб берганимиздан кейин, уни яшириб-беркитадиганларни – айнан ўшаларни Аллоҳ лаънатлайди. Уларни лаънатлайдиганлар ҳам лаънатлайди.

2:160

إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَأُولَٰئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ ۚ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

(Қилган ишидан) тавба қилиб, ўзини тузатган ва (яшир оятларни) аён қилганлар бундан мустасно – уларга тавба имкони бераман. Мен тавбаларни қабул қилувчи ва меҳрибонман.

2:161

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ

Кофирлик қил(иб яша)ган ва кофир ҳолатида ўлганларга Аллоҳнинг, фаришталарнинг ва барча инсонларнинг лаънати бўлади.

2:162

خَالِدِينَ فِيهَا ۖ لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ

Улар давомли лаънатда қолади. Улардан азоб енгиллатилмайди ҳам, уларга муҳлат ҳам берилмайди.

2:163

وَإِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَٰنُ الرَّحِيمُ

Қуллик қилишингиз керак бўлган тангрингиз битта – қуллик қилинишга ҳақли фақат Удир, яхшилиги чексиз, меҳрибондир.

2:164

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

Осмонлар ва ерни яратилишида, кеча ва кундузни навбатма-навбат алмашиб туришида, инсонларнинг манфаати учун денгизда сузадиган кемаларда, Аллоҳ осмондан ёғдириб, кейин у билан ҳаракатдан тўхтаган ерга ҳаёт берган ёмғирда ва ҳар қандай ҳаракатланувчи жониворни ерга тарқатиб қўйишида, шамолларни фарқли эсишида ва осмону ер ўртасидаги вазифа юклатилган булутларда – ақлини ишлатадиган кишилар учун (яратган Аллоҳнинг борлиги ва бирлиги ҳақида илоҳий) далиллар бор.

2:165

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ ۖ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ ۗ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا وَأَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ

Инсонлардан кимлардир Аллоҳдан бошқасини^[187] Унга шерик қилиб олиб, уларни Аллоҳни яхши кўргандек яхши кўради. Мўминларнинг Аллоҳга бўлган севгиси ундан-да кучли^[188]. Бу золимлар бутун куч-қувват Аллоҳга тегишли эканини ва Аллоҳ қаттиқ азоб беришини кўриб тушунгандан кўра, қанийди ҳозир тушуниб етсалар!

2:166

إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا وَرَأَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ

Ўшанда етакчилик қилган пешволари ўзига эргашган издошларини ташлаб кетади. (Энди) улар азобни кўрган ва ўрталаридаги муносабат буткул узилган (бўлади).

2:167

وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّءُوا مِنَّا ۗ كَذَٰلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ ۖ وَمَا هُمْ بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ

Уларга эргашган издошлари: «Қанийди бизда имкон бўлса-ю, улар ҳозир биздан узоқлашганидек, биз ҳам дунёда улардан узоқ бўлсайдик», деб қолади. Аллоҳ уларнинг қилмишларини ўзларига мана шундай қайғу-ҳасратли қилиб кўрсатиб қўяди. Энди улар жаҳаннамдан чиқмайди.

2:168

يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ

Эй инсонлар! Ер юзидаги нарсаларнинг ҳалол-покини енглар. Шайтоннинг йўлига эргашманглар^[189]! У сизларнинг аниқ душманингиздир.

2:169

إِنَّمَا يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ

Чунки, у (Шайтон) сизларни ёмонликка ва жирканч ишлар қилишга ҳамда Аллоҳ ҳақида ўзингиз билмайдиган нарса гапиришга буюради^[190].

2:170

وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا ۗ أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ

У (мушрик)ларга^[191] «Аллоҳ юборган (Қуръон)га амал қилинглар», дейилганида, “Йўқ! Биз ота-боболаримизда кўрган нарсамизга эргашамиз”,- дедилар^[192]. Ота-боболари (динда) бирор нарсани англаб етмаган ва тўғри йўлни топмаган бўлсалар ҳам-а?!

2:171

وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لَا يَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً ۚ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَعْقِلُونَ

(Қуръонга амал қилмаган) ўша кофирларнинг аҳволи – фақат бақир-чақирни эшитиб-ла чақирилиб^[193] етакланиб кетаверадиган (ҳайвон подаси)га ўхшайди. Улар (ҳақиқатга қарши) кар, соқов ва кўрдир. Улар ақл ишлатмаяпти^[194].

2:172

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ

Эй Мўминлар! Сизларга эриштирган нарсаларимиздан (табиатингиз тортган)^[195] покизаларидан енглар. Агар фақат Аллоҳга қуллик қилаётган бўлсангиз, Унга шукр қилинг.

2:173

إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ ۖ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

Аллоҳ сизларга кесилмай ўлган ҳайвонни, (оққан) қонни^[196], тўнғиз гўштини ва Аллоҳдан бошқасига атаб сўйилган^[197] ҳайвонни ҳаром қилди, холос. Кимки (жонини сақлаб қолишга) мажбур бўлиб, тажовуз қилмаган ва керагидан ортиғига ўтмаган ҳолда (улардан) еса, унга гуноҳ йўқ. Чунки, Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир.

2:174

إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا ۙ أُولَٰئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

Китобдаги Аллоҳ нозил қилган нарсани яшириб^[198], уни ўткинчи қадр-қиймат эвазига сотадиганлар – улар қоринларини фақат оташга тўлдиради. Қиёмат куни Аллоҳ улар билан гаплашмайди ва уларни оқламайди. Уларга аламли азоб бор.

2:175

أُولَٰئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدَىٰ وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ ۚ فَمَا أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ

Ана ўшалар – ҳидоятни бериб залолатни, мағфиратни бериб азобни сотиб олган кимсалардир. Улар жаҳаннамга қандай чидаркин?

2:176

ذَٰلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ نَزَّلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ ۗ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتَابِ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ

Чунки, ҳақиқат тўла китобни Аллоҳ юборган. Бу китобга хилоф иш қилганлар давомли зиддиятда (келишмовчилик ва адоватда) қолиб кетади^[199].

2:177

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا ۖ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ ۗ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ

Яхшилик юзингизни машриқ ва мағрибга буришингиз эмас. Лекин, яхшилик – Аллоҳга, охират кунига, фаришталарга, китобга ва пайғамбарларга ишонадиган^[200], мол-давлатини – яхши кўрса ҳам қариндош-уруғларига, етимларга, чорасизларга, йўлда қолганларга, ёрдам сўраганларга ва асирларни озод қилишга сарфлайдиган, намозни/диний вазифаларни бажарадиган, пок ва тўғри бўладиган, ваъдалашганида ваъдасига тўлиқ риоя қиладиган, моддий қийинчиликларга, жисмоний машаққатларга ва қаттиқ (тасодифий) ҳужумга қарши чидам ва бардош кўрсатадиган кишиларнинг ишидир. Мана шулар ростгўйлардир. Мана шулар масъулиятли (мўмин)лардир.

2:178

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَىٰ بِالْأُنْثَىٰ ۚ فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ ۗ فَمَنِ اعْتَدَىٰ بَعْدَ ذَٰلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ

Эй Мўминлар! Ўлдирилганлар ҳақида сизларга қасос^[201] ёзилди – ҳур ҳур билан, асир асир билан, аёл аёл билан (қасос олинади). Кимки ўлдирилган шахсни (меросчи) биродари тарафидан бирон нарса эвазига кечириб юборилса, маъруфга риоя қилиш^[202] ҳамда (хунни) чиройли шаклда тўлаш керак. Бу – яратган Эгангиз тарафидан қилинган енгиллик ва яхшиликдир. Кимки бундан кейин ҳам душманчиликни давом эттирса, унга аламли азоб бор.

2:179

وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

Эй ақлу виждони соф^[203] кишилар! Сизлар учун қасосда ҳаёт бор^[204]. Шунда (қотилликни) тўхтатиб қолишингиз мумкин.

2:180

كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ

Бирортангиз ўзидан кўп мол-мулк қолдириб ўлган бўлса, васиятни унинг ота-онаси ва энг яқинларига – (шу китобда белгиланган ҳиссасига кўра) тақсимлаб бериш сизларга фарз қилинди. Бу – масъулиятли (мўмин)лар зиммасидаги бурчдир^[205].

2:181

فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

Буни эшитганидан кейин, ким у (белгиланган ҳиссалар)ни алмаштирса, фақат алмаштирганларга гуноҳ бўлади. Аллоҳ эшитади va билади.

2:182

فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَآ إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

Кимки васият қилувчининг бирон бир хатога ёки гуноҳга йўл қўйишидан қўрқиб, уларнинг орасини тузатиб қўйса, унга гуноҳ йўқ^[206]. Чунки Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир^[207].

2:183

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

Эй Мўминлар! Тақводор[*] бўлишингиз учун, рўза сиздан аввалгиларга қандай фарз қилинган бўлса, сизларга ҳам шундай фарз қилинди.

2:184

أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ ۚ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ۖ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ ۚ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

(Рўза) саноқли кунларда. Сизлардан кимки бемор ёки сафарда бўлса, тутмаган кунлари саноғича бошқа кунларда тутсин^[208]. Рўза тутканда қийналадиганлар/машаққат чекадиганлар битта бечора-мискинни тўйдириши керак Кимки бир яхшиликни ортиғи билан бажарса ўзига янада яхши бўлади. Агар билсангиз – рўза тутишингиз ўзингиз учун яхшидир.

2:185

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

(Ўша саноқли кунлар) Рамазон ойидир. У шундай ойки, инсонларга қўлланма бўлган, ўша қўлланманинг ҳақ билан ботилни ажратиб берадиган ҳукмларининг далиллари бўлган Қуръон ўша ойда нозил бўлди^[209]. Сизлардан кимки бу ойда ҳозир бўлса уни рўзали ўтказсин. Кимки бемор ёки йўловчи бўлса, бошқа кунларда бир-кунигага бир кун (рўза тутсин)^[210]. Аллоҳ сизларга осонлаштиришни хоҳлайди, қийинлаштиришни хоҳламайди. Рўзанинг саноғини тамомлашингиз ва сизларни бунга йўналтириб қўйгани учун Аллоҳга такбир келтиришингиз^[211] ҳамда қадрига етишингиз учун шундай қилди.

2:186

وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ

Қулларим сендан Мен ҳақимда сўрасалар, Мен уларга яқинман^[212]. Менга дуо қилганида дуосига жавоб қайтараман. Улар ҳам Менинг даъватимга жавоб берсин ва Менга ишониб-суянсин. Камолотга эришгайлар.

2:187

أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ ۚ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ ۗ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ ۖ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ ۚ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ۖ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ ۚ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ

Рамазон кечаларида аёлларингизга қовушиш сизларга ҳалол қилинди^[213]. Улар сизлар учун либос, сизлар ҳам улар учун либосдирсиз. Аллоҳ ўзингизга хиёнат қилганингизни билиб, сизларга тавба имкони берди ва сизларни афв қилди (жазоламади)^[214]. Энди уларга қўшилиб, Аллоҳ сизларга ёзган нарсасини (фарзандлик бўлишни) талаб қилаверинг. Тонгнинг^[215] оқ чизиғи билан қора чизиғи сизларга аниқ аён бўлгунга қадар еб-ичиб, кейин кечгача рўзани тамомланг. Масжидларда эътикофлик^[216] ҳолатингизда аёлларингизга қовушманг. Булар – Аллоҳнинг (Рамазонга оид) қонун-қоидаларидир – уларни бузманг! Жавобгарликни ҳис қилишлари учун, Аллоҳ инсонларга оятларини мана шундай баён қилмоқда.

2:188

وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

Бир-бирингизнинг мол-мулкингизни ўртангизда ноҳақ/ботил^[217] йўллар билан еб кетманг. Билиб туриб ҳам инсонларнинг бир қисм мол-мулкини ноҳақлик қилиб еб кетиш учун, расмий амалдорларга уни (пора қилиб) берманг^[218].

2:189

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ ۖ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ ۗ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَىٰ ۗ وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

Сендан янги чиққан ойлар^[219] ҳақида сўрашмоқда. Айт: «Улар инсонлар ва ҳаж учун вақт ўлчовидир.» Уйларни орқа тарафидан киришингиз яхшилик эмас. Лекин, яхшилик – масъулиятли бўлишдир. Уйларга эшикларидан киринг. Нажот топиш учун, Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинглар.

2:190

وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ

Сизларга уруш очганларга қарши Аллоҳ йўлида урушинглар^[220] ва тажовуз қилманг. Аллоҳ тажовузкорларни ёқтирмайди.

2:191

وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ ۚ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ۚ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّىٰ يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ ۖ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ ۗ كَذَٰلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ

Жангда уларни ушлаган жойингизда ўлдиринг. Сизларни чиқарган ердан сизлар ҳам уларни чиқариб юборинг. (Урушга сабаб бўлган) фитна^[221] одам ўлдиришдан ҳам ёмон. Сизларга қарши уруш бошламагунча Масжидул-Ҳаром ёнида улар билан уришманг. Агар сизга уруш очса, шунда сизлар ҳам уларни ўлдиринг. Ўша кофирларнинг жазоси мана шундай бўлади.

2:192

فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

Агар (кофирлик ва адоватни) бас қилсалар^[222], Бас! Аллоҳ кечиримли ва  меҳрибондир.

2:193

وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ ۖ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ

Токи (урушга сабаб бўлган) фитна йўқолиб, Аллоҳнинг дини ўрнатилгунга^[223] қадар улар билан (сизларга уруш очганлар билан) уришинглар. Агар (куфр-у адоватни) бас қилсалар, зулм қиладиганлардан бошқаларга душманлик йўқ^[224].

2:194

الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ ۚ فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ

Ҳаром ойнинг^[225] риояси ҳаром ойга риоя қилганлар учун. Тақиқларга риоя қилиш икки тарафламадир^[226]. Ким сизларга ҳужум қилса, сизлар ҳам уларга қарши – худди улардек ҳужум қилинглар. Аллоҳга жавоб беришни ўйланг. Билингларки, Аллоҳ масъулиятли (мўмин)лар билан биргадир.

2:195

وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛ وَأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ

Аллоҳ йўлида моддий ёрдам беринг, (бахиллик қилиб) ўз қўлларингиз билан ўзингизни ҳалокатга ташламанг^[227]. Яхшилик қилинглар. Аллоҳ яхшилик қилувчиларни яхши кўради^[228].

2:196

وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ ۚ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ۖ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّىٰ يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ ۚ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ ۚ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ ۚ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ ۗ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ۗ ذَٰلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ

Ҳаж ва умрани Аллоҳ учун мукаммал адо этинг^[229]. Агар тўсқинликка учрасанглар, ўзингизга осон бўлган бир ҳайвон юборинг. Ўша ҳайвон^[230] жойига етиб бормагунча сочингизни олманг. Орангиздан бирон киши бемор бўлиб, ёки бошида бирон-бир азият бўлиб сочини (вақтидан илгари) олдирса фидя тариқасида ё рўза тутиши, ёки садақа бериши, ёхуд қурбонлик кесиши керак. Хотиржам бўлганингизда, кимки Ҳаж вақтигача умрадан фойдаланса, у ўзига осон бўлган қурбонлик кесади. Топа олмаганлар ҳаж мавсумида уч кун ва қайтган вақтларингизда етти кун – жами ўн кун тўлиқ рўза тутади. Бу ҳукм оиласи Масжидул-Ҳаром ён-атрофида яшамайдиганлар учун. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Билиб қўйинг, Аллоҳнинг жазоси қаттиқдир.

2:197

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ ۚ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ

Ҳаж маълум ойлардадир^[231]. Кимки у ойларда ҳажни бошласа (эҳромга кирса), ҳаж ибодати асносида (эр-хотин ўртасида) қовушиш бўлмайди, ҳаж ибодатларидан ташқарига чиқилмайди^[232] ва жанжал қилинмайди. Қандай яхшилик қилсангиз ҳам Аллоҳ уни аниқ билади. Ўзингиз билан озуқаларингизни олволинг^[233]. Шубҳасизки, энг яхши озуқа сизларни (очликдан) сақлаб қоладиган миқдоридир. Эй ақлу виждони соф кишилар, Менга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинглар.

2:198

لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ ۚ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ ۖ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّينَ

(Ҳаж ойларида) яратган Эгангиздан фазл (тижорат ва ризқ)^[234] талаб қилишингизда сизларга гуноҳ йўқ. Арафотдан селдек оққан вақтингизда Машъарул-Ҳаром ёнида/Муздалифада Аллоҳни зикр қилинглар. У сизларга қандай ўргатган бўлса, Уни ана шундай зикр қилинглар^[235]. Гарчи, ҳақиқатда, бундан аввал адашганлардан эдингиз.

2:199

ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

Кейин, инсонлар селдек оққан ердан оқиб тушинг. Аллоҳдан (гуноҳ-у жазонгизни) кечиришини сўранг. Аллоҳ кечиримли va меҳрибондир^[236].

2:200

فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا ۗ فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ

Ҳаж ибодатларингизни адо қилаётганингизда^[237], ота-боболарингиздан эслаб қолганингиздек, балки ундан-да кучлироқ (дуолар) билан Аллоҳни зикр қилинглар. Инсонлардан кимдир (дуода): “Эй яратган Эгамиз! Бизга шу дунёда бер!”, дейди, унга охиратда насиба бўлмайди.

2:201

وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ

Яна кимдир: «Эй яратган Эгамиз! Бизга бу дунёда ҳам яхшилик бер, охиратда ҳам яхшилик бер. Бизни жаҳаннам азобидан сақла!»- дейди.

2:202

أُولَٰئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمَّا كَسَبُوا ۚ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ

Ана шуларнинг ҳар бирига ўзлари қилган ишидан насиба берилади^[238]. Аллоҳнинг ҳисоб-китоби тездир (яқиндир)^[239].

2:203

وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ ۚ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ لِمَنِ اتَّقَىٰ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ

Саноқли кунларда (қурбон байрами кунларида ҳам) Аллоҳни зикр қилинглар^[240]. Кимки шошилиб икки кунда қайтса унга гуноҳ йўқ. Кечикиб (яна бир кун) қолиб кетган кишига ҳам гуноҳ йўқ. Бу (рухсат) масъулиятни ҳис қилганларга тегишли. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг^[241]. Билиб қўйинг, Унинг ҳузурига аниқ тўпланасизлар.

2:204

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ

Шундай инсонлар борки, унинг дунё ҳаёти ҳақидаги гапи сени ҳайратлантириб қўяди. Дилидаги нарсага Аллоҳни гувоҳ қилади. Ҳолбуки, у энг ёмон хусуматчидир.

2:205

وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ

Агар у амалдор бўлиб қолса^[242], ер юзида бузғунчилик қилишга, деҳқончилик маҳсулотини нобуд^[243] қилиш ва насл-насабни қуритишга уринади. Аллоҳ бузғунчиларни ёқтирмайди.

2:206

وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ ۚ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ ۚ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ

Унга: “Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қил!”- дейилганида, (гуноҳи билан) ғурурланиши уни яна гуноҳга тортади. Унга жаҳаннам бас келади! У қандай ҳам ёмон жой!

2:207

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ

Инсонлар орасида Аллоҳнинг розилигига эришиш учун жонини берадиганлари бор. Бундай қулларига Аллоҳ жуда меҳрибон.

2:208

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ

Эй Мўминлар! Тинчликка – Исломга тўлалигича киринг^[244]. Шайтоннинг йўлларига юрманг^[245]. Чунки, у сизларга аниқ душмандир.

2:209

فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْكُمُ الْبَيِّنَاتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

Сизларга очиқ-ойдин (ҳукм) оятлар келганидан кейин (унга амал қилмай,) янглиш ишга қўл урсангиз, билиб қўйинг, Аллоҳ ғолиб ва устундир, тўғри қарор берувчидир.

2:210

هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِي ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلَائِكَةُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ ۚ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ

Улар Аллоҳ (буйруғи)^[246] ва фаришталар булут соялари остида келиб, ишларини ҳал этилиб якунланишини^[247] кутяптими? барча ишлар Аллоҳга қайтарилади.

2:211

سَلْ بَنِىٓ إِسْرَٰٓءِيلَ كَمْ ءَاتَيْنَٰهُم مِّنْ ءَايَةٍۭ بَيِّنَةٍ ۗ وَمَن يُبَدِّلْ نِعْمَةَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُ فَإِنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلْعِقَابِ

Исроил авлодига нақадар очиқ оят-мўжизалар берганимизни уларнинг ўзидан бир сўрагин! Аллоҳнинг неъмати келганидан кейин, ким уни (бошқа нарсага) алмаштирса, билиб қўйсин, Аллоҳнинг жазоси қаттиқ^[248].

2:212

زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا ۘ وَالَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ وَاللَّـهُ يَرْزُقُ مَن يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ

Кофирларга дунё ҳаёти чиройли кўринади^[249]. Улар мўминларни масхара қилади. Масъулият билан яшаган (мўмин)лар қиёмат куни улардан юқори бўлади. Аллоҳ муносиб бўлганга беҳисоб ризқ беради.

2:213

كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّـهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ ۚ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ ۖ فَهَدَى اللَّـهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ ۗ وَاللَّـهُ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ

Инсонлар бир тоифа (бир синф) эди. Аллоҳ хушхабар берадиган ва огоҳлантирадиган пайғамбарлар юборди ва улар билан бирга – ўзаро ихтилофга тушган нарсаларида инсонлар орасида ҳукм қилсин деб, ҳақни кўрсатадиган китоб ҳам юборди^[250]. Китоб берилганлар ўзларига очиқ-ойдин оятлар келганидан кейин-гина, ўрталаридаги ҳасад туфайли китоб ҳақида ихтилоф қилишди^[251]. Кейин, Аллоҳ Ўзининг билдириши орқали, улар ихтилоф қилган ҳақни мўминларга (Қуръонда) кўрсатиб қўйди. Аллоҳ муносиб бўлган кишини тўғри йўлга муваффақ қилади^[252].

2:214

أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِن قَبْلِكُم ۖ مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّىٰ يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَىٰ نَصْرُ اللَّـهِ ۗ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّـهِ قَرِيبٌ

Сизлар жаннатга кирамиз деб ўйладингизми?! Сизлардан илгари ўтганларга келган нарсанинг ўхшаши ҳали ҳануз сизларга келмади-ку! Улар қаттиқ босим ва қийинчиликларга учраган  ва шунчалик ларзага тушганки, ҳатто Аллоҳнинг Элчиси ва ёнидаги мўминлар: «Аллоҳнинг ёрдами қачон ўзи?»,- деб юборган. Билингки, Аллоҳнинг ёрдами яқин^[253].

2:215

يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّـهَ بِهِ عَلِيمٌ

Сендан хайр-эҳсон қилиб нимани беришни сўрашмоқда. Айт: “қиладиган ҳар қандай моддий ёрдамингиз – ота-онага, яқин қариндошларга, етимларга, чорасизлар ва йўловчиларга (бўлсин)^[254]. Ҳар не яхшилик қилсангиз ҳам, Аллоҳ уни билиб туради.”

2:216

كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَّكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ ۗ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

Сизларга (табиатан) ёқмаса-да, уруш сизларга фарз қилинди. Ёқтирмаган нарсангиз фойдангизга бўлиши мумкин. Ёқтирган нарсангиз эса, зиёнингизга бўлиши ҳам мумкин. (Оқибатни) Аллоҳ билади, сизлар билмайсиз.

2:217

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ ۖ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ ۖ وَصَدٌّ عَن سَبِيلِ اللَّـهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِندَ اللَّـهِ ۚ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ ۗ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّىٰ يَرُدُّوكُمْ عَن دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا ۚ وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَـٰئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۖ وَأُولَـٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

Сендан ҳаром ойларда^[255] жанг қилиш ҳақида сўрашмоқда. “У ойда уруш қилиш катта гуноҳ. Лекин, инсонларни Аллоҳнинг йўлидан тўсиш, у йўлни ва Масжидул-Ҳаромни муқаддаслигига қарши чиқишлик ва аҳолисини у ердан чиқариб юбориш эса, Аллоҳ наздида яна-да катта гуноҳ. Ўша фитна^[256] (уруш фитнаси) одам ўлдиришдан ҳам баттар”,- деб айт. Агар уларни кучи етса динингиздан қайтаргунча сиз билан уришаверади. Сизлардан кимки динидан қайтиб, кофир бўлиб ўлса, уларнинг қилган амаллари дунёда ҳам охиратда ҳам бекор бўлиб кетади. Ана шулар жаҳаннам аҳлидир, унда ўлимсиз қолади.

2:218

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ أُولَـٰئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّـهِ ۚ وَاللَّـهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

(Аллоҳ ва Расулига) ишонган, юртидан кўчиб кетган ва Аллоҳ йўлида курашган^[257] кишилар – ана шулар Аллоҳнинг раҳматини (жаннатини) умид қилади. Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир.

2:219

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ ۖ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا ۗ وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّـهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ

Сендан маст қилувчи/ақлни тўсувчи^[258] нарса ҳамда қимор ҳақида сўрашмоқда. «У иккаласида катта гуноҳ^[259] ва инсонлар учун бир қанча фойдалар бор. Лекин, иккаласининг ҳам гуноҳи фойдасидан каттароқ»,- де^[260]. Сендан хайр-эҳсон қилиб нимани беришни сўрашмоқда. «Эҳтиёждан ортганини», де^[261]. Фикр юритишингиз учун, Аллоҳ сизларга оятларни мана шундай баён қилмоқда.

2:220

فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۗ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَىٰ ۖ قُلْ إِصْلَاحٌ لَّهُمْ خَيْرٌ ۖ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ ۚ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ لَأَعْنَتَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّـهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

(Булар) Дунёга ҳам охиратга ҳам тегишли. Сендан етимлар ҳақида сўрашяпти. “Енг яхшиси — уларни аҳволини тузатиб қўйишдир. Агар (ҳимоянгизга олиб) бирга яшасангиз, билингки, улар (фарзанд эмас) биродарларингиздир”,- де^[262]. Ким бузғунчи-ю ким тузатувчи эканини Аллоҳ (яхши) билади. Аллоҳ хоҳлаганида, сизларни қийин аҳволга солиб қўйар эди^[263]. Аллоҳ доимо устун ва ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

2:221

وَلَا تَنكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّىٰ يُؤْمِنَّ ۚ وَلَأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ ۗ وَلَا تُنكِحُوا الْمُشْرِكِينَ حَتَّىٰ يُؤْمِنُوا ۚ وَلَعَبْدٌ مُّؤْمِنٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ ۗ أُولَـٰئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ ۖ وَاللَّـهُ يَدْعُو إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ ۖ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

Токи (Аллоҳга тавҳид асосида) ишонгунга қадар, мушрика аёлларга уйланманг. Имонли асира аёл мушрика аёлдан яхшироқдир, агар-чи сизларни ҳайратлантириб қўйса ҳам^[264]. Токи (Аллоҳга тавҳид асосида) ишонгунга қадар, мушрик эркакларга қиз берманг. Имонли асир эркак киши мушрикдан яхшироқдир, гар-чи у сизларни ҳайратлантириб қўйса ҳам. Мушриклар жаҳаннамга чақиради. Аллоҳ эса, Ўзининг билдириши билан Жаннатга ва (гуноҳу жазоларни) кечирилишига чақиради. Насиҳат олиши учун, (Аллоҳ) оятларини инсонларга тушунтириб беряпти.

2:222

وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ ۖ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ ۖ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطْهُرْنَ ۖ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّـهُ ۚ إِنَّ اللَّـهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ

Сендан аёлларнинг одат кўриши^[265] ҳақида сўрашяпти. Айт: “У азиятдир – одат вақтида аёлларингиздан четланинг^[266], пок бўлмагунга қадар уларга яқинлашманг. (Қони тўхтаб) покланганларида, уларга Аллоҳ буюрган ердан келинг^[267]. Шубҳасизки, Аллоҳ тавбакорларни яхши кўради, пок юрувчиларни яхши кўради.”

2:223

نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَّكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّىٰ شِئْتُمْ ۖ وَقَدِّمُوا لِأَنفُسِكُمْ ۚ وَاتَّقُوا اللَّـهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُم مُّلَاقُوهُ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ

Хотинларингиз сизлар учун экинзордир. Демак, экинзорингизга ўзингизга муносиб бўлган равишда келинг^[268], ўзингиз учун олдиндан яхши ишларни қилиб қўйинг. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Билиб қўйинг, сизлар Унга аниқ йўлиқасизлар. Мўминларга хушхабар бер.

2:224

وَلَا تَجْعَلُوا اللَّـهَ عُرْضَةً لِّأَيْمَانِكُمْ أَن تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ ۗ وَاللَّـهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

Ичган қасамингизни деб, яхшилик қилишингизга, гуноҳлардан сақланишингизга ва инсонлар орасини яраштириб қўйишингизга Аллоҳни қарши қилиб олманг^[269], Аллоҳ эшитади, билади.

2:225

لَّا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّـهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَـٰكِن يُؤَاخِذُكُم بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ ۗ وَاللَّـهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ

Бепарволик билан ичган қасамингиз учун Аллоҳ сизларни жавобгарликка тортмайди, балки, кўнгилдан ният қилиб ичган қасамингиз учун жавобгар қилади. Аллоҳ жуда кечиримлидир, юмшоқ муомала қилувчидир.

2:226

لِّلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِن نِّسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ ۖ فَإِن فَاءُوا فَإِنَّ اللَّـهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

Аёллари билан қовушмасликка қарор берган эрларга^[270] тўрт ой муҳлат бор. Агар (тўрт ой ичида аёлига) қайтса, Аллоҳ кечиримли ва меҳрибондир.

2:227

وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّـهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

Агар ажрашишга қарор берсалар^[271], Аллоҳ (эрнинг қасамини) эшитади, (аёлига қайтмаганини) билади!

2:228

وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ ۚ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَن يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّـهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِن كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّـهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَٰلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا ۚ وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۚ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ ۗ وَاللَّـهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

Эридан ажрашган аёллар (турмушга чиқмай) ўзлари уч одат вақтича^[272] кутади. Аллоҳга ва охират кунига ишонган бўлсалар, бачадонларидаги Аллоҳ яратган нарсани яшириши уларга ҳалол бўлмайди. Агар орани тузатишни хоҳласалар, шу муддат ичида эрлари уларга қайтишга ҳақлидир^[273]. Маъруфга (Қуръон мезонига) кўра аёлларни эрларидаги ҳаққи эркакларнинг аёлларидаги ҳаққи билан бир хилдир. Эрлар учун (ажрашиш масаласида) аёлларга нисбатан бир поғона фарқи бор. Аллоҳ доимо ғолиб ва устундир, тўғри қарор берувчидир.

2:229

الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ ۖ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ ۗ وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلَّا أَن يَخَافَا أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّـهِ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّـهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ اللَّـهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا ۚ وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّـهِ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ

(Қайтадиган) талоқ икки мартадир^[274]. Ҳар биридан кейин эр аёлини ё яхшиликча ушлаб қолиши керак, ёки белгиланган – чиройли ҳолатда ажрашиши керак. (Эй эрлар!) ажрашиб кетиш асносида, тўй муносабати билан берган нарсаларингиздан баъзисини аёлларингиздан қайтариб олишингиз сизларга ҳалол бўлмайди. Агар иккаласи ҳам Аллоҳнинг қарорларига риоя қилолмаслигидан қўрқса, бу бошқа. (Эй мўминлар!) Эр-хотинни иккиси ҳам Аллоҳнинг (оила масалаларидаги) қонун-қоидаларига риоя қилолмаслигидан қўрқсангиз, хотин (никоҳни бузиш учун) эрига тўлов беришида ҳар иккаласига ҳам гуноҳ бўлмайди^[275]. Булар Аллоҳнинг қонун-қоидаларидир, уларни бузманг. Кимки Аллоҳнинг қонунларини бузса, ана шулар ҳақсизлик қилувчи-золимлардир.

2:230

فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتَّىٰ تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ ۗ فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَن يَتَرَاجَعَا إِن ظَنَّا أَن يُقِيمَا حُدُودَ اللَّـهِ ۗ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّـهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

Агар аёлини (учинчи марта) талоқ қилса^[276], бошқа эрга тегиб чиқмагунча у аёл эрига ҳалол бўлмайди. Агар у (кейинги) эри ҳам уни талоқ қилса, эр ҳам хотин ҳам Аллоҳнинг қонун-қоидаларига риоя қила олишларига ишончи комил бўлса-гина, ана ўшанда бир-бирларига қайтишлари гуноҳ эмас. Булар Аллоҳнинг (оила ҳақидаги) қонун-қоидаларидир. буларни билиб-ўрганадиган кишиларга тушунтириб беради^[277].

2:231

وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ۚ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِّتَعْتَدُوا ۚ وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ۚ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّـهِ هُزُوًا ۚ وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّـهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّـهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

Аёлларингизни талоқ қилганингизда, идда кутиш муддатлари ниҳоясига етганида, уларни белгиланган/яхши ҳолатда ушлаб қолинг, ёки белгиланган/яхши ҳолатда ажрашинг. Уларга зарар етказиб, ҳуқуқини поймол қилиш мақсадида ушлаб қолманг^[278]. Ким бундай қилса, ўзига зулм қилади. Аллоҳнинг оят-ҳукмларига беписандлик қилманг/масхара қилманг. Аллоҳнинг сизга берган неъматини – сизга берган китоб ва ҳикматни ёдда тутинг. Аллоҳ сизларга у (Қуръон) билан ўгит беряпти. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Билингларки, Аллоҳ ҳамма нарсани билади.

2:232

وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُم بِالْمَعْرُوفِ ۗ ذَٰلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّـهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۗ ذَٰلِكُمْ أَزْكَىٰ لَكُمْ وَأَطْهَرُ ۗ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

Аёлларингизни талоқ қилганингизда, уларни иддаси тўлганидан кейин, ўзаро белгиланган/чиройли ҳолатда келишиб олса^[279], (бўлажак) эрига тегишига қарши чиқманг. Бу – орангиздан Аллоҳга ва охират кунига ишонадиганларга қилинаётган ўгитдир. Сизларни (турмуш масалаларида) келиштирадиган ва поклайдиган (ҳукм) шу^[280]. Аллоҳ билади, сизлар билмайсиз.

2:233

وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ ۖ لِمَنْ أَرَادَ أَن يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ ۚ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۚ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ ۚ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَٰلِكَ ۗ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا ۗ وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُم مَّا آتَيْتُم بِالْمَعْرُوفِ ۗ وَاتَّقُوا اللَّـهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

Оналар болаларини тўлиқ икки йил эмизади^[281]. Бу – тўлиқ эмизмоқчи бўлганлар учун. Оналарнинг емоқ-ичмоғи ва кийим-кечаги белгиланган/чиройли ҳолатда фарзанднинг отасига юклатилади. Ҳеч кимга кучи етмайдиган нарса юклатилмайди. Она ўз фарзанди сабабли зиёнга учратилмайди, ота ҳам ўз фарзанди сабабли зиёнга учратилмайди. Меросчининг масъулияти ҳам худди шундай^[282]. Эр-хотин ўзаро розилиги ва келишувидан келиб чиқиб, фарзандини (икки йил тўлиқ эмизмасдан) сутдан чиқармоқчи бўлса, иккаласига ҳам гуноҳ бўлмайди. Агар берадиган нарсаларингизни белгиланган/маъруф ҳолатда топшириб, болаларингизни бола эмизувчиларга эмиздирмоқчи бўлсангиз, сизларга гуноҳ бўлмайди. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Билингки, Аллоҳ қилаётган ишларингизни кўриб туради.

2:234

وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا ۖ فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۗ وَاللَّـهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ

Орангиздан вафот этган эркакларнинг ортида қолган аёллари (турмушга чиқмай) ўзларини кузатиб тўрт ой ва ўн кун кутади. Иддалари ниҳойасига етганида, ўз истаги билан белгиланган – чиройли ҳолатда бирон ишга қўл уришларида сизларга гуноҳ бўлмайди^[283]. Аллоҳ қилаётган ишларингиздан хабардордир.

2:235

وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَكْنَنتُمْ فِي أَنفُسِكُمْ ۚ عَلِمَ اللَّـهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَـٰكِن لَّا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلَّا أَن تَقُولُوا قَوْلًا مَّعْرُوفًا ۚ وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتَّىٰ يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ

(Ўша бева) аёлларга уйланиш таклифингизни киноя қилиб айтишингизда, ёки уни ичингизда сақлашингизда сизларга гуноҳ йўқ. Келгусида уларни тилга олишингизни Аллоҳ билди. Улар билан яширинча ваъдалашманг, фақат чиройли гап гапиринг. (Бу китобда) битилган кутиш муддати тугамай туриб^[284], никоҳ тузишга қарор берманг. Билингки, Аллоҳ ичингиздагини ҳам билади. Шунинг учун, Аллоҳга нисбатан диққат-эътиборли бўлинг. Билингки, Аллоҳ жуда кечиримлидир, юмшоқ муомала қилувчидир.

2:236

لَّا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِيضَةً ۚ وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ

Никоҳланиб унга тегмаган ва маҳрларини ҳам белгиламаган аёлларингизни талоқ қилсангиз, (маҳрини бермасликда) сизларга гуноҳ йўқ. Имкони бор борича, қийин аҳволдаги ҳам борича белгиланган – чиройли ҳолатда уларни (мол-мулк бериб) манфаатлантирсин^[285]. Бу – муҳсинлар зиммасидаги бурчдир.

2:237

وَإِن طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلَّا أَن يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ ۚ وَأَن تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۚ وَلَا تَنسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّـهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

Никоҳингизга олиб ҳануз қовушмаган, лекин маҳрларини белгилаб қўйган аёлларингизни талоқ қилсангиз, белгилаган маҳрингизни ярмини беришингиз керак. Аммо, аёллар ёки никоҳ тугуни қўлида бўлган эр^[286] ўз ҳаққидан воз кечса ҳам бўлади.  Сизларни кечиб юборишингиз^[287] – ўзингизни ҳимоянгиз учун яна-да мосроқдир. Ўзаро олийжаноблик қилишни унутманг^[288]. Аллоҳ қилаётган ишларингизни кўриб туради.

2:238

حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّـهِ قَانِتِينَ

Намозларни муҳофаза қилинг, айниқса энг ўрта намозни^[289] ва Аллоҳ ҳузурида бўйсунган ҳолда туринг.

2:239

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا ۖ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّـهَ كَمَا عَلَّمَكُم مَّا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ

Агар қўрқсангиз^[290], (намозни) пиёда ёки улов устида кетаётиб ўқинг. Хотиржам бўлганингизда, (намоз ҳақида) билмаганингизни сизга қандай ўргатган бўлса, Аллоҳни ўшандай зикр қилинг/улуғланг^[291].

2:240

وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِّأَزْوَاجِهِم مَّتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ ۚ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنفُسِهِنَّ مِن مَّعْرُوفٍ ۗ وَاللَّـهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

Орангиздан вафот этиб, орқасидан қолган бева аёллари учун сизларга топширилган вазифа – уларни уйларидан чиқармасдан, бир йилгача моддий эҳтиёжини таъминлаб туришдир^[292]. Агар уйларидан чиқиб, ўзларича белгиланган/чиройли ишларни қилишида сизларга гуноҳ йўқ^[293].

2:241

وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ ۖ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ

Талоқ қилинган аёлларнинг ҳам белгиланган/чиройли ҳолатда^[294] нафақа олиш ҳаққи бор. Бу – масъулиятли (мўмин)лар зиммасидаги бурчдир.

2:242

كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّـهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

Ақлингизни ишлатишингиз учун, Аллоҳ сизларга оятларини мана шундай тушунтириб беряпти.

2:243

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِن دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّـهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ ۚ إِنَّ اللَّـهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ

Ўлимдан қўрқиб юртларидан чиқиб кетган шу мингларча инсонни кўрмадингми? Уларга Аллоҳ: «Ўлинглар!», деб, кейин уларни тирилтирган^[295]. Аллоҳ инсонларга нисбатан жуда олийжанобдир. Лекин, инсонларнинг кўпчилиги қадрига етмайди.

2:244

وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

Аллоҳ йўлида жанг қилинг^[296]. Билингки, Аллоҳ эшитади, билади.

2:245

مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّـهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً ۚ وَاللَّـهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

Ким у Аллоҳга гўзал қарз берадиган? (Агар берса) Аллоҳ унга кўпайтириб беради. (Ризқни) тор қиладиган ҳам, кенг қиладиган ҳам Аллоҳдир. Зотан, Унга қайтариласизлар.

2:246

أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ مِن بَعْدِ مُوسَىٰ إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَّهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُّقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ ۖ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِن كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلَّا تُقَاتِلُوا ۖ قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِيَارِنَا وَأَبْنَائِنَا ۖ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِّنْهُمْ ۗ وَاللَّـهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ

Мусодан кейин (яшаган) Исроил авлодининг етакчиларини кўрмадингми? Улар ўзларининг пайғамбарига: “Бизга бир бош қўмондон^[297] тайинлаб бер, Аллоҳ йўлида жанг қиламиз!”,- деган. У: «Уриш фарз қилинса-ю, уришмасаларинг-чи?»- деган. Улар: «Биз ватанимиздан ҳайдаб чиқарилган ва бола-чақаларимиздан ажратиб юборилган бўлсак, нима учун Аллоҳ йўлида уришмаймиз-а?» — дедилар. Уларга жанг фарз қилинганида эса, озгинасидан бошқа ҳаммаси (жангдан) бош тортган. Аллоҳ золимларни билиб туради.

2:247

وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّـهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا ۚ قَالُوا أَنَّىٰ يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ ۚ قَالَ إِنَّ اللَّـهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ ۖ وَاللَّـهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَن يَشَاءُ ۚ وَاللَّـهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

Уларга пайғамбари: «Аллоҳ сизларга Толутни бош қўмондон қилиб тайинлади»,- деди. Улар: «Қандай қилиб у бизга бош қўмондон бўлади? Бош қўмондон бўлишга ундан кўра биз лойиқроқмиз-ку, унга ортиқча мол-давлат ҳам берилмаган!», дедилар. (Шунда): “Устингиздан (бош қўмондонликка) уни Аллоҳ танлади, унинг илмини ва бўйи бастини зиёда қилди. Аллоҳ Ўз мулкини^[298] муносиб бўлган бандага беради. Аллоҳ чексиз имкониятлидир, билувчидир”, деди (пайғамбари).

2:248

وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَن يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِّمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَىٰ وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ

Пайғамбари уларга шундай деди: “Сизларга сандиқни^[299] келиши Толутнинг бош қўмондонлигининг нишонасидир. Унинг ичида яратган Эгангиз тарафидан сизларни хотиржам қиладиган нарса ҳамда Мусо ва Ҳоруннинг оиласидан хотиралар бўлади ва уни фаришталар ташийди. Агар ишонсангиз, бунда сизлар учун оят-намуна бор.”

2:249

فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّـهَ مُبْتَلِيكُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ ۚ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلًا مِّنْهُمْ ۚ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ ۚ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَاقُو اللَّـهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ مَعَ الصَّابِرِينَ

Толут қўшинлари билан ҳаракатланиб (қароргоҳидан) айрилганида, уларга шундай деди: «Аллоҳ сизларни бир анҳор билан синайди, ундан ичган киши мендан эмас, ундан истеъмол қилмаган киши мендандир. Фақат қўли билан бир ҳовуч ичганлар бундан мустасно.» Аммо уларни озчилигидан ташқари ҳаммаси у анҳордан сув ичди. Толут ва ёнидаги мўминлар ундан кечиб ўтишганида, улар шундай дедилар: «Бугун Жолут ва унинг қўшинига қарши чиқишга кучимиз етмайди!» Аллоҳга аниқ йўлиқишига ишонганлар эса: «Қанчадан-қанча кичик қўшинлар катта қўшинлар устидан Аллоҳнинг изни билан ғалаба қозонган. Аллоҳ сабр-бардошли кишилар билан биргадир»,- дедилар.

2:250

وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ

Улар Жолут ва унинг қўшинига рўбарў бўлишганида: “Эй яратган Эгамиз! Устимизга сабр-бардош ёғдир, собит қадам қил ва шу кофир қавмга қарши бизга ёрдам бер!” деб дуо қилдилар.

2:251

فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاءُ ۗ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ

Натижада, Аллоҳнинг амри ила кофирларни тор-мор қилдилар. Жолутни Довуд ўлдирди. Аллоҳ Довудга ҳукмдорлик ва ҳикмат берди, унга Ўзи муносиб билган нарсасини ўргатди. Агар Аллоҳ инсонларнинг баъзилари билан бошқа баъзиларини бартараф қилиб турмаганида, дунё (даги интизом) бузилиб кетар эди. Лекин, Аллоҳ борлиқларга олийжанобдир.

2:252

تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ ۚ وَإِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ

Булар Аллоҳнинг оятларидир. Уларни сенга тўғри бир шаклда ўқиб беряпмиз^[300]. Шубҳасизки, сен (ҳам) элчиларидан бирисан.

2:253

تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ ۘ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ ۖ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ ۚ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ۗ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَٰكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ

Биз бу элчиларни бир-биридан фазилатли қилдик – улар орасида Аллоҳ гаплашгани бор яна баъзиларини эса даражаларини баланд қилди^[301]. Марям ўғли Исога равшан далиллар бериб, унга Руҳул-Қудус (Жаброил) билан кўмак бердик. Агар Аллоҳ хоҳлаганида, кейингилар ўша равшан далиллар келганидан кейин бир-бирини ўлдирмас эди. Лекин, (танлаш ихтиёрини инсонларнинг ўзига топширди ва) улар ихтилоф қилишди. Натижада, улардан кимлардир ишонди, кимлардир ишонмади/қарши чиқди. Агар Аллоҳ хоҳлаганида, бир-бирини ўлдирмас эди.  Лекин, Аллоҳ Ўзи ихтиёр қилган ишни қилади.

2:254

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ ۗ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ

Эй Мўминлар! Сизларга эриштирган нарсаларимиздан хайр-эҳсон қилиб олинг^[302]. Буни – олди-берди, дўст-биродарлик ва шафоат бўлмайдиган кун келишидан олдин қилинг. Кофирлар, улар золимдир.

2:255

اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۚ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ ۚ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ ۖ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ۚ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ

Аллоҳ – қуллик қилинишга ҳақли ягона зотдир, доим тирикдир, узлуксиз Ўз ишидадир. Уни мудроқ ҳам уйқу ҳам босмайди. Осмонлар ва ердаги ҳамма нарса^[303] Уники. Унинг ҳузурида Ундан рухсатсиз ким шафоат^[304] қила олади?! У уларни олдидагини ҳам, ортидагини ҳам билади. Улар Аллоҳнинг илмидан – Унинг Ўзи раво кўрганидан бошқа ҳеч нарса билмайди. Унинг ҳокимияти (чексиз қудрати ва илми)^[305] осмонларни ҳам ерни ҳам ўз ичига олган. У иккаласини (ўз ҳолича) сақлаб туриш Унга оғир келмайди. У улуғдир, буюкдир.

2:256

لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ۚ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ لَا انْفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

Динда ҳеч қандай мажбурлаш йўқ. Тўғри йўл нотўғри-сохта йўлдан яхшигина ажралиб бўлди. Ким тоғутни^[306] (ёвузлик, шайтон, зўравонлик)ни инкор қилса ва Аллоҳга ишонса, узилиши имконсиз бўлган энг кучли ҳалқага ёпишган бўлади. Аллоҳ эшитади, билади.

2:257

اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ ۖ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ ۗ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

Аллоҳ мўминларнинг дўстидир – уларни (Қуръон орқали) зулматлардан нурга^[307] олиб чиқади. Кофирларнинг дўсти эса тоғутдир – уларни нурдан чиқариб зулматларга суқадилар. Ана шулар жаҳаннам аҳлидир. Унда ўлимсиз-мангу қоладилар.

2:258

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ ۖ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ

Аллоҳ Иброҳимга ҳукмдорлик бергани учун, Иброҳим билан яратган Эгаси ҳақида тортишган кишини кўрмадингми? Иброҳим (унга): «Мени яшатадиган ҳам, ўлдирадиган ҳам мени яратган Эгамдир,» деди. У эса: «Мен ҳам яшатаман ва ўлдираман»,- деди. (Шунда) Иброҳим: «Аллоҳ қуёшни машриқдан чиқаради, қани сен уни мағрибдан чиқариб кўр-чи!», деганида, қаршилик қилган киши тентираб қотиб қолди. Аллоҳ золимларни ҳидоят қилмайди.

2:259

أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْيِي هَٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا ۖ فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ ۖ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ ۖ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ۖ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ ۖ وَانْظُرْ إِلَىٰ حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ ۖ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا ۚ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

Ёки, шу кишини ҳам кўз ўнгингга келтирмадингми? У бинолари йиқилиб чўкиб қолган шаҳардан^[308] ўтиб: «Аллоҳ бу шаҳарни хароб бўлиб ўлганидан кейин қандай тирилтирар экан?»,- деди. Шунда Аллоҳ уни юз йилга ўлдирди, сўнг қайта тирилтириб: «Ўлик ҳолатингда қанча қолдинг?» — деб сўради. У: «Бир кун ёки бир кундан ҳам оз», деди. Аллоҳ айтдики: «Йўқ, бундай эмас. Сен юз йил қолдинг, емоқ-ичмоғингга қара, ўзгариб бузилмади. Эшагингга ҳам назар сол. Инсонларга далил қилиш учун сени шу аҳволга солдим. Эшакни суякларига қараб, Биз суякни ердан қандай қайта чиқаришимизни ва унга этни қандай қоплашимизни кўриб тур!» Бу иш унга ошкор бўлганида «Аллоҳ ҳар нарсага аниқ бир ўлчов қўйишини мана ҳозир билиб турибман», деди.

2:260

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَىٰ ۖ قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ ۖ قَالَ بَلَىٰ وَلَٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي ۖ قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَىٰ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا ۚ وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

Бир куни Иброҳим: «Эй яратган Эгам! Ўликларни қандай тирилтиришингни менга кўрсат», деганида, «Ишонмадингми?»,- деди Аллоҳ. «Албатта ишондим, лекин кўнглим таскин топсин деб сўрагандим»,- деди Иброҳим. Аллоҳ айтдики: «Ундай бўлса, тўрт дона қуш тутиб, уларни ўзингга ўргат. Кейин, уларни (кесиб) бир парчадан ҳар бир тоғни тепасига қўй. Кейин уларни чақир, бор кучи билан ёнингга келишади. Билиб қўй, Аллоҳ доимо ғолиб ва устундир, тўғри қарор берувчидир.»

2:261

مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ ۗ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

Мол-мулкларини Аллоҳ йўлида сарфлайдиганлар^[309] буғдой донини эккандай бўлади. У дон еттита бошоқ ундиради, бошоқларнинг ҳар бирида юзтадан дон бўлади. Муносиб бўлган кишига Аллоҳ бундан ҳам кўпайтириб беради. Аллоҳ чексиз имкониятлидир, билувчидир.

2:262

الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى ۙ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

Мол-мулкларини Аллоҳ йўлида сарфлаб, орқасидан миннат қилмайдиган ва ранжитмайдиган кишилар учун яратган Эгаси наздида ажр-мукофотлар бор. Улар учун қўрқув ҳам йўқ, улар ғамгин ҳам бўлмайди.

2:263

قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى ۗ وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ

Садақа қилиб, ортидан ранжитгандан кўра, чиройли гапириб қўйиш ва хатони кечириб юбориш яхшидир. Аллоҳ беҳожатдир, юмшоқ муомала қилувчидир.

2:264

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۖ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا ۖ لَا يَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ

Эй Мўминлар! Қилган садақаларингизни миннат қилиш ҳамда азият етказиш орқалик қилган ҳабата қилиб юборманг – мол-давлатини инсонлар кўрсин деб сарфлайдиган, ўзи Аллоҳга ва охират кунига ишонмайдиган кишиларга ўхшаманг. Унинг аҳволи устини тупроқ қоплаган катта тошга ўхшайди. Унга кўп ёмғир ёғиб уни силлиқ қилиб қўяди. Унақалар қилган ишларидан ҳеч қандай натижага эришмайди. Аллоҳ ишонмайдиган-кофир кишиларни ҳидоят қилмайди.

2:265

وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

Мол-давлатини Аллоҳнинг розилигига эришиш учун ҳамда ўзларини мустаҳкамлаш учун хайр-эҳсон қиладиганларнинг ўрнаги – юқори жойга жойлашган, кўп ёмғир ёқса икки баробар ҳосил берадиган боғнинг эгасига ўхшайди, ёғмаса ҳам ўзидаги намлик билан ҳосил бераверади. Аллоҳ қилаётган ишларингизни кўриб туради.

2:266

أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ

Сизлардан бирортангиз ўзининг хурмо ва узумли, ичидан анҳорлар оқиб турадиган, унда турли мевали боғи бўлса-ю, ўзи қариб қолиб, болалари заиф (қарамоққа муҳтож) бўлганида боғига куйдирувчи бўрон келиб боғи куйиб кетишини истармиди?! Тафаккур қилишингиз учун, (нафақа ҳақидаги) оятларни Аллоҳ сизларга мана шундай тушунтириб беряпти!^[310]

2:267

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ ۖ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ

Эй Мўминлар! Ишлаб топган нарсангиздан ҳам сизларга ердан чиқариб берган нарсаларимиздан ҳам чиройли/покизаларини эҳсон қилинглар^[311]. (Агар сизга берилса) сиз уни кўз юммасдан олмайдиган (ёқимсиз) нарсалардан эҳсон қилманг. Билиб қўйинг, Аллоҳ беҳожатдир, мақтовга лойиқдир.

2:268

الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ ۖ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

Шайтон сизларни камбағалликдан қўрқитади ва сизларни қабиҳ ишларга буюради^[312]. Аллоҳ эса, сизларга Ўзининг мағфиратини ва олийжаноблигини (жаннатини) ваъда қилади. Аллоҳ чексиз имкониятлидир, билувчидир.

2:269

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ

(Аллоҳ) муносиб бўлганга ҳикмат^[313] беради. Кимга ҳикмат берилса, унга кўп яхшилик берилибди. Фақат ақлу виждони соф кишилар^[314] насиҳат олади.

2:270

وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ ۗ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ

Қилган ҳар бир хайр-эҳсонингиз ва ҳар бир назрингизни^[315] Аллоҳ билади. Золимларнинг ҳеч қандай ёрдамчиси бўлмайди.

2:271

إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ ۖ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۚ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ

Садақаларингизни^[316] очиқча берсангиз жуда яхши. Аммо, камбағалларга бераётиб яширинча беришингиз ундан ҳам яхши, у ёмонликларингизни йўққа чиқаради. Аллоҳ қилаётган ишларингиздан хабардордир.

2:272

لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ ۚ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ ۚ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ

Инсонларни ҳидоят қилиш сени вазифанг эмас. Лекин, Аллоҳ муносиб бўлган бандани ҳидоят қилади. Қилган ҳар қандай моддий ёрдамингиз ўзингизга фойда. Моддий ёрдамни фақат Аллоҳнинг Ўзи^[317] учун қиласизлар. Қилган ёрдамингизнинг мукофоти сизларга ҳақсизлик қилинмасдан, ўзингизга тўлиқ қилиб берилади^[318].

2:273

لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ

(Моддий ёрдам) Аллоҳ йўлида хизмат қилишга боғланиб қолган муҳтожлар учундир. Улар (вақт ажратиб пул топиш учун) ер юзида кезолмайди. Тортинчоқ бўлгани учун, хабарсиз бўлганлар уларни беҳожат (бой) деб ўйлайди. Уларни сиймосидан танийсан, ҳадеб инсонларга ёпишиб тиланавермайди. Қилган ҳар бир моддий ёрдамингизни Аллоҳ билиб туради.

2:274

الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

Мол-мулкларидан кечаси ҳам кундузи ҳам, ошкор ҳам махфий ҳам хайр-эҳсон қиладиган кишиларнинг ажр-мукофотлари яратган Эгаси ҳузуридадир, уларга ҳеч қандай қўрқув йўқ, улар ғамгин ҳам бўлмайди.

2:275

الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

Судхўрликни (қарз бериб фойда) пулини ейдиганлар – шайтон миясини айнитиб қўйган^[319] одам каби турадилар. «Савдо-сотиқ ҳам судхўрлик билан бир хил», дегани учун шундай бўлади. Аллоҳ савдо-сотиқни ҳалол, судхўрликни эса ҳаром қилди. Кимга ўз яратган Эгасидан эслатма-насиҳат келиб, натижада судхўрликни тўхтатса, олдиндан олганлари ўзига қолади ва уни иши Аллоҳга оид бўлади. Кимки давом этса, (билиб қўйсин) ўшалар жаҳаннам аҳлидир, улар унда ўлимсиз қолади.

2:276

يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ

Аллоҳ судхўрликни баракасини олиб қўяди^[320], садақаларни эса баракатлик қилиб қўяди^[321]. Аллоҳ (судхўрликни ҳалол деган) кофирларни, (судхўрликни еган) гуноҳкорни ёқтирмайди.

2:277

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

Имон келтирган ва хайрли ишларни амалга оширган, намозни/диний вазифалари бажарган ва пок ва тўғри яшаган кишиларга яратган Эгаси ҳузурида ажр-мукофотлари бор. Уларга ҳеч қандай қўрқув йўқ, улар ғамгин ҳам бўлмайди.

2:278

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ

Эй Мўминлар! Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Агар мўмин бўлсангиз, судхўрликдан қолган фойдангиздан воз кечинг.

2:279

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ

Ундай қилмасангиз, Аллоҳ ва Расули тарафидан очилган жангда эканингизни билиб қўйинг! Агар тавба қилсангиз, сиз ҳам зулм қилмаган, сизларга ҳам зулм қилинмаган ҳолда асл сармоянгиз ўзингизга қолади^[322].

2:280

وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ ۚ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ

Агар қарздор қийин аҳволда бўлса, шароити яхшилангунча кутиш керак. Агар билсангиз, (оладиган ҳақингизни) садақа/закот қилиб юборишингиз ўзингизга яхши.

2:281

وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ۖ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ

Аллоҳга қайтариладиган кунги жавобгарликни ҳис қилинг. Шунда, ўзларига ҳақсизлик қилинмаган ҳолда, ҳар кимга ўз қилмишининг мукофоти тўлиқ берилади.

2:282

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ ۚ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ ۚ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ ۚ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا ۚ فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ ۚ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ ۖ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَىٰ ۚ وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا ۚ وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَىٰ أَجَلِهِ ۚ ذَٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَىٰ أَلَّا تَرْتَابُوا ۖ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا ۗ وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ ۚ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ ۚ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ ۗ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ ۗ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

Эй Мўминлар! Қарз орқали бир-бирингиздан маълум муддатга қарз ҳавола қилганингизда уни ёзиб қўйинг. Орангизда битта (биладиган) ёзувчи уни тўғри ёзсин. Ёзувчи унга Аллоҳ ўргатганидек ёзишдан бош тортмай ёзсин. Ёзувни қарздор ёздирсин. У яратган Эгаси – Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилсин, қарздан ҳеч нарсани камайтириб қўймасин. Қарздор ақлсиз^[323] ёки кучсиз^[324] бўлса, ёки айтиб туролмаса, уни валий кишиси тўғри айтиб турсин. Орангиздан иккита эркакни гувоҳ қилинг. Иккита эркак бўлмаса, бир эркак ва иккита аёл ҳам бўлаверади. Булар гувоҳлиги қабул қилинадиган^[325] инсонлар бўлсин. Аёлларни бири адашиб кетса иккинчи аёл унга эслатиб қўйади. Чақирилган вақтда гувоҳлар келмай қолмасин. Оз бўлса ҳам кўп бўлса ҳам уни белгиланган муддати билан ёзишдан эринманг. Бундай бўлиши – Аллоҳ наздида тўғрироқ^[326], гувоҳлик учун соғломроқ ва шубҳаланмаслигингиз учун энг уйғундир. Агар у ораларингизда айлантирадиган нақд тижорат бўлса, уни ёзмаслигингизда сизга зарари йўқ. Олди-сотди қилганингизда гувоҳ келтиринг. Ёзиб турувчи ҳам гувоҳ ҳам сиздан зарар кўрмасин. Агар зарар этказсангиз, билинки, у  тўғри йўлдан чиқишингиз бўлади. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Сизларга Аллоҳ ўргатмоқда. Аллоҳ ҳамма нарсани билади.

2:283

وَإِنْ كُنْتُمْ عَلَىٰ سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا كَاتِبًا فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ ۖ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ ۗ وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ ۚ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ

Агар сафарда бўлиб, ёзадиган одам тополмасангиз, (буни йўли – қарздордан) гаров олишдир. Агар (ёзмасдан ва гаров олмасдан) бир-бирингизга ишонсангиз^[327],  ўзига ишонч билдирилган киши яратган Эгаси – Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилсин, омонат-қарзини берсин. Гувоҳликни яширманг. Кимки гувоҳликни яширса, унинг қалби гуноҳкордир – виждонсиздир. Аллоҳ қилаётган ишларингизни билиб туради.

2:284

لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ ۖ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

Осмонлару ердаги нарсалар Аллоҳники. Ичингиздагини ошкор қилсангиз ҳам яширсангиз ҳам, Аллоҳ сиздан унинг ҳисобини сўрайди. (Кечирилишга) муносиб бўлганни кечиради, (Азобланишга) муносиб бўлганни азоблайди. Аллоҳ ҳамма нарсага ўлчов қўювчидир.

2:285

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ ۚ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ

Элчи (Муҳаммад) ўзининг яратган Эгасидан юборилган Қуръонга ишонди, мўминлар ҳам (ишонди). Ҳаммаси (Қуръонда ёзилганидек) Аллоҳга, фаришталарга, китобларга ва элчиларга ишонди. «Унинг элчиларидан ҳеч бирини бошқасидан ажратмаймиз, (Қуръонни) эшитдик ва бўйсундик. Эй яратган Эгамиз, кечирим сўраймиз. Қайтиб бориш Сенгадир»,- дейди.

2:286

لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ ۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ ۖ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ۚ أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ

Аллоҳ бировга кучи етмайдиган вазифа юкламайди. Ҳар кимнинг қилган яхшилиги ўзига, орттирган ёмонлиги ҳам ўзига. (Муҳаммад ва мўминлар шундай дуо қилади): “Эй яратган Эгамиз! Унутсак ёки хато қилсак бизни жазолама. Эй яратган Эгамиз! Биздан олдингиларга юклаганингдек бизга ҳам оғир юк^[328] юклама. Эй яратган Эгамиз! Бизга тоқатимиз етмайдиган вазифа топширма. Бизни афв қил – жазолама! Бизни кечир! Бизга раҳм қил! Сен бизнинг хожамиз/дўстимизсан, кофирларга қарши бизга ёрдам бер!”

 

^[1] Алақ сурасининг бошида “Яратган Эганг номи билан ўқи”, деб буюрилгани учун, Қуръон ўқишдан аввал Аллоҳнинг номини айтиш керак, «Бисмиллаҳир-роҳманир-роҳим» ибораси Қуръон оятларидан бири бўлгани учун (Намл 27:30), Қуръон ўқишдан аввал айнан ўша ибора айтилади. Шунинг учун ҳар бир суранинг бошида ёзилган. Тавба сураси бундан мустасно. Қуръон ўқишдан аввал шайтондан қочиб Аллоҳга илтижо қилиш керак, шунинг учун «Аъувзу биллаҳи минаш-шайтонир-рожим», ёки «Астаъийзу биллаҳи минаш-шайтонир-рожим» дейиш керак (Наҳл 16:98).

^[2] Бу ҳарфларга «ҳуруфи муқаттоа» ва «ҳуруфут-танбеҳ» дейилади. Қуръони Каримнинг бундан бошқа яна 28 та сураси мана шундай, яъни ўқувчи ва эшитувчининг диққатини ва фикрини жалб қилиш учун араб тилига хос бир қоида билан бошланган. Ҳуруфи муқаттоадан кейин асосан Қуръоннинг асл моҳияти, мазмуни ва ўзидаги усул ва қоидаларни, Қуръоннинг нозил бўлишидаги мақсади ва Пайғамбар алайҳиссаломнинг Қуръонга нисбатан юклатилган вазифаси ҳақида баён қилиб берувчи оятлар келган. Пайғамбар алайҳиссаломга буларнинг маънолари ҳақида ҳеч қандай савол берилмаган. Бу эса, у ҳарфларда турли илоҳий сирлар яширилмаганини, аксинча уларнинг маъно ва моҳияти очиқ-равшан бўлганини билдиради. Яъни танбеҳ ҳарфларидир. Демак, бу ҳарфлардан қасд қилинган нарса; булардан кейин ўқиладиган оятларга ўқувчи ва эшитувчиларнинг диққатини жалб қилишдир. Ўзбек тилида бу каби ҳолатларда «Диққат! Диққат!» калимаси фойдаланилади.

^[3] Қуръон Аллоҳдан келганида, У Муҳаммад алайҳиссаломга нозил бўлганида, мўжизавий ва

мислсиз китоб эканида, қиёматгача Аллоҳ тарафидан муҳофаза қилинишида,

ундаги ҳукмларда, тарих ва келажакдан хабар берувчи маълумотларда умуман шубҳа йўқ.

^[4] Тақво асосан қуйидаги 5 маънони билдиради:

Қўрқиш, хато ва ножўя ишлардан сақланиш/ўзлигини сақлаб қолиш, тийилиш, масъулиятли ёндашиш/жавобгарликни ҳис қилиш. Шу боис, тақво калимасига маъно оқишига қараб турли маъно берилади.

^[5] Ҳидоят ўз ўрнида Аллоҳга, баъзан пайғамбарларга ва баъзан пайғамбарларнинг ворисларига нисбатан ҳам ишлатилади. Аллоҳнинг ҳидоят қилиши 4 (тўрт) хил бўлади:

• Аллоҳ Ўзининг борлигини, бирлигини ва инсонга ҳар нарсадан яқин эканини ҳар томонлама кўрсатиб-билдириб қўяди. Мана шу сабабли Аллоҳ таолонинг иккинчи ўринга қўйиб, ундан бошқа нарсаларни биринчи ўринга қўйишни ширк деб билдиради ва бу гуноҳни кечирмайди (Нисо 4:48). Аллоҳ таоло нотўғри йўлга кириб қолганлар ва хатога қўл урганлар бандаларининг қалб ва онгига бир шаклда сездириб огоҳлантириб қўяди (Шамс 91:8-10, Анъом 6:125).
• Яхшини ёмондан ажрата оладиган инсонларга раҳбарлик қилишидир. Бу ҳақидаги бир оят шундай: (Зориёт 51:20-21)
• Элчилари орқали китоб юбориб, у билан инсонларга йўл кўрсатишидир. Шу боис Пайғамбарларга юборилган ҳар бир китобга «ҳуда» яъни раҳбар ва қўлланма сифати берилади.
• Тўғри йўлда юришни хоҳлаган кимсаларни Аллоҳ Ўз йўлига қабул қилиши ва уни тўғри йўлда эканини тасдиқлашидир (Қаранг: Иброҳим 14:4).

Аллоҳнинг элчилари ва уларнинг ворисларига нисбат бериладиган ҳидоятга (Қуръондаги йўлга) етаклаш, бошлаш, даъват қилиш, кўрсатиб қўйиш деб айтилади.

 

Қуръон тўғри йўл кўрсатувчи қўлланма бўлиши учун, мусулмонлар дину дунё ишларидаги муаммо ва ихтилофларига ечим излаш мақсадида Қуръонга самимий, шубҳа қилмаган ва қатъий ишонган ҳолда мурожаат қилишлари керак. Ана шундагина Қуръон самимий мусулмонни ҳаётидаги муаммоларига тўғри ечим чиқариб беради. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:

«Албатта, бу Қуръон энг тўғри йўлга бошлайди» (Исро 17:9).

Демак, хоҳ у оилавий масалада бўлсин, хоҳ иқтисодий, хоҳ муомала-маданиятига боғлиқ бўлсин, Қуръонда кўрсатилган ҳар бир йўл энг тўғри йўлдир.

^[6] Аллоҳга ғойибона ишониш деганда шу учта маъно тушунилади:

Аллоҳни кўрмаса ҳам, Унинг табиатда яратган ва Қуръондаги нозил қилган белги-аломатларини ўқиб, уқиб ва ақл юритиб ишониш (Қоф 50/33, 56 Ясин 36/11, Фатир 35/18).

Аллоҳни Қуръонда билдирган ғайб хабарларига ишониш: Оли Имрон 3:44, Ҳуд 11/49, Юсуф 12/102). Булар орасига ўтмишдаги бизга маълум бўлмаган тарихий воқеалар, охиратда бўладиган воқеалар, жаннат ва жаҳаннам каби хабарлардир.

Инсонлардан ҳоли жойда бўлган вақтда ҳам, уни ҳеч ким кўрмаган ҳолатда ҳам Аллоҳга бўлган имон-эътиқодида содиқ қолади ва ўша эътиқоди асосида ҳаракат қилади, Аллоҳга бўлган имон-эътиқодига хиёнат қилмайди.

^[7] Имон – тасдиқдир. Қуръонга тўлиқ ишонган инсонга мўмин дейилади (Имом Мотрудий). Баъзи бир муфассирларга кўра имон – 3 та нарсанинг исмидир: 1. Бир нарсани билиш, 2. Ўша билган нарсасига ишониш 3. Ўша ишонган нарсасига амал қилиш имон дейилади.
Гоҳида имон калимаси бу учаласининг ҳар бири учун ҳам ишлатилади. Имоннинг паст-баланд мартабалари бўлади. Унинг энг юксак мартабаси мужассам бўлган инсонлар ушбу оятларда баён қилинган: “Чин мўминлар – Аллоҳ ёд этилганида юраклари титраган, уларга Унинг оятлари тиловат қилиб берилганида имон-ишончи ортган ва яратган Эгасига суяниб-таянадиганлардир” (Анфол 8:2, Тавба 9:24, Мужодала 58:22.)

^[8] Оятда келтирилган «солат» калимаси дуо, истиғфор, кўмак, даъват, кундалик намоз, дин, ибодат, диний вазифа, бурч, каби фарқли маънолар англатади. Шу боис, оятлардаги «солат/солават» калималарига жумладаги маъно оқишига қараб ҳамда араб тили адабиётидаги балоғат ва фасоҳат илмининг етакчиларинг қарашлари асосида турли маънолар бердик. Чунки, солат калимаси баъзи оятларда айнан кундалик беш вақт намоз ҳақида келган бўлса, яна бошқа оятларда бошқа маъно ва фарқли ҳукмлар ифодалаб келган. Биз шунга асосан маъно бердик. Акс ҳолда, Қуръонда Аллоҳ буюрган кўплаб  вазифа ва буйруқлар очиқланмай усти ёпиқ ҳолда қолиб кетади. Ҳозирда кўплаб мусулмонлар кундалик намозни адо этиш билан кифояланиб, бошқа диний муҳим масалалар ва вазифалардан бехабар ва бепарво бўлиб қолмоқда. Бунга мисол, қанчадан-қанча намозхонлар зулм, ширк, бидъат, ноҳақликка қарши курашиш, ҳақ тарафида бўлиш, ҳаётнинг ҳар жабҳасида – шахсий, оилавий, жамоавий ва глобал масалаларда аввало ўзи тўғри ва адолатли бўлиши ҳамда бошқаларни ҳам шунга чақириши, ноҳақликка жим қараб турмаслик, зулмга рози бўлмаслик каби жуда ҳам муҳим бўлган тушунча ва амаллардан бехабардир. Салот калимаси кундалик бажариладиган намозга алоқадор ҳолда қуйидаги оятларда келган: Бақара 2:238-239, Нисо 4:101-103, Исро 17:78, Ҳуд 11:114. Тоҳа 20:14, Жума 62:9-10, Маориж 70:23, 34. Ундан ташқари Роббимиз Ўзини кўп-кўп зикр қилишга, улуғлаб шарафлашга (Аҳзоб 33:41), Улуғ ва Олий исмини покаб ёд этишга (Аъло 87:1, Воқеа 56:74, 86, Ҳаққо 69:52) буюрган. Кундалик намоз ўқиш мобайида мусулмонлар аллоҳни улуғлаб шарафлайди, Унга таъзим қилиб бош эгади, Унга тасбеҳ айтади, Унга бўлган имонларини янгилаб имонларини зиёдалиги ва ихлосу муҳаббати ортишига эришади, ҳам озига ҳамда қолган мўминлар учун Аллоҳга дуо-илтижолар қилади, Қуръон оятларидан тиловат қилади. Намоз мана шундай кўплаб зикру тасбеҳлар, дуою илтижолар, Қуръон тиловати, Аллоҳга таъзим қилиб бош эгиш ва Уни улуғлаб шарафлаш каби коплаб яхшиликларга мужассам бўлган фазилатли ибодатдир. Расулуллоҳ бизга диний вазифаларни бажаришга гўзал ўрнак бўлгани учун (Аҳзоб 33:21) у киши юқоридаги оятларфа асосланган ҳолда кундалик намозларини қандай адо этган бўлса, у кишига эргашган уммат сифатида (Исро 17:47, Аъроф 7:158) биз ҳам айнан шу шаклда намоз ўқиймиз. Зеро, намоз – асрлар оша бизгача ҳам назарий ҳам амалий давом этиб келган амалдир.

^[9] Барча пайғамбарнинг қўлида китоб бўлган. (Қаранг: Бақара 2/136, Анъом 6/83-89.)

^[10] Раббимиздан келган раҳнамо Қуръондир, ундаги йўл энг тўғри йўлдир (Исро 17:9). Биз айнан унга амал қилишга буюрилганмиз (Аъроф 7:3). Аллоҳдан келган буйруқ ва тақиқларга ҳам «ҳуда» дейилади (Бақара 2:38, Тоҳа 20:123).

^[11] Қуръонга, ундаги имон асосларига ишонмаган инсонларнинг қалбида Аллоҳ таоло кофирлик зулматини пайдо қилиб қўяди. У инсон кофирлигидан тавба қилмагунча, Аллоҳ уни ҳидоят қилмайди. Чунки, у ўзига ўзи зулм қилган золим бўлади. Аллоҳ золимларни ҳидоят қилмайди (Анъом 6:144, Тавба 9:19, 109, Қасос 28:50, Аҳқоф 33:10, Соф  61:7, Жума 62:5). Қуръонда кофирликнинг илк ўрнаги Иблисдир. Аллоҳ унга Одамга сажда қилишга буюргани ҳолда у сажда қилмади (Аъроф 7:21), Аллоҳдан келган буйруққа қарши чиқди. Шунинг учун у кофир бўлди.  Бу ва бу мавзуга алоқадор бошқа оятларга асосланган ҳолда, куфр ва кофирликка оятдаги маъно оқишига қараб баъзан «қарши чиқиш, қаршилик қилиш, нонкўрлик, тан олмаслик» каби фарқли маънолар берилган. Қуръонни ва ундаги Аллоҳнинг буйруқларига қарши чиқадиганлар ҳам куфрга қадам босган бўлади. Иблис ва унинг йўлини тутган кимсалардаги бу ўзгармас хислати сабабли, кофирлик сўзини энг тўғри тушунтириб берадиган сўз «тан олмаслик», «қарши чиқиш» сўзидир. Бир киши Қуръон Аллоҳнинг Китоби эканини билганидан кейин, ундаги оятлардан бир донасини тан олмаса ҳам кофир бўлади.

^[12] Расулуллоҳ инсонларни фақат Қуръон билан огоҳлантирган ва уларни Қуръонга чақирган (Анбиё 21:45). Расулуллоҳни йўлида юраман деган кишилар ҳам шундай қилиши керак.

^[13] Қуръонга чин кўнгилдан ишонган киши ундаги огоҳлантирувларга қулоқ солади ва ундан манфаат олади. Ҳақ келганидан кейин ҳам уни тан олмай туриб олган кимсаларга Қуръондаги огоҳлантирувлар фойда бермайди. (Анъом 6/92, Фатир 35/18, Ясин 36/11.)

^[14] Аллоҳ таоло ҳеч бир қулини бекордан-бекор азобламаганидек, ҳеч бир қулини қалбини бекордан-бекор мухрлаб қўймайди. Инсон қачонки ҳақни кўриб-билиб туриб тан олмаса, ундан юз ўгирса ва шу ишида қарорли бўлиб қолса, токи тавба қилмагунча унинг қалби мухрланган ҳолда қолади. Инсоннинг қалби муҳрланишига асосан ўзини илоҳ қилиб олиши, яъни фақат менинг айтганим бўлади, мен нима десам шу бўлади, деб туриб олиши сабаб бўлади (Жосия 45:23). Айнан ана шундай кимсалар кўпроқ кофир бўладилар, яъни ҳақни билиб туриб ҳам, кўриб туриб ҳам тан олмайдилар. Оятлар ўқилганида ўзларини кардек тутиб, гўёки қулоқларига тамға босилгандек юз ўгириб кетадилар. Ана шу ишлари сабабли ҳам Аллоҳ уларнинг қалбини муҳрлаб қўяди. (Луқмон 31:7.)

^[15] Бу оятдаги «азоб» калимасига «муаммо ва қийинчилик» деган маъно берилиши ҳам мумкин. Анъом сурасининг 125- оятига қаранг.

^[16] Оятдаги « хадъу» калимаси – режа билан бировни чалғитиш, чув тушуриш ва хийла қилиш деган маънони англатади (Муфрадот).

^[17] Касаллик икки хил бўлади: маънавий ва жисмоний. Маънавий касаллик турига мунофиқлик, билимсизлик, бахиллик, қўрқоқлик, ҳасад, нотўғри ҳиссиёт, кўп гумон қилиш, ишончсизлик, адоват ва бошқа шу каби инсоний фазилатларга зид бўлган маънавий разолатлар киради. Қалбида касали бор инсонларга Қуръон оятлари шифо бўлмайди, балки яна-да касалини ортишига сабаб бўлади (Тавба 9:125, Исро 17:82).

^[18] Мунофиқлар ёлғончилик ва мунофиқлик жазосини ҳар икки дунёда ҳам тортадилар. (Тавба 9:101).

^[19] Фасод – куфр ва зулмдаги умум маънодир. Куфр ва залолатга алоқадор ҳар қандай ишга фасод дейилади. Фасоднинг зидди бўлган ислоҳ – имон ва тўғриликдаги умум маънодир. Имонга алоқадор ҳар қандай фойдали ишга ислоҳ дейилади (Тафсирур-Роғиб). Демак, халқ орасида Исломга, жамиятга ва табиатга зарар етказадиган кишилар асосан мунофиқ ва фасодчи бўлади.

^[20] Бу ва бу каби оятлардаги «аману» ибораси “Эй Қуръонга тўлиқ ишонганлар” деган маънони англатади (Таъвилот). Чунки, мусулмонлар ғайридинлар билан асосан Қуръонга ишониш ва ишонмаслиги билан фарқ қилади. Муҳаммад алайҳиссалом ва ёнидаги мўминлар аввало Қуръонга ва ундаги оятларга имон келтиришган (Бақара 2:286).

^[21] Шайтон деб инсон, жин ва бошқа ҳайвонларнинг ёмон ва ёвузларига ҳам ишлатилади (Тафсирур-Роғиб). Ўзини тузатмайдиган, ваҳший ва зарарли инсонларга ҳам шайтон дейилади (Таъвилот). Улар орасида энг ашаддийлари ўзлари адашгани етмаганидек, бошқаларни ҳам адаштиришга уринади ва инсонларни тўғри йўлдан – Аллоҳнинг йўлидан оздиришга ҳаракат қилади (Анъом 6:112, ан-Нос 114:1-6).

^[22] Мунофиқлар бир машъала билан, яъни Аллоҳнинг динида кўрсатилган енгилликлар билангина ҳаёт кечиришни истайдилар, аммо уларга йўл кўрсатилса-ю, лекин оятлар уларнинг фойдасига тўғри келмаса, дарҳол кўрлик рўлини ўйнашни бошлайдилар. Бақара 2:75 дан Бақара 2:80- оятларда тушунтирилган яҳудий-мунофиқлар бу ва бундан кейинги учта оятга алоқадор бўлган ўрнаклардир.

^[23] Ас-сумму – эшитиш (тушуниш) ҳисси йўқларга айтилади. Ҳаққа қулоқ солмайдиган, ҳаққа мойил бўлмайдиган кишиларни ҳам «суммун» деб аталади (Муфрадот). Жаҳаннамга ўтин бўладиган инсон ва жин тоифасидаги золимлар асосан қалби билан ҳақни топмаган, кўзлари билан ҳақни кўрмаган, қулоқлари билан ҳақни эшитмаган кишилар бўлади (Аъроф 7/179).

^[24] Инсоннинг икки кўзи очиқ бўлса-да, лекин унинг қалби кўр бўлса, у ҳеч қачон ҳақни кўролмайди. Кўзлар кўр бўлмайди, дилдаги қалблар кўр бўлади (Ҳаж 22/46).

^[25] Мунофиқлар ва ҳақни тан олмайдиган қайсар одамларга Қуръон оятлари худди қаттиқ ёғаётган ёмғирдек ва гумбурлаган момақалдироқдек таъсир ўтказиб, уларни қўрқитиб юборади. Шу сабабли ундай кимсалар ўзларининг шахсий манфаатларига мос келмайдиган оятларни эшитишни хоҳламайдилар, эшитмаслик учун ҳар қандай баҳона ва чоралар кўришга уринадилар.

^[26] Мунофиқлар ўзига тўғри келган оятларга амал қилишади, ишига тўғри келмаган оятлар қаршисида жим бўлиб қолади. “Азлама” феълида «қоронғиликни бостириши» дан ташқари, «порлаш, ойдинлатиш, ёруғлик» деган маънолари ҳам бор (Ал-айн) «Чақмоқ кўзларини ўйиб олгудек» ёки «кўзларини кўр қилгудек» сўзи – мунофиқлар Қуръоннинг ойдинлиги қаршисида жим бўлиб олганлигини кўрсатиб беради.

^[27] «Шаъа» феълининг масдари «шайъун» бўлиб, бир нарса қилиш, бир ишни амалга ошириш, мавжуд бир предмет деган маъноларни англатади (Муфрадот). Бу феълга фоили ким эканига қараб, ҳамда жумладаги маъно оқишига қараб, баъзи ўринларда «хоҳласа» ва баъзи ўринларда “муносиб бўлса”, «муносиб билса» ёки шунга ўхшаш маъно берилади.

[28] Тақводорларга ваъда қилинган жаннат васфи учун қаранг: Раъд 13:35, Фурқон 25:15, Муҳаммад 47:15.

^[29] Оятдаги «андод» калимаси – сифатларда Аллоҳга ўхшаган дегани (ал-Айн). Бу нарсани ақл қабул қилмагани учун, оятда «билиб туриб» деб келтирилган. Ширкка тушиб қолганлар асл мақсадлари Аллоҳга яқинлашмоқ эканини, андодларга (пир, муршид ёки шайхларига) дуо ва илтижо қилишларини сабаби фақатгина воситачи эканини айтиб, ўзларини алдаб юрадилар. Диний ҳукм ва арконларда Қуръонни ўртадан чиқариб юборганлар ҳам айнан шу оятда айтилган ҳукм остига кирадилар. Аллоҳ таоло маҳшар куни ҳеч кимни ҳеч кимга ҳеч қандай фойдаси тегмаслигини, у кунда барча ишлар Аллоҳнинг ихтиёрида бўлишини (Инфитор 82/19) очиқдан-очиқ билдириб ўтган (Бақара 2/254). Бундан ташқари, Қуръонда маҳшарда ҳисоб-китоб тезда тугатилиши айтиган бўлса-да (Анъом 6/62), аммо бу ва бунга ўхшаш оятларни кўрмасликка ва билмасликка олувчи кимсалар, инсонларни ўша кунда узундан-узун ҳисобга тортилишга ва уларга ҳисоб-китоб вақтида ёрдам билан таъминлашни ишонтириш мақсадида Набийимизни шафоат этиш эътиқодини қабул қилиб, Исломга бу нарсани киргизиб қўйишган. Маҳшарда шафоат йўқлигини, шафоат Аллоҳдан бошқа ҳеч кимга оид эмаслигини очиқча ўргатиб ўтган оятларни билгани ҳолда, Набийимиздан шафоат кутганлар мана шу изоҳи ёзилаётган оятнинг ҳукми остига киради.

^[30] Қуръондан шубҳалангнлар ҳақида ушбу суранинг 2-оятининг изоҳига қаранг. Кимлардир Қуръонни тўқилган (Сод 38/7), кимлардир уйдирма ва сеҳр деган (Сабаъ 34/43).

^[31] Оятдаги «дувн» (دون) калимаси «яқинлаштириш», «пастда деб билиш» ва юқорининг зидди” деган маъноларни билдиради (Тажул-Арус). Мушриклар ўзлари муқаддаслаштириб олган борлиқларни бир томондан Аллоҳга, бошқа бир томондан эса инсонга ўхшатиб олиб, уни Аллоҳ билан ўзларини орасидаги бир мақомга жойлаштириб олишади ва ўша йўл ва мақом орқали Аллоҳга яқинлашишга уринишади. Оятлардаги «мин-дуниллаҳ» (من دون الله ) ибораси кўпинча мана шу маънони билдиради. Қоф 50/16-оятга кўра, ҳар қандай ишда Аллоҳни иккинчи ўринга қўйган киши мушрик дейилади. Христианлар Исони Аллоҳнинг ўғли, Макка мушриклари бутларига Аллоҳнинг қизлари, пир ва шайхларини воситачи қилиб олганлар эса, уларни Аллоҳнинг дўсти деб ҳисоблашлари айнан шу сабаблидир. Шундай қилиб, улар ўзларининг нерв ҳужайралари ва шоҳ томирларидан ҳам яқин бўлган Аллоҳни ўзларидан узоқлаштириб, ўзларига фойда ва зарар келтира олмайдиган кимсаларни (Моида 5:76) ўзларига Аллоҳдан ҳам яқин қилиб оладилар, аввал уларга дуо қилиб, кейин Аллоҳга дуо қиладилар. Натижада, Аллоҳга андод қўшган ва ширкка қўл урган бўладилар.

^[32] Жаҳаннамдаги азоб-уқубатлар ундаги жиноятчиларнинг қилмишига қараб фарқли бўлади. Мунофиқларга бошқа (Нисо 4/145), Фиръавн хонадонига бошқа (Ғофир 40/46), ва шу оятдагидек ёқилғиси тош ва инсонлардан иборат бўлган – кофирлар учун тайёрланган азоб бошқа бўлади.

Имом Мотрудий бу оятни жаҳаннам фақат кофирлар учун тайёрланган эканига далолат қилади деган.

^[33] Жуфт деб таржима қилинган «завж» калимаси фақатгина аёллар учун ишлатилмайди. Бу калима Қуръонда эркакларга ҳам аёлларга ҳам бирдек ишлатилади. Бундан – фақат эркакларга аёл жуфтлар берилади деган маъно чиқмайди. Жаннатдагиларга жуфтлар берилади дегани, Жаннатга кирган ҳеч ким унда ўзи ёлғиз қолмайди, дегани бўлади. Оятдаги «мутоҳҳаро» калимаси эса, ундаги жуфтлар етишмовчиликлардан холи қилинганига, бу эса, бири бошқасидан айб ва камчилик кўрмайди ва истамайди (Воқеа 56:61) деган маънога ишорат қилади. Жаннатдаги ҳурлар эр ёки хотин эмас, балки хизматкор сифатида берилади (Духон 44:54, Тур 53:20). Тур сурасининг 26- оятига кўра, ғилмонлар уларнинг кичик ёшда вафот этган болалари экани маълум бўлади.

^[34] Аллоҳ таоло Ҳаж 22:73-оятга пашшани мисол қилиб келтирган, Анкабут 29/41- оятида эса ўргимчакни мисол қилиб келтирган.

^[35] Аллоҳ ҳидоятни танлаган кишиларга ҳидоят насиб қилади, залолатни танлаган кишиларга залолатни раво кўради (Имом Мотрудий, ушбу суранинг тафсири, ҳамда Иброҳим сурасининг 4- оятидаги тафсиридан). Дунё ҳаёти имтиҳон бўлгани учун (Мулк 67:2), Аллоҳ таоло бандаларнинг ҳидоят ва залолатини ўз ихтиёрларига топшириб қўяди. Аллоҳнинг имтиҳони инсонларнинг имтиҳони каби бўлмайди. Инсонлар ўзларини ким эканини, мўмин ёки кофир, шукр қилувчи ёки нонкўр, ким нимага лойиқ эканини билиб олишлари, ўз қилмишларини ўзларига гувоҳ қилиб келтириб, жаннат ёки жаҳаннамга лойиқ эканини билдириб қўйиш учун имтиҳон қилади Аллоҳ.

^[36] Аҳд икки хил бўлади:

1. Пайғамбарлар орқали келган илоҳий китобларга ишониб, унга амал қиламан деб берилган аҳд (Бақара 2:285, Моида 5:7, Нур 24:51).

Инсон бўлиб яратилишдаги аҳд (Аъроф 7/172). Ҳар бир инсон вояга етаётган даврида Аллоҳни борлиги ва бирлигини, ўзини Унинг тасарруфи остида эканини, Аллоҳ унинг эгаси эканини тасаввурий ва онгли бир шаклда эътироф этади ва Аллоҳга қайсидир маънода боғлиқ эканини ичидан ҳис қилади ва тан олади (Фуссилат 41:53). Бу ҳолат «Аласту би-Роббикум» атамаси билан машҳур  (Аъроф 7:172). Аммо, анъанавий давом этиб келган эътиқодга кўра, бу нарса бутун руҳлар яратилган кунга алоқадор деб иддао қилинади. Агар уларнинг айтишича бўлиб, барча руҳлар бирданига яратилган бўлса, у нарса болани шаклланишидан сўнг унга руҳ пуфланиши ҳақидаги Қуръондаги барча оятларга зид ва қарама-қарши бўлиб қолади. (Қаранг: Сажда 32:9) Аллоҳга ва Унинг Китобига ишониб, имон келтирдим деганидан кейин, унга амал қилмаган инсонлар асосан мана шу оят ҳукмига тушиб қолади. Бу ҳақида Бақара 2:99-101 оятларга ҳам қаранг.

^[37] Аллоҳ буюрган боғлиқлик деганда иккита маъно тушунилиши мумкин:

1. Ўтмишдаги пайғамбарларга ишониб яшаётган инсонлар ўша имонини сўнги пайғамбарга ҳам боғлаб, имонини ана шу ҳолатда давом эттириш кераклигини ҳам (Бақара 2:136, 285, Оли Имрон 3:84),
2. Қариндош-уруғчилик ришталарини узмаслик керак деган маънони ҳам ўз ичига олади.

^[38] Бузғунчилик деб таржима қилинган “фасод” калимаси  – куфр ва залолатдаги умумий маънодир. Куфр ва залолатга алоқадор ҳар қандай ишга фасод дейилади. Салоҳ – имон ва тўғриликдаги умумий маънодир. Имонга алоқадор ҳар қандай фойдали ишга ҳам салоҳ (фасоднинг зидди) дейилади (Тафсирур-Роғиб).

^[39] Ҳар бир инсон онасининг қорнидалигида 4 ойга тўлмай туриб ўлик ҳисобланади. Қачонки унга руҳ берилганида, ана шунда у тирик ва инсон деб аталади.

^[40] Фуссилат 41:9-11 оятларга кўра, Аллоҳ таоло ер ва ундаги нарсаларни ҳаёт учун тайёрлаб бўлганида, осмон катта бир тутун ҳолатида бўлган. Аввал ерни, кейин осмонни шакллантирган. Ер шари икки кунда яратилди; емоқ-ичмоқни ўлчов ва меъёрлари тамомланиши учун муддат тўрт кунга узайтирилди. Сўнгра яна икки кунда осмонлар яратилди (Қаранг: Фуссилат 41/9-12) Табиатга ҳаёт беришда сабаб бўлган қуёшнинг нурлари (зуҳо) ўртага чиқиб кеча ва кундуз пайдо бўлиши орқали, ер юзи ўсимликлар билан озуқалантирилди. (Назиат 79/27-33) Қуръонда келтирилган кун бизга кўра минг йил (Сажда 32/5), ёки эллик минг йил (Маориж 70/4).

^[41] Халифа – орқада қолиш, мухолифат-қаршилик қилиш деган маъноларини билдирувчи «холф» ўзагидан турланган бўлиб, бўрттириб кўрсатиш учун (ة) ҳарфи қўшилиши орқали ҳосил бўлган (Лисан ал-Араб). Инсоният ҳаёти давомида бир-бирига хилоф бўлиб яшайди. «… яратган Эганг икром айлаганлардан бошқалари бир-бирларига мухолиф (қарши) бўлишда давом этадилар. У уларни шунинг учун яратган» (Ҳуд 11/118-119). Халифа калимасига сиёсий томондан бериладиган халифа маъноси бериб бўлмайди. Чунки, бировга халифа бўлиш ва халифаликни бошлаш учун уни халифа қилиб қолдирган шахс ё ўлиши ёки ишини ташлаган ёхуд ишга яроқсиз бўлиб қолган бўлиши керак. Хошо! Аллоҳ бундай камчиликлардан покдир. Зотан илк яратилган Одам ҳам, унинг зурриётидан бўлган инсонлар ҳам Аллоҳнинг ҳеч бир ишини давом эттира олмайди, шу сабаб Аллоҳга халифа бўлолмайдилар.

Бу калимага оят мазмунига қараб «масъул» деб маъно бердик.

^[42] Тақдис — تقديس поклаш дегани (Мақойис). Бу ерда назарда тутилган нарса табиат қонунларини бузишдан ва қон тўкувчиликдан узоқ ва холий деб билишдир. «Нуқоддису лак» сўзи «нуқоддисуҳу лак» тақдиридадир. Бу жумлага «биз Сени зотингда ҳам қилган ишларингда ҳам ва сифатларингда ҳам айб-у нуқсон ва камчилик йўқ деб биламиз», деган маъно берса ҳам бўлади. Ёки, «Эй яратган Эгамиз, Сени зот-у сифатингда айб ва камчилик бўлмагани сабабли, Сени ерда бир борлиқ яратиш ишига қўл уришингда ҳам ҳеч қандай хато ва камчилик йўқ. Сен буни яратишингда ҳам чиройли мақтовга лойиқсан», дегани бўлади. Демак, фаришталар Аллоҳга нисбатан мутлақ маънода эътирозий жавоб қайтаришмаган, балки, Сен нима қилсанг ҳам чиройли қиласан деган маънода таслимият жавобини беришган.

^[43] Аллоҳ таоло Одамга борлиқларнинг исмларини, нимага ярашини ва у нарсалар ҳақидаги яширинча илмларни ўргатди. Исм – бирор нарсани тасвирлаб берадиган, нимани нимага ярашини билдирадиган ва зеҳнда сақлаб қолинишга ярайдиган нарсага айтилади. Аллоҳ Одамга борлиқларнинг исмини ўргатди дегани – борлиқлардаги нарсаларда нималар яширилгани ва у ҳақдаги барча маълумотларни ҳам ўргатганини билдиради. Масалан: темирнинг номи темир эканини ўргатиши билан биргаликда, темир нималарга яраши, ундан қандай фойдаланиш мумкинлиги, қандай иссиқликда эриши ва шу кабиларни ўргатгани ўртага чиқади. Аллоҳ таоло Одамга ёзишни ҳам ўргатган (Алақ 96/4-5).

^[44] У илм фаришталар учун ғайб – билинмаган нарса эди. Одамга ўргатилгани учун, энди у ғайб ҳолатидан чиқиб бўлган. Ҳижр сурасининг 27-31 ва Сод сурасининг 70-72- оятларида Аллоҳ таоло фаришталарга ерда қора лойдан башар яратаётганини, уни шаклини тўғрилаб бўлиб, унга руҳ пуфланганида Одамга сажда қилишлари кераклигини олдиндан огоҳлантириб қўйганини билдириб ўтган. Ўшанда фаришталарни ичида ташқарига чиқара олмаган нимадир гаплари қолиб кетган бўлиши мумкин.

^[45] Бу сўз фаришталар Одамни қизғонганларини (ҳасад қилишганини) кўрсатади. Одамга сажда қилиш буйруғи улар учун оғир бир имтиҳон бўлган. Бу имтиҳондан Иблис ўта олмаган.  30-оятда «Биз уни Сен туфайли муқаддас биламиз», десалар-да, ташқарига чиқармаган ичларида қандайдир гаплари қолиб кетганига ишорат қилади. Демак, фаришталарда ҳам ўзига хос туйғулари бор.

^[46] Иблис қандай қилиб ўзини юқори тутгани мана шу оятларда баён қилинган: (Аъроф 7/12, Сод 38/75.)

^[47] «Кофирлардан бўлди» сўзи иккита маъно ифодалайди;

1. Иблисдан олдин ҳам баъзи фаришталарни кофир бўлгани;
2. Иблис кофирга айлангани.

Малак – махсус топшириш юклатилган элчи дегани (Муфрадот малак моддаси.) Улар Аллоҳ таоло тарафидан махсус вазифа юклатилган жинлардир. Зеро, аслида жинлар ҳам ибодат учун яратилган. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилган: «Жин ва инсонларни фақат менга қуллик қилсин деб яратдим» (Зориёт 51/56). Шу оят буни очиқча баён қилмоқда: «Бир кун фаришталарга: «Одамга сажда қилинглар!», дедик. Иблисдан ташқари ҳаммаси сажда қилдилар. У ҳам ўша жинлардан эди, аммо яратган Эгасининг буйруғидан чиқди» (Каҳф 18/50). Бу оятни тўғри тушуниш учун: «Яратган эгасининг буйруғидан чиқмаган жинлар қайси жинлар эди» деб савол бериш керак. Бунинг битта-ю битта жавоби «фаришталар» бўлади. Бу жавобдан кейин «фаришталар жин тоифасидан эмас, жавобгарсиз бир борлиқлар ва улар асло гуноҳ иш қилмайдиган мавжудотдир», деган турлича ёндашувларнинг йўли тўсилади. Юқоридаги оятдаги Аллоҳнинг амридан чиққан фариштанинг номи Иблисдир. Агар Иблис фаришталардан бўлмаганда эди, сажда қилиш буйруғида жавобгар бўлмасди. Оятга кўра, сажда қилмаслигининг ягона сабаби – ўзини катта тутишидир. Бундай ҳаракатни ва бундай гуноҳ ишни қайси бир фаришта қилса ҳам айнан шундай жазога тортилар эди. Бунга алоқадор оятлар шундай: “Масиҳ Аллоҳга қуллик қилишдан орқада қолмайди. Муқорраб (Аллоҳга яқин) бўлган фаришталар ҳам шундай. Кимки Аллоҳга қуллик қилишдан ортда қолиб катта кетадиган бўлса, (билсинки) Аллоҳ уларнинг ҳаммасини ҳузурига тўплайди. Ишониб-суянган ва яхши ишлар қилганларга ҳам мукофотларини тўлиқ қилиб беради ва ҳамда икром этилади. Аллоҳга қуллик қилишни ўзига раво кўрмасдан катта кетганлар оғриқли бир қийноққа йўлиқтиради. Улар Аллоҳ билан ўзларини ўрталарига тушадиган на бир дўст (валий) ва на бир ёрдамчи топа оладилар.” (Нисо 4/172-173).

^[48] Оятда «бўстон» деб таржима қилинган «жаннат» калимаси шу дунё ҳаётидаги бир бўстондир. Араб тилига кўра жаннат – устида кўкаламзорлари бўлган бир ерга айтилади. Каҳф сурасининг 32 ва 33-оятларига кўра ҳам, жаннат калимаси кўкаламзор ва бўстонларга айтилади. Бақара 2/30- оятига кўра, Одам а.с. ерда яратилди ва унга дунёдаги борлиқларнинг маълумоти берилди. (Аъроф 7/25) оятига кўра ҳам, у ва унинг наслидан бўлмиш зурриёти бу ерда яшайди, бу ерда ўлади ва қиёмат куни шу ердан қайта тирилиб чиқади. Одам ва Ҳаввонинг дунёдан ташқари бирон жойга олиб борилгани ҳақида биронта ҳам далил йўқ. Илк яратилишда улар жойлашиб, кейин гуноҳлари сабабли чиқариб юборилган макон охиратда мўминларнинг борадиган жаннати эмас. Чунки, у жаннат имтиҳон юрти эмас, аксинча, имтиҳондан ўтганларга мукофот тариқасида бериладиган, мангу қолинадиган, шайтон кира олмайдиган, тақиқланган нарсалар бўлмайдиган, хавф бўлмайдиган, Аллоҳнинг ғазабига учрамайдиган жойдир.

^[49] Демак, то қиёматгача шу қонун-қоида борки, ким Аллоҳ берган неъматлар ва имкониятлардан тўғри фойдаланмай нонкўрлик қилса, ўша нарсалардан маҳрум бўлади. Маълумки, араб тили қоидасида нарсаларни сабабларининг номлари билан номлаш мумкин, бунинг зидди ҳам мумкин (Таъвилот).

^[50] Калиманинг ўзаги бўлмиш адув = عدو чегарадан чиқмоқ, уйғунсизлик ва ҳаддини билмасликдир. (Муфрадот)

^[51] Бу оятда «огоҳлантиришлар» деган сўзлар Аъроф сурасининг 22-оятида шундай келтирилган: «Эй яратган Эгамиз! Биз ўзимизга ҳақсизлик – зулм қилиб қўйдик. Агар бизни (гуноҳу жазомиздан) кечмасанг ва бизга яхшилик қилмасанг, хонавайрон бўлувчилардан бўлиб қолишимиз аниқ.»

^[52] Аллоҳ ўз вақтида ва ўз шартлари билан қилинган тавбани қабул қилади (Нисо 4/17-18, Бақара 2/121, Оли Имрон 3/89).

^[53] Тушинглар “иҳбиту= اهْبِطُواْ” буйруғидир. Иҳбит калимасидан осмондан ерга тушиш деган маъно чиқмайди. Чунки, Аллоҳ таоло Бақара сурасининг 61- оятида Бану Исроилга «бир шаҳарга тушинглар», деганида ҳам, Ҳуд сурасининг 48-оятида кемадан тушинглар ибораси учун ҳам «иҳбит» калимасини ишлатган.  Араб тилидаги кўплик энг ози учни кўрсатгани учун, улар Одам, Ҳавво ва Иблис бўлган. Иблис бундан аввал фаришталик вазифасидан олинган эди (Аъроф 7/13). Демак, мавқе ва мартабадан тушиш учун ҳам иҳбит калимаси қўлланилади.

^[54] Бу оятга кўра, ўша вақтда Одам алайҳиссалом элчи бўлмаган. Кейинчалик Аллоҳ уни оиласи ичидан танлаб олиб пайғамбар ва элчи этиб тайинлаган (Оли Имрон 3/33) ва унга бир қўлланма (китоб) берган.

^[55] Аллоҳдан келган қўлланмага амал қилганлар дунёда адашмайди, охиратда бахтсиз бўлмайди (Тоҳа 20/123). Аллоҳдан келган сўнги қўлланма-китоб Қуръондир.

^[56] Каззаба = كذّب феъли «ёлғонга чиқариш» ёки кўп ёлғон гапириш” маъноларида келган такзиб= تكذيب сиғасидан турланган. Бу калимага оятларнинг сўз оқиши ва мақсад ифодасига қараб, баъзан «ёлғонга чиқариш» ва баъзан «ёлғон-елпи гаплар гапириш» деб таржима қилинади.

^[57] “Исроил” Яъқуб алайҳиссаломнинг лақаби бўлган. Шу наслдан келган миллатга Бану Исроил дейилади (Марям 19:49-58). Яъқубнинг отаси Исҳоқ, унинг отаси Иброҳим а.с.дир (Бақара 2:133, Ҳуд 11:71). Юсуф, Мусо, Ҳорун, Довуд, Сулаймон, Закариё, Яҳё ва Исо алайҳиссаломлар ҳам улар орасидан пайғамбар этиб танлаб олинган зотлардир.

^[58] Аллоҳ таоло Исроил авлодидан жуда кўплаб пайғамбарлар чиқарган, уларни кўп юртларга ҳукмрон қилган ва уларни Фиръавндан қутқариб қолган. Ундан ташқари, бошқаларга берилмаган кўплаб неъматлар айнан уларга берилган (Моида 5:20, Бақара 2:49).

^[59] Инсонни Аллоҳга қилган аҳди ҳақида ушбу суранинг 27- ояти ва изоҳида баён қилинди.

^[60] Қолил – бир нарсани озлигини, давомли эмаслиги ва боқий эмаслигини билдиради (Мақоис).

^[61] «Оятларимни алмаштирманглар» деганда оятларнинг ҳукми назарда тутилади. Чунки, инсон баъзида оятларнинг ҳукмига амал қилса бирон-бир ўткинчи манфаатлардан маҳрум бўлиб қолиши мумкин. Ана ўша вақтда ўткинчи бир манфаат ёки обрў-эътиборни деб оятларнинг ҳукмини тарк қилганлар, оятларни ўткинчи манфаатга сотиб юборган ҳисобланадилар.

^[62] Ботил сўзда ҳам, амалда ҳам бўлиши мумкин (Ҳаж 22/62, Аъроф 7/118). Нотўғри сўз ва тушунчалар ҳам ботил, нотўғри иш ҳам ботил. Ботилни ҳаққа аралаштириш – ботилни ҳақ қилиб кўрсатиш, ҳақни излаганларга ботилни ҳақ деб кўрсатиш, ботил билан ҳақни бир-биридан ажратиб бўлмайдиган қилиб кўрсатиш ва шу каби ҳаракатларнинг барчаси ботилни ҳаққа аралаштириш дейилади.

[63] Оятда келган закот сўзи инсонни ҳам моддий ҳамда маънавий пок юришига, ҳалол ва тўғри бўлишга ишорат қилади. Жисмоний ва маънавий бузуқликлардан ўзини пок сақлаб юришга ҳам закот дейилади, ўз мулкидан эҳтиёжмандларга бериш орқали моддий томондан ўзини пок сақлаган бўлади. Закот/тазкия сўзи Қуръонда ўндан ортиқ маъноларда келади; «ҳалол-пок» (Каҳф 18-19), «бегуноҳ, латофатли» (Каҳф 18:84), «салоҳиятли, парҳезкор» (Каҳф 18:81), «пайғамбар, элчи» (Марям 19:19), «фаҳш ишлардан сақланиш, фаҳш ишлардан узоқ туриш» (Нур 24:21), «Аллоҳга итоат қилишга/хизмат қилиш» (Фотир 35:18), «имонга, тавҳидга кириш» (Фуссилат 41:7, Абаса 80:7), «мақташ, мақтаниш» (Нажм 53:32), «ўзини маънан пок сақлаш» (Шамс 91:9), «мол-давлатидан бериб покланиш » (Лайл 92:18, Тавба 9:103). Исломда моддий томондан қилинган хайрли ишларга ҳам закот дейилади. Зориёт сураси 19 ва Маориж сураси 24-оятларда Аллоҳ таоло бой инсонларнинг мол-мулкларида эҳтиёжмандларга берилиши керак бўлган маълум миқдор ҳақлари бўлади, деб буюрган. Демак, у инсон ў мулкидан эҳтиёжмандларнинг ҳақлари бериш ва хайр-садақалар орқали чиқариб ташлаши ва шу йўл билан ўз мулкини поклаши керак. У шу йўл билан ўз молидан муҳтож ва бева-бечораларнинг ҳақларини чиқариб юборган бўлади. Акс ҳолда эҳтиёжманд инсонларнинг ҳаққи унда қолиб кетиб, мол-давлати нопок бўлиб қолади. Лайл сурасининг 18-ояти айнан мана шунга ишорат қилади. Шунинг учун ҳам моддий ёрдам ва садақаларга «закот» яъни «поклаш» деб аталади. Буни она-тили адабиётимизда маъно кўчиши дейилади.

^[64] Бу оятдан маълум бўладики, аҳли китоблар ҳам худди биз каби солат ва закот амалларига буюрилган.

^[65] Китоб – Таврот ва Инжилга, ёки Қуръонга ишорат қилган бўлса ҳам, ҳукм ўзгармайди. Чунки, бошқа оятларда бу каби хитоблар айнан Қуръонга ишонган мўминлар учун ҳам келган (Соф 61/2). Бошқаларга яхшилик қилишга буюриб, ўзи қилмаслик ҳам, бошқаларни ёмонликдан қайтариб, ўзи у ишни қилиш ҳам яхши эмас. Бу ҳақида ибрат учун Ҳуд сурасининг 88- оятида билдириб ўтилган.

^[66] Тиловат – оятларнинг тўғри ўқилишига риоя қилиб, унинг маънолари ҳақида ўйланиб фикр юритишдир. Қуръонни мана шундай ўқишга тиловат дейилади (Тафсирур-Роғиб). Маънолари ҳақида фикр юритиб, ўйланиб ўқиш тиловатдир (Муфрадот). Демак, ўқиб, уқиб, унга амал қилиш учун Қуръон ўқиган инсонга Қуръон тиловат қилди дейилади.

^[67] Сабр икки хил бўлади:

1. Кўнгли тусаган нарсадан ўзини тийиб туриш бўлиб, унга иффат дейилади.
2. Ёмонлик ва машаққатларга нисбатан бардош қилиш бўлиб, бунга шижоат дейилади (Тафсирур-Роғиб). Шунинг учун баъзи ривоятларда рўза ибодати ҳам «сабр» «сабрнинг ярми» деб, Рамазон ойи эса «сабр ойи» деб келтирилган (Термизий, Насоий ва Аҳмад ривоятлари). Ўз позитсиясини ўзгартирмасдан ушлаб туришга ҳам сабр дейилади.

^[68] Мусулмонлар Аллоҳнинг ёрдамига эришиш учун сабр-бардошли бўлган ҳолда, ҳеч қандай шарт ва шароитга қарамасдан, Аллоҳнинг йўлидан айрилмасликлари ва вазифаларини тарк қилмасликлари ва ман шу ҳолатда Аллоҳга дуо-илтижо қилиб Ундан ёрдам сўрашлари керак бўлади. Бу нарса, Аллоҳга қуллик қилишда азму қарорлилик ва сабр-бардошлиликни талаб қилади. Шунинг учун, бу оятга «Диний бурчини бардавом бажариб» деб маъно берса ҳам бўлади. Мусулмон киши ҳеч қандай шарт-шароитда ҳам тарк қилиши мумкин бўлгани учун ҳам, кундалик намозга ҳам салот деб ном берилган. Яъни, бу оятга «намоз билан» деб маъно берса ҳам бўлади. Баъзилар бу оятдаги «солат» калимасига дуо деб маъно берган. Баъзи инсонлар мурод-мақсадларига эришиш учун фақатгина дуонинг ўзи кифоя деб ўйлайди. Ҳолбуки, банда мақсадига эришиши учун аввало Аллоҳдан дуо қилиб ёрдам сўраши ҳамда керакли барча ишни ўз ўрнида бажариши кераклигини ҳам билдирган (Бақара 2:200-202, Нажм 53:39).

^[69] Аҳли китоблар орасида ҳам тўғри ишонч-эътиқодга эга бўлганлари ҳам бор. (Қаранг: Оли Имрон 3/199)

^[70] Араб тилида «абу, ибн ва бинт» калималари давомийликни билдиради. Яъни, бир кишига «отанг» деб мурожаат қилсангиз, сиз у кишини туғдирган отасини ҳам, отасининг отасини ҳам, ундан аввалги энг бошдаги наслга сабаб бўлган отасини ҳам назарда тутиб айтишингиз мумкин. Шунинг учун ҳам, оятларда Аллоҳ таоло «Эй Одам болалари», ёки «Отангиз Одам» дея  бутун инсониятга марҳамат қилади.

Ушбу 47-оятдан бошлаб 74-оятгача бўлган жумлаларда Аллоҳ таоло «Эй Исроил болалари» деб хитобни бошлаб, тарихий воқеалардан хабар бераётган оятларда ҳам «жумлаларда сизлар» дея 2-шахсга мурожаат қилмоқда. Бу билан Аллоҳ таоло ушбу тарихдан хабар берувчи оятларни ўқиётган ёки эшитаётган Исроил болаларининг онги ва зеҳнида улар давомли жонланиб қолиши ва таъсири яна-да кучли бўлиши учун, тарихий воқеаларда ҳам «аждодларингиз» демасдан «сизлар» деб хитоб қилмоқда. Буни араб тилида «илтифот» санъати дейилади.

Демак, бу оят «Эй Исроил болалари! Исроилдан бошлаб то сизларгача ўтган Исроил авлодларига қилган яхшиликларимни эсингиздан чиқарманглар», шаклида тушунилади.

^[71] Исроил авлодига берилган яхшиликлар ҳақида 40- оятнинг изоҳида келтирилди.

^[72] Қиёматда барча ишлар Аллоҳга ҳавола қилинади ва Унга қайтарилади (Инфитор 82/19).

^[73] Шафоат – бир кишини ҳамроҳ бўлишини исташ, ҳимоя остига олиш, бир ишда шерик бўлиб дастак бериш деган маъноларни англатади. (Ал-Айн, Муфрадот) Бу оят, маҳшар куни ҳеч бир инсонга бошқа бир инсон тарафидан шафоат қилинмаслигини очиқча ўртага қўймоқда. Дунёда инсонлар бир-бирларига ёрдамчи ва дастак бўлишлари мумкин (Нисо 4/85). Бу оятга кўра яҳудийларда қиёмат ҳақида тўрт хил нотўғри иддао бўлган, 1. Қиёматда уларга кимдир тўлов тўлаши. 2. Уларнинг оталари, ака-укалари ёки пайғамбар бўлган аждодлари уларга шафоат қилиши, 3. Бировга товон тўланиши. 4. Бировга биров ёрдам бериши. Юқоридаги оят мана бу тўртала иддао ва нотўғри тушунчани рад қилмоқда ва бу иддаоларингиздан воз кечиб, ўзингизни ўзингиз қутқариб қолиш учун керакли ишларни амалга оширинглар, деган мазмун ифода қилинмоқда. Ҳисоб-китоб кунида биров бировни шафоат қилиб Аллоҳнинг ҳукми ва жазосидан қутқариб қолишлик йўқлиги ҳақида билиш учун яна қуйидаги оятларга қарашингиз мумкин: (Бақара 44, 123, 254, Ясин 23, Зумар 44, Муддассир 48.) Нажм сурасининг 26- оятида, Аллоҳ таоло фаришталардан ўзи рухсат берганларига шафоат ҳуқуқи берилишини билдирган. У ҳам бўлса маҳшарда дейилмаган. Фаришталарнинг шафоати шу дунёда бўлиши мумкин.

^[74] Демак, ҳар бир инсон ўзини ўзи қутқариб қолиш учун керакли ишларни амалга ошириши керак бўлади. Қиёматда пайғамбарлар, қариндошлар ёки аҳли-илмлар бировларни жаҳаннамдан қутқариб қололмайди. У кунда ҳеч ким Аллоҳнинг ҳукмига қарши чиқа олмайди. У кунда ҳукмронлик мутлақ Аллоҳга оид.

[75] «Бунда» деганда агар қутқаришга ишорат қилинган бўлса «неъмат» деб, агар Фиръавннинг қийноғига ишорат қилса «имтиҳон/синов» деб маъно берилади.

^[76] Бало – мусибат, ғам ва неъмат маъноларини билдиради.

^[77] Мусо ва унинг қавми турган соҳил тарафидан денгиз сувлари узоқлашиб парчаланиб кетган ва узоқлашаётган ҳар бир тўлқин тоғдек кўтарилган (Тоҳа 20/77).

^[78] Тоҳа 20/88.

^[79] Шукур – қилинган яхшиликни қадр-қийматини билиш, яхшилик қилганни мақташ ва муносиб равишда унга жавоб қайтаришдир (Муфрадот). Қилинган яхшиликка муносиб жавоб қайтариш – ўз бурчини бажариш билан бўлади.

^[80] Китоб – Мусога берилган Забурнинг яна бир номи, Фурқон — ўша китобнинг сифати. Фурқон – тўғрини хатодан ажратиб бериш бериш, ажрата олиш дегани. Илоҳий Китобларнинг барчаси мана шу хусусиятга эгадир. (Оли Имрон 3/4 ва Нисо 4/113)

^[81] Холиқ – бадан ва вужудни яратувчи дегани. Бариъ – руҳни яратувчи дегани (Роғибул-Исфаҳоний). Баъзан, Холиқ сифати ҳар иккала маънони ҳам ўз ичига олади.

^[82] Нафснинг биринчи маъноси руҳдир (Анъом 93, Бақара 235, Моида 116). Имон, ширк, нотўғри мақсад ва ёмон орзу-истакларнинг барчаси руҳга, яъни маънавий тушунчага боғлиқ. Демак, нафсингиздаги яъни ичингиздаги нотоғри тушунча ва ширкий эътиқодни йўқ қилинг, дейилган маъно чиқади.

^[83] 52- оятда «бурчингизни бажаришингиз учун» деб таржима қилинган жумладан кўзда тутилган нарса – қалбларидаги бузоқ меҳрини ўлдириб, Китобга тобе бўлиб ҳаёт кечиришларидир. Бу оятдан бир-бирини ўлдириб жонини олиш деган ҳукм тушунилмайди. Тафсирлардаги бундай изоҳлар балки Тавротдаги (32/26-29) рақамли «Ўша вақтда уч мингга яқин одам ўлдирилган» деб келтирилган сўзлардан олинган бўлиши мумкин. Агар яҳудийлар ўшанда бир-бирини ўлдириб ёки ўзларини ўзлари ўлдириб юборган бўлса, ҳозирги кунимиздаги яҳудийлар қаердан келиб қолган? Чунки, Мусо тоғдан қайтганида Ҳорун Пайғамбардан бошқа ҳаммаси бузоққа сиғиниб бўлган эди. Демак, агар ўзларини ўлдириб юборса, Мусо ва Ҳорундан бошқа улар орасида ҳеч ким қолмас эди.

^[84] Мавт калимаси бадандан руҳни чиқиб кетишидан бошқа маъноларда ҳам келади. Масалан; кучининг тугаши, ўзини йўқотиб қўйиши, ҳушидан кетиш каби маъноларда ҳам келади (Мақойис). «Ҳар тарафини ўлим ўраб олади, аммо ўла олмайди» (Иброҳим 14/17) оятидагидек, буларни ҳам ҳар тарафини ўлим ўраб олган, лекин ўлишмаган. Яшин урганда инсон кўпроқ ўлмай қолади, балки ўзини маълум бир муддат ҳушсиз ҳис қилади ва яна оёққа туриб кетади. Ўлган инсон эса дунёга қайтиб келмайди. (Мўминун 23/99-100 ва Мунофиқун 63/10-11) Чунки бу Аллоҳнинг қонуни. Оят тавба ҳақида кетяпти. Ўлган одамдан тавба қабул қилинмайди, тавбадан мақсад эса ички ва ташқи ёмонликлардан воз кечиб, ичини ва ташини биргаликда тузатишдир. Бировни ёки ўзини ўлдириш билан тавба қилган ҳисобланмайди. Бу ерда бир мўъжиза ҳақида сўз юритилмагани учун, мана шу маъно ва таржимани энг муносиб деб билдик.

^[85] Егуликлар орасидаги мубоҳ бўлган нарсалардан инсоннинг таъби хоҳлаб, истеъмол қилганда нафс лаззат оладиган ҳар турли истеъмолга яроқли нарса учун ҳам ишлатилади.

^[86] Дунёда Аллоҳнинг тавфиқидан, охиратда эса қилган амалларини қабул бўлишидан узоқлаштирадиган ҳар қандай катта-кичик гуноҳга ўзига-ўзи зулм қилди деб айтилади (Таъвилот, Имом Мотрудий).

^[87] Аксарият тафсирларда бу жумлага «сажда қилиб» дея таржима қилинади. Лекин шаҳар дарвозасидан киришда биз билгандек намоз саждаси ҳолатида кириб бўлмаслиги аниқ. Шу сабабли жумлага шундай маъно бердик. Сажданинг асл маъноси бўйсуниш – бўйин эгишдир (Муфрадот). Биз берган бу маънони Моида сурасининг 21- оят ҳам қувватлайди.

^[88] «Ла илаҳа иллаллоҳ – қуллик қилинишга ҳақли зот ягонадир» деган калимага ҳам ҳитто дейилади, қилган гуноҳлари учун пушаймон бўлиб, Аллоҳдан мағфират сўрашга ҳам ҳитто дейилади. Уларнинг энг катта қилган хатоси бузоққа сиғиниб шикркка қўл ургани бўлган. Демак, ундан тавба қилиб ўзини тузатиш учун аввало «ла илаҳа иллаллоҳ»ни ҳам тилга ҳам дилга жо қилиб, сўнг Аллоҳдан мағфират қилиши керак бўлган. Демак, ҳар иккала маънони берилганида ҳам оят мазмуни тўғри бўлади.

^[89] Муҳсин калимасидан иккита фарқли маъно чиқади:

• Бировга моддий яхшилик қилувчи.
• Ўз вазифасини ёки қилаётган яхши ишини пухта, чиройли ва маромига етказиб бажарувчи (Лисан, Муфрадот). Муҳсин калимасига «Яхшилик қилувчилар»деб маъно берса ҳам бўлади.

^[90] Неъматларни қадрига етиб, уларга нисбатан ўз бурчини чиройли адо этганларга Аллоҳ неъматини дунёда яна-да орттириб беради (Иброҳим 14/7), охиратда ҳам қилган ишига нисбатан ортиғи билан ажр беради (Юнус 10/26).

^[91] Шаҳарга кириш буйруғига қарши чиққан яҳудийлар шундай деган: Моида 5/22. Гўёки Аллоҳ уларга ўша шаҳарга кириб жанг қилинглар, дегандек шуни ҳам айтишган: Моида 5/24; Аъроф 7/161-162.

^[92] Самовий офат икки хил бўлади. Бири фаришталар воситасида амалга оширилади. Лут ва бошқа пайғамбарларнинг халқига келган офат балолар бунга мисол бўлади. Яна бири бевосита содир бўлади.

^[93] Яҳудийлар ўша шаҳарга нима учун кирмагани, бу буйруққа қандай жавоб қайтаришгани Моида 5/21-25 оятларида келтирилган.

^[94] Агар бу оятни ҳам илмий ҳамда мажозий маънода таржима қиладиган бўлсак, Мусо алайҳиссалом ва унинг халқининг тарихига асосланган қуйидаги таъвил чиқади: Мусо ва халқи Мисрдан чиқиб кетишганида Тури Синога бориш жойлашган. Тури Сино атрофлари тоғ ва баландликлар билан ўралган бир водий. Мусо Аллоҳ таоло билан сўзлашган, Аллоҳдан китоб олган тоғ ҳам ўша ерда. Оятни таъвили шунга ишорат қилиши ҳам мумкин; Аллоҳни амри билан Мусо алайҳиссалом тоғдан келаётган сув йўлларини катта тошлар билан тўсиб сув довони қургани, кейин эса ўша сув довонида ҳар мавсумда фойдаланиш йўлларини ва у ердан маълум миқдор сув олиб ишлатиш чораларини кўргани, тоғдан оқиб тушган сув водийнинг турли жойларидаги сув ҳавзаларига тўплангани ва ҳар бир маҳалла ёки қабиладагилар ўша ўзларига яқин жойдаги ҳовузлар ёки ариқларларда оқиб келаётган сувдан фойдаланишгани ўртага чиқмоқда. Оятда келтирилган 12 сони – тоғдан оқиб тушаётган сув йўлларига, ёки оқиб тушиб водийнинг турли жойларидаги ҳавзаларга ишорат қилган бўлиши ҳам мумкин. Агар оятдаги тош ёрилиш воқеаси бир мўъжиза сифатида келтирилмаган бўлса, демак юқоридаги таъвил таржимага мос келади.

^[95] Моида 21-25 оятларига кўра, улар Аллоҳ буюрган шаҳарга кирмагани учун, турли мусибатларга гирифтор бўлишган.

^[96] Набий – унга Китоб ва Ҳикмат берилган киши (Оли Имрон 3/81-82, Анъом 6/83-90). Расул – юборилган нарсага ҳам, ёки уни олиб келган шахсга ҳам ишлатилади (Муфрадот). Набий – Аллоҳнинг сўзларини инсонларга етказиб беришдан масъул бўлгани учун, айни вақтда у элчи (росул) ҳамдир (Алоқадор оят: Марям 19/54).

^[97] Аллоҳ таоло Набий бўлган расулларини (Анбиё 21/7-9-оятларга кўра) Ўзи сақлаб келгани учун, бу оятдаги қатл калимаси пайғамбарларнинг шахсини эмас, балки пайғамбарлигини, таблиғ фаолиятини ва ўзларига келган ваҳийга даъвати ва уни ҳаётга татбиқ қилишдаги уринишларига қарши чиққани тушинилади. Бунга алоқадор оятлардаги қатл калимасининг ўзак маъноси излолдир (اذلال) (Муфрадот, Мақойис). Излол – обрў-эътиборини тўкиш дегани. Бировнинг қилган гуноҳи учун бошқаси жазоланмайди (Исро 17/15). Яшаб турган давримиздаги инсонларга ҳам хитоб қилаётган бу оятларга бундан бошқача маъно бериб бўлмайди. Яҳудийлар Исо алайҳиссаломни ўлдиришганини иддао қилади. Христианлар Исо хочга осиб ўлдирилган деб гумон қилишади ва Яҳё алайҳиссаломни қийнаб ўлдирилганини айтишади. Ҳолбуки Қуръондаги Марям сурасининг 15 ва 33-оятларида Аллоҳ бу икки пайғамбар инсонлар тарафидан ўлдирилганини эмас, ўз ажаллари билан ўлганини ва ўлган куни ва ўлган вақтида омонликда бўлганини билдирган. Пайғамбарлар ва ҳақ йўлга чақирувчи инсонларни обрў-эътиборини тўъкиш ҳаракатлари аввалдан давом этиб келмоқда (Оли Имрон 3/21-22). Бу ишга қўл урганлар асосан ўзини мусулмон кўрсатиб, орқадан иш юритадиган мунофиқлардир (Бақара 2/75-79). Уларни таниб олиш ҳатто Расулуллоҳ учун ҳам қийин бўлган (Мунофиқун 63/1-4). (Исро 17/15) (Нисо 4/161-162, Моида 5/67-68).

^[98] Исроил авлодлари Тури Сино водийсида яшаётиб Мусодан турли сабзавотлар етишадиган бир юртда яшашни сўраган. Аллоҳ таоло уларга буюрган шаҳарга ўзлари кирмай туриб олишгани учун яна бир жазога лойиқ бўлишган.

^[99] Оят бошидаги «мўмин бўлганлар» ибораси Муҳаммад алайҳиссаломга туширилган Қуръонга ишонганларга, «яҳудий бўлганлар» ибораси Мусо алайҳиссаломга берилган Тавротга ишонганларга, «насронийлар» Исо алайҳиссаломга берилган Инжилга ишонганларга, «собиинлар» эса Яҳё алайҳиссаломга туширилган китобга (Марям 19/12, Анъом 6/84-89) ва Гинза номи берилган китобга ишонадиганларга ишорат қилади. Демак, Аллоҳга ширк қўшмасдан ягона яратувчига тўғри маънода ишонган ва охиратни ҳам ҳақ деб билган ҳар бир инсонга дини, ирқи, миллати, эркак ёки аёл эканига қарамасдан, қилган барча яхшиликларига ажру мукофот берилиши айтилган. Нисо сурасининг 123-оятида эса, гуноҳ ишни ким қилган бўлса, агар тавба қилиб қайтмаган бўлса, унга ҳам кимлигига қарамасдан жазо берилиши айтилган. Аллоҳнинг адолати шундай.

^[100] Ислом етиб бормаган ғайридинлар ўзларининг асл китобига эргашиб, яхши амалларни қилиб яшашлари уларни жаннатга киришларига етарли бўлади (Оли Имрон 3/81, Аъроф 7/157). Агар уларга Қуръон етиб борган бўлса, энди улар ҳам Қуръонга ишонишлари ва унга амал қилишлари керак (Нисо 4/161-162, Моида 5/67-68). Сўнги пайғамбар Муҳаммад а.с. ва сўнги Илоҳий китоб Қуръон келганидан хабар топган кимсалар, энди Қуръонга ишонмаса ва унга амал қилмаса жаннатга кира олмайдилар.

^[101] Тур – Сино яриморолидаги бир тоғдир. (Мўминун 23-20) Мусо ва Ҳорун алайҳиссаломларга элчилик вазифаси ўша ерда берилган. (Марям 19/51-53) Бу оятни «Тепа тарафингиздаги Турни номини юксалтирганмиз»,  «Турдан тутун/вулқон чиқариб тепангизга келтириб қўйганмиз» шаклида мажозий маънода таржима қилганлар ҳам бўлган. Бу каби ҳолатлар ўзбек тилида ҳам учраб туради. Масалан: Уйда тўс-тўпалан ёки жанжал бўлса: «Уйни бошинга кўтарма!», Уйни бошига кўтариб жанжал қилди” дейилади. Демак, агар оятга мажозий маъно берилса, Тур тоғи Бану Исроилнинг тепасига кўтарилган эмас, балки Тур тоғидан чиққан қаттиқ овоз ёки тутун ёхуд вулқон уларни бошига тушадиган даражада шиддатли ва хавфли даражада бўлганини билдиради. Зотан, Мусо алайҳиссаломнинг 9 та мўжизаси орасида Турни самога кўтарилиши ҳеч бир оятда мўжиза сифатида айтилмаган.

^[102] Фазл – қилинган яхши ишни ортиқчаси билан қайтариш, бериладиган мукофотни ортиғи билан беришдир. Бу сўз ўзбек тилида олийжаноблик дейилади. Бунга олийжаноблик дейилади.

^[103] Хорлик феълни ноқиснинг иккинчи хабари қилиб таржима қилинди. Сифат қилиб таржима қилса ҳам маъно ўзгармайди.

^[104] Оят агар мажозий маънода таржима қилинса у яҳудийлар маймундек хор ва пасткаш инсонга айланиб қолишгани маълум бўлади. Чунки, улар Аллоҳнинг лаънатига қолишган. Жисмоний томонлама маймунга айланиб қолишмаган. Уларни маймунларга айланиб қолиши – ҳатти-ҳаракати ва муомала жиҳатидан олиб қаралганда, очкўзлик, беҳаёлик вҳ. кз. хусусиятлар билан маймунларга ўхшатилган бўлиши ҳам мумкин.  Агар мажоз бўлмаса, улар ҳақиқатда жисмонан маймунларга айланиб қолгани ўртага чиқади.

^[105] 72- оятда билдирилганидек, яҳудийлардан ҳар бири ўзини оқлаш учун, ўлдирилган одамни айбини бир-бирига тўнкаб, бу муаммодан чиқиб кетолмаётгани учун, Аллоҳ уларга битта бузоқни қурбонлик қилиш орқалик бу муаммодан қутулиб қолишини билдирган. Акс ҳолда, бегуноҳ гумондор яҳудийлар қасос йўли орқалик ўлимга ҳукм қилиниши мумкин бўлган.

Яҳудийлар ўзларининг ҳар қандай муаммолари бўлса уни Мусо алайҳиссаломга айтиб, уни ҳал қилиб беришини сўрашган. Ўша муаммоларидан яна бири шу фоили ноаниқ қотиллик бўлган. Мусо даврида яҳудийлар бири бир инсонни ўлдириб қўяди. Жасад топилган қишлоқ (ёки маҳалла аҳли) ўзини оқлаш ва бегуноҳлигини исботлаш учун, ҳаммаси айбни бошқасига тўнкай бошлайди. Ана шунда ҳам улар Мусога келиб, бу ишга ҳам ечим топиб беришини ва ҳал қилиб беришини сўрайди. Мусо алайҳиссалом Аллоҳдан бу масалага ечим топиб, туҳмат қилинаётган ва жиноятчи деб айб тўнкалаётган бегуноҳларни ҳаётини сақлаб қолиш учун Аллоҳга дуо қилади, Шунда Аллоҳ Мусо алайҳиссаломга ваҳий қилиб, яҳудийлар (жасад топилган қишлоқ аҳли) битта бузоқ сўйиши кераклигини билдиради. Улар аввал буни бир масхара сифатида қабул қилади ва Мусога эътироз билдиради. Мусо алайҳиссалом бу иш жиддий экани ва ҳақиқатда Аллоҳдан келган амр эканини айтганида, улар шунчаки бир бузоқ сўйиб қўявермасдан, рангини, ҳолатини, ёшини ва уларга буюрилмаган ва таърифлангаман хусусиятларини сўраб суриштиришади. Натижада, улар топиб сўйиши қийин бўлган бир ноёб бузоқ таърифланади ва улар ўша бузоқни сўйиб, ўзларига буюрилган услубни амалга оширишади. Тафсири Минорда келтирилишича, аввалда яҳудий қишлоқларидан бирида инсон жасади топилса ва унинг қотили аниқланмаса, у ердаги оқсоқоллар ва ҳакамлар жасад билан шаҳар ёки қишлоқдаги масофани ўлчашган, жасадга энг яқин қишлоқ шаҳар ёки қишлоқ оқсоқоллари ҳали қўш қўшилмаган, бўйинтуруқ осилмаган бир ғунажинни ҳали ишлов берилмаган, экин экилмаган, лекин ёнидан сув оқиб турадиган бир ерга олиб бориб сўйишлари, ўша ерда оқсоқоллар қўлларини ювиб: «Биз бу қотилни ўлдирган шахсни билмаймиз, ким ўлдирганини кўрмадик, бизни кечиргин, бу қотиллик сабабли Исроил авлодларини жавобгарликка тортмагин…» деб дуо қилишган. Ана шунда ўша шаҳар ёки қишлоқдагилар қотилликда айбланишдан сақланиб қолишган. Агар шундай қилмасалар, улар албатта қотилни таниши ўртага чиққан. Бу маълумотларга кўра, яҳудийлардаги ноҳақ қон тўкилишини олдини олиш ва бегуноҳни оқлаш усули мана шундай бўлган. Уларга бузоқ сўйилиш амрига сабаб бўлган нарса ушбу суранинг 72-оятида билдириб ўтилган. Яъни, улар бир одамни ўлдириб, айбини бошқаларга тўнкаётганида ва буни натижасида ноҳақ инсонлар қасос сабабли бекордан ўлиб кетишини олдини олиш учун бузоқ сўйиб, сўйилган бузоқ тепасида қўлини ювиб қасам ичиш усулини кўрсатган. (Қаранг: Тафсирул-Минор, 1-351)

Мусо алайҳиссалом: «Аллоҳ битта бузоқ сўйишингларни буюрди»- деганида, уларнинг аввалдан буқа ва сигирга сиғиниш эътиқоди уларнинг қалбларига ўрнашиб қолгани учун (Бақара 2/93), Мусони гапи уларга масхарадек туюлиб, ҳадеб сўйиладиган молни сифатини сўраб-суриштираверишган. Охир-оқибат, Аписга ўхшаган бир буқа сўйишга мажбур бўлган ва сўйган. Бу билан Аллоҳ яҳудийларни қалбидан бузоққа бўлган муҳаббатни синдириш ва беайб инсонни ҳаётини сақлаб қолиш учун айнан бузоқ қурбонлик қилишга буюрган. 73-оят ушбу усулни фақат ўшанда эмас, балки бошқа баъзи бир ўшандай ҳолатларда (қотили топилмаган ҳолатларда) қўллашни буюргани ўртага чиқади.

^[106] Жаҳл ва жаҳолат баъзи ўринларда «билмаган» деган маънода келади, лекин кўпинча, қилиши керак бўлган ишни тескарисини қилиб қўйган кишига ҳам, ўзини боса олмай бир ишга қўл уриб қўювчи кишига ҳам айтилади (Муфрадот). Бундан, Аллоҳ айтмаган нарсани айтишдан Аллоҳга сиғинаман, деган маъно ҳам чиқади. Чунки, Аллоҳдан келган ваҳийни ўрнига ўзидан бошқа бир сўз тўқиб, буни Аллоҳ айтди деган Пайғамбарнинг жазоси ўлимдир (Ҳаққо 69/44-47).

^[107] Бақоро калимаси бузоқ, сигир, буқа маъноларини ўз ичига олади. Ер ҳайдамаган таърифи эса, уни эркак бузоқ эканини ифодалайди. «Бақарата» калимасидаги «то» ҳарфи бирлик учун ишлатилган. 70-оятдаги «ал-бақаро»ибораси ҳам сигир эмас, бузоқ эканига далолат қилади.

^[108] Бир инсонни ҳаётини сақлаб қолган кишига ҳам «Яшатди», «Тирилтирди», «Ўликни тирилтирди» дейилади (Бақара 2/258, Моида 5/32). Ноҳақ ўлимга ҳукм қилиниши мумкин бўлган беайб кишиларни ўлимдан сақлаб қолиш йўлини ўргатиши орқалик, Аллоҳ таоло уларни яшатиб қолган. Бу оятда Аллоҳ таоло ўшандай ҳолатларга ойдинлик киритиб, қандай қилиб бегуноҳни ҳаётини сақлаб қолиш орқалик, ўликни тирилтириш услубини уларга ўргатиб (ёки эслатиб) қўйган.

Бу оят шунга ишорат қиладики, бегуноҳ бўлган ҳолда қатл қилиниш эҳтимоли бўлган инсонни ҳаётини бирон бир тўғри тадбир ва режа орқалик сақлаб қолган киши, гўёки уни ўлганидан кейин ҳаётга қайта келтиргандек бўлади.

Зинода туҳмат қилинаётган аёл ўзини оқлаши учун қасам ичгани каби, аввалги шариатларда ҳам, қотилликда ноҳақ айбланаётган кимсаларни қутқариб қолиш учун ўшандай тадбирлар уюштирилган ва қасам ичтирилган.

^[109] Бу оятни баъзи муфассирлар сўйилган сигирни бир парча эти билан ўликка урилган ва ўшанда ўлган инсон тирилиб уни ким ўлдирганини айтган, деб таъвил қилади. Бироқ, Мусо алайҳиссаломга берилган мўжизалар орасида бундай бир мўжиза ўрин олмаган. Ундан ташқари, Аллоҳ таоло ўликларни қайта тирилтиришда, сўйилган молни бир парчаси билан ўликка уриш услубидан фойдаланмайди.

^[110] Яъни, бегуноҳ инсонларни қуруқ туҳматдан сақлаб қолиш чораларини қилиш ишларини тарк қилингани, ҳақ-ноҳақ деб ажратмасдан, ким тўғри келса қасос дея ўлдириб юборишганини эслатилмоқда. Уларга бундай қилмайсизлар, ноҳақ бир-бирингизни ўлдирмайсизлар, деб буюрилган эди (Бақара 2/84-85).

^[111] Таҳриф – Нисо 4/46 оятда очиқланганидек, икки тарафга ишлатилиши мумкин бўлган маъноларни, анча-мунчага билинмайдиган қилиб, сўз ва жумла маъносини оқишига қарши тарафга буриб юборишдир. Таҳриф қилиш матнда эмас, маънода бўлгани учун, Қуръон ўзидан аввалги илоҳий китобларнинг асл матнини тасдиқ қилади. Аммо, минг афсуски, бу кунимизга қадар ҳатто таҳриф калимасининг ўзини ҳам таҳриф қилиниб, у калимага «табдил» маъносини бериб қўйилгани учун, Қуръоннинг ўзидан аввалги китобларни тасдиқ қилиш хусусияти ҳам (Бақара 2/41, 91, 97, Оли Имрон 3/3, Нисо 4/47, Моида 5-48, Фатир 35/31), Қуръондаги таҳрифга қўл урилган ҳолатлар ҳам (Бақара 2/75, Нисо 4/46, Моида 5/13, 41) беркитиб юборилган ва булар бу умматдан унуттирилиб юборилган.

Мана шу оятнинг тафсирларига қарасангиз ҳам, кўплаб тафсирларда бу оятда айтилган таҳрифни Қуръонда эмас, тавротда амалга оширилгани айтилади. Мана шунинг ўзи ҳам бир таҳрифдир.

^[112] «Ақл юритмайсизларми?» ибораси Аллоҳдан мўминларга хитоб қилинган бўлиши ҳам мумкин. Агар бу маъно берилса оятдан илтифот қоидаси олиб ташланади.

^[113]

^[114] «Хом-хаёл ва тўқима» деб таржима қилинган «амонийя» калимаси, «умнийя» калимасининг кўплик қолипидир. Мужоҳид буни ёлғон деган бўлса, бошқалар уни китобни тушунмасдан ўқиш, деб тафсирлаган. Чунки тушунмасдан ўқиш, инсонни афсонавий ва ҳаёлий ёлғон ва таҳминий нарсаларга умидлантиради, холос (Муфрадот).

^[115] Қуръонда уммий калимасини уч хил маъно ва таърифи бор:

1. Уларга китоб берилмаган кишилар (Оли Имрон 3/20),
2. Ўзлари имон келтирган китобни ичидагилардан бехабар кишилар (Бақара 2/78),
3. Маккалик кишилар.

Пайғамбар алайҳиссалом ҳам аввал илоҳий китобдан хабари бўлмаган (Шуаро 42/52-53, Анкабут 29/47-48). Лекин бу оятларда Пайғамбар алайҳиссаломга уммий дейилмаган. Сўнги пайғамбар Исмоил алайҳиссаломнинг наслидан келиши ва Маккадан чиқиши Таврот ва Инжилда ёзиб қўйилгани учун (Аъроф 7/157-158), (Таврот/Тасния 18:18,19, Мазмурлар 84), (Инжил/Матта 21:42-44) Қуръонда у ҳақида айтилган уммий калимаси Маккалик деган маънони билдиради.

^[116] Қолил – бир нарсани оз эканини ёки ўткинчи эканини билдиради (Мақойис).

^[117] Инсонларни Аллоҳ билан алдашнинг энг осон ва кўп ишлатиладиган йўли шуки, ўз қўли билан ёзган китобини Аллоҳ тарафидан юборилган деб айтиш ёки, ёки ўз фикрлари ва ўз тушунчалирини Аллоҳнинг китобидан олинган ҳукмлар деб ўртага қўйишдир. Бундай қилганлар ўзини Аллоҳни ўрнига қўйган бўлади. (Қаранг: Ҳуд 11/1-2, Оли Имрон 3/78.)

^[118] Яҳудийлар ўз қўллари билан ёзиб, сўзли Таврот дея номлаган Талмуд китобида келтирилган «Ёмонларнинг Жаҳаннамдаги жазоси 12 ой давом этади. Ўша муддат ичида қилган гуноҳларининг кафорати тўланган бўлади» (Шаббат 33-б) шаклида келтирган иддаолари мана шу оятда билдирилган сўзларидир. Улар ана шундай ёлғон иддаолар билан яшаб келмоқда. Тавротни аслидан бехабар бўлган яҳудий халқни ҳам, бу ҳукмлар Тавротдан олинган, деб алдаб келади. Бундай ҳолатлар баъзи бир мусулмонлар ўртасида ҳам учраб туради. Қуръонда бўлмаган ҳукмларни Қуръондан деб айтадилар ва инсонларни бунга ишонтириш учун тилларини буриб-эгиб эҳтирослар билан гапирадилар.

^[119] Яҳудийларнинг бу гаплари ҳам, аввалги оятда айтилганидек, улар Тавротнинг асл матнидан ва ундаги ҳукмларидан бехабар бўлганини билдиради. Ҳозирда баъзи бир мусулмонлар ҳам Қуръон ва ундаги асл ҳукмларни билмаган ҳолда, дин ҳақида тўқиб чиқарилган афсона ва уйдирма гапларга ишониб юришади. Яҳудийларни намуна қилиб келтирилган бу оят мусулмонларга катта дарс бўлиши керак. Яъни, ҳар бир мусулмон Қуръон ва ундаги асл ҳукмларни билиши керак.

^[120] Энг катта ёмонлик ва энг катта зулм ширкдир (Луқмон 31/13).

^[121] Гуноҳга ботиб кетганлар асосан гуноҳи кабирага ботганлар бўлади. Агар ширкка қўл урган киши тавбасиз ўлган бўлса, Жаҳаннамда абадий қолиб кетади (Нисо 4/48, 116). Хатолари уни қамраб олиши — тавба қилмай, яъни гуноҳидан қайтмай ўлишидир. Чунки тавба эшиклари то ўлим онигача очиқдир (Зумар 39/53).

^[122] Мискин ҳақида Пайғамбар алайҳиссалом шундай деганлар: «Мискин киши – бир бўлак ёки икки бўлак емоқ-ичмоқ билан кифояланадиган киши эмас. Моддий эҳтиёжини қондира олмаган ҳолда, уялганидан ёки қайта-қайта бировдан нарса сўрай олмаган кишидир.» (Бухорий Закот 53.) Кемада иш қилиб тирикчилик қиладиган кишиларга ҳам мискин дейилган (Каҳф 18/79.)

^[123] Яҳудийлар ўзлари ишонган Тавротга ҳам амал қилишмай қўйган. Бировни юртидан, еридан, ватанидан маҳрум қилишни Аллоҳ таоло Тавротда ҳам тақиқлаган. «Эгамиз Рабб шундай демоқда: зўравонлигу зулмингизни бас қилинг! Адолату тўғрилик ила иш тутинг. Халқимни ўз еридан маҳрум қилманг,- деб айтмоқда Эгамиз Рабб.» (Таврот, Ҳизқиёл 45:9)

^[124] Бу оятдаги пайғамбарни ўлдириш деганда – пайғамбарлигини ўлдириш, рисолатига қарши чиқиш, обрўсизлантириш деган мажозий маъно ишлатилади. Қўшимча маълумот учун ушбу суранинг 61- ояти ва изоҳига қаранг.

^[125] Улар кутган нарса – янги пайғамбар орқали Аллоҳдан ваҳий – китоб келиши бўлган. Буни келгусидаги оят баён қилмоқда. Қуръонга ишонган киши Муҳаммад алайҳиссаломга ишонган бўлади, Муҳаммад алайҳиссаломга ишонган киши ҳам Қуръонга ишонган бўлади.

^[126] Фатҳ маънавий ва моддий бўлиб иккига бўлинади. 1. Илм-у ҳидоят маънавий фатҳга далолат қилади. 2. Қуйидаги оятлар дунёвий фатҳга далолат қилади: Анъом 6/44, Фатҳ 48/1.

^[127] Демак, баъзи кимсалар яқин-атрофда Аллоҳ тарафидан бир илоҳий китоб келишини, ўша китобга амал қилгани ҳолда кофирлардан устун келишини хоҳлашган. Лекин китоб келганидан кейин ундан юз ўгириб кофир бўлдилар.

^[128] (Бақара 2/36)

^[129] Ундан кейин деганда Мусо тоққа чиқиб 40 кеча ораларида бўлмаган муддатга ҳам (Бақара 2/5-54), ундан кейинги даврга ҳам ишорат қилади.

^[130] Ширк энг катта зулмдир. Чунки у иш Аллоҳга нисбатан қилинган ҳақсизликдир (Луқмон 31/13).

^[131] Бу ҳақидаги яна бир оят: Аъроф 7:171.

^[132] Баъзилар бу оятга «эшитдик ва исён қилдик» деб маъно беришади, ахир бундай деган киши Аллоҳга сўз берган бўлмайди. Оятда эса, улардан сўз олингани билдирилган. (Нисо 4/46 оят ва изоҳига ҳам қаранг.)

^[133] Уларни Тавротга бўлган ишончи суст ва сохта. Чунки, ўзлари имон келтирган китоби бўлмиш Тавротда ҳам улар айтгандек ҳукм, яъни бузоққа топиниш ва бузоқни муқаддаслаштириш деган нарса йўқ. Аксинча, бузоқни қурбонлик қилиш деган ҳукмлар бор (Таврот, Чиқиш 24:5). Баъзан, мусулмонлар ҳам Қуръонда бўлмаган баъзи ҳукмларни асоссиз ҳолда динлаштириб олишган. Бунинг сабаби, Қуръонни ўз она тилида ўқимагани ва оятлар устида тафаккур ва тадаббур қилмаганидан бўлади.

^[134] (Нисо 4/46).

^[135] Иброҳим 14/41.

^[136] Ширк – Инсонга нерв ва асаб ҳужайраларидан ҳам яқинроқ бўлмиш Аллоҳни иккинчи ўринга қўйиб, ўзини ёки бошқа бирини биринчи ўринга қўйишдир. Илоҳий китоблар улашган кимсалар асосан икки қисмга бўлинади – мўмин ва кофир.  Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: «(Аллоҳ инсонлардан) бир қанчасини тўғри йўлга қабул қилди. Бошқа бир қисми эса йўлдан адашишга лойиқ бўлди. Йўлдан адашганлар – (инсон ва жинлардан иборат) ёвузларни Аллоҳдан кўра ўзларига яқин тутиб яна ўзларини тўғри йўлда деб билган кимсалардир» (Аъроф 7/30). Ҳар бир мушрик кофир, ҳар бир кофир мушрикдир. Бунга алоқадор бўлган оятлардан бири: (Оли Имрон 3/151).

^[137] Қуръон оятлари бири бирини очиқлайди (Ҳуд 11/1, Оли Имрон 3/7). Қуръон оятлари муҳкам ва муташобеҳ бўлиб икки қисмга бўлинади. Муҳкам – бир масалада қисқа ва хулоса қилиб ҳукм билдирган оят. Ана ўша муҳкам оятларни маънан ва ҳукман унга ўхшаган оятлар муҳкам оятларни очиқлаб тушунтириб беради. Ана ўша оятларга муташобеҳ дейилади.

^[138] Яҳудийларнинг аксарияти ўзлари орасидаги диндорларини ва билимдонларини илоҳлаштириб олишгани учун, тавротга ва ундаги ҳукмларга ишонмай қўйган. Ундай кимсалар Аллоҳ ва Унинг сўзларидан кўра, ўша муқаддаслаштириб олган диндорларининг сўзини устун тутади ва оятларни тан олмайди. (Қаранг: Тавба 9/31)

^[139] Бу оятдаги расул Қуръондир. Чунки, оятнинг давоми буни очиқча билдириб ўтган. Бақара 89- оятга ҳам қаранг. Зотан расул калимаси элчи орқалик юборилган маълумот учун ҳам, ўша маълумотни олиб келган элчи учун ҳам ишлатилади (Муфрадот). Келтирилган маълумот элчидан ҳам муҳим эканини Аллоҳ таоло Оли Имрон сурасининг 144- оятида билдириб қўйган. Бизга Аллоҳ тарафидан элчи қилиб юборилган Муҳаммад алайҳиссаломнинг Аллоҳ тарафидан олиб келган маълумотларининг барчаси Қуръонда мужассамлашгани учун, энди биз учун росул, яъни Аллоҳдан бизга юборилган нарса Қуръондир. Шунинг учун ҳам, жумланинг маъно оқишига қараб, росул калимасини Қуръон деб таржима қиламиз.

^[140] Яъни, Қуръонни тан олмасдан, уни орқага ташлаган яҳудийлар Бобилдан сургун қилинган яҳудийлар ўргатаётган сеҳрга эргашар эди. Улар эса, ўргатаётган сеҳргарлигини Сулаймон алайҳиссаломдан қолган бир илмдан ўрганаётганини иддао қилишарди. Шу боис Аллоҳ уларни ёлғонини фош қилиб, «Сулаймон кофир бўлмаган», яъни сеҳргарлик қилиш ва уни ўргатиш кофирликдир, Сулаймон ундай қилмаган, лекин сизлар инсонларга сеҳр ўргатиб кофир бўляпсизлар, — деган мазмундаги оятлар билан уларни огоҳлантирган.

^[141] Бу оятда келтирилган шайтонлар – шайтонлашиб кетган инсонлардир. Чунки, оятнинг давомида улар инсонларга сеҳр ва ёлғон нарсаларни ўргатгани, Аллоҳнинг китобидан узоқлаштириб бекорчи хом-хаёлларга тарғиб қилаётгани очиқлаб берилмоқда. Анъом 6/112 ва Нисо 114/6-оятларда келтирилганидек, шайтон калимаси ҳам шайтонлашиб кетган кўринмас борлиқлар учун, ҳамда шайтонлашиб кетган инсонлар учун ишлатилади. Бу оятдаги шайтонлар – инсонларни Аллоҳнинг китобидан узоқлаштираётган айнан инсон шайтонларидир. Буни оятнинг давоми ҳам тасдиқлаб турибдики, улар халқ орасида яшаган, кўрган ва кўринган, гаплашган, ўргатган ва ҳатто кофир бўлган. Зотан ушбу суранинг 14-оятида шайтон калимаси инсонларни Аллоҳнинг динидан буришда бошчилик қилаётган инсонлар учун ишлатилган.

^[142] Сеҳр – Бир нарсани ўз ҳолатидан бошқача қилиб фарқли кўрсатиш, алдаш, чалғитиш ва ийладир (Лисанул-Араб).Сеҳр ва сеҳргарлик тамоман бир ёлғон ўйин ва алдов эканини билдиради (Аъроф 7/103-120, Юнус 10/81).  Инсон диққат-эътиборли ва қатъиятли бўлган муддатча унга бундай сеҳр ва алдовлар таъсир қилмайди. Чунки сеҳрнинг ҳар тури сохта ва ёлғондир.

^[143] Сулаймон алайҳиссаломнинг вафотидан кейин яҳудийлар Тавротга Сулаймонни кофир бўлганлиги ҳақидаги ёлғон ва бўҳтонларни қўшишга ҳам улгуришган (Қироллар 3, 11: 31-33.) Бу ёлғон ва туҳматларнинг сабаби – Сулаймондан кейин тахтга ўтирган Сулаймоннинг ўғли Реҳавамнинг қўлидан қиролликни тортиб олиш эди (Қироллик 11. 43). Баъзи Яҳудилар Тавротга қўшиб қўйилган Сулаймон алайҳиссалом ҳақидаги бу ёлғонларни ўқиб олиб, Сулаймон алайҳиссалом ҳақида «У қандай бир солиҳ/яхши қул эди! Жуда ҳурмат кўрсатувчи эди.» ( Сод 38/30) мазмундаги Қуръон оятини эшитиб, бу оятлар Тавротни тасдиқ қилмаган дейишмоқчи бўлишган.

^[144] Оятдаги «(ملكين) малакайни» калимасини Абдуллоҳ ибн Аббос, Ибн Абу, Заҳҳок ва Ҳасани Басрийлар «ал-маликайни – иккита малик» шаклида ўқишган (Қуртубий Тафсири). Ҳукмдор кишига малик дейилгани каби, ҳукмдорлик қилишга кучи етадиган кишиларга ҳам малик дейилади (Муфрадот). Оятнинг боғлами ва Қуръон бутунлигига қаралганида, Ҳорут билан Морут турли хил ҳийла-найранг ва фитна сабабли ҳукмронлигидан узоқлаштириб юборилган иккита шаҳзода бўлгани ўртага чиқади. Улар ўзларини тахт ёки ҳукмронликдан туширилишда ўйналган ўйин ва хийлаларни бировларга айтиб беришдан олдин, бу нарсаларни бирон бир кишига ёмонлик қилиш мақсадида фойдаланмасанглар айтиб берамиз, дейишар эди. Бу оятда айтилаётган Мадиналик яҳудийлар – Ҳорут ва Морут учун ишлатилган хийла ва найрангларни Муҳаммад алайҳиссаломда ҳам қўллашни тарғиб қилаётган яҳудийлардир. Бировни тахтдан қулатиш, лавозимдаги яхши инсонларни обрўсизлантириб лавозимидан тушириш ва.ҳк. ишлар ҳозирда ҳам давом этиб келмоқда.

Баъзи бир тафсирларда оятдаги «малакайн» калимасини «икки фаришта» деб таъвил қилишган. Лекин Аллоҳ: «Биз фаришталарни фақатгина ҳақ бир иш учун туширамиз.» (Ҳижр 15/8)- дегани учун, фаришталар инсонларга сеҳр ўргатишган деёлмаймиз. Чунки сеҳр ва сеҳргарлик куфр ва ботил нарсадир.

Ушбу оятни қўлимиздаги фарқли қироатлардаги Қуръонларда «малакайни» шаклида ўқисак ҳам, у калимага «малаксиймо» деб маъно бериш керак. Чунки Юсуф алайҳиссаломни кўрган аёллар: «Бу инсон эмас, фариштани ўзи-ку!» (Юсуф 12/31) дейишган. Кунимизда ҳам бундай мажоз қўлланиб турилади. Масалан; юриш-туриши, хулқи ва кўриниши гўзал бирига «бу фариштани ўзгинаси» дейилади. Демак, бу оятдаги малак калимасига ҳам – агар «малакайни» деб ўқисак – мажоз маъно беришимиз керак.

^[145] Бу оятдаги «Бошига тушган» дея маъно берганимиз  инзол калимаси – Бир нарсани туширилиши, ўртага чиқарилиши ва содир этилишини ҳам билдиради (Мақойис). Инсоннинг бошига тушган ёмон бир ишга нозила дейилади (Лисон).

^[146] Фитна калимаси Қуръонда имтиҳон (Аъроф 7/155), муаммога дучор қилиш, мусибатга тушириш (Аъроф 7/27), жанг (Бақара 2/191), жаҳаннам азоби (Зариёт 51/10-14) каби фарқли маъноларда келади.

^[147] Оят ўрталарида улар бу ишни ёмон эканини билиши маълум қилинди, охирида эса, «Агар билсалар эди» деб таъкидлаб келтирилди. Бу эса – билган нарсасига амал қилмаган кишига билимсизлик ҳукми берилишини билдиради.

^[148] Муҳаммад алайҳиссалом мўминларга Қуръон ўқиб, уларга таълим бериб, динни тушунтираётган бир вақтда, Мусулмонлар Росулуллоҳга: «Роина» яъни «биз тушуниб олишимиз учун муҳлат беринг, бизларни ҳар биримизга янада кўпроқ диққат-эътибор берингки, биз ёдлаб олайлик»- деган маънода «роина» дейишар эди. Яҳудийларда Ибронийча ёки Сирёничадан қолган ана шундай сўздан иборат масхара ва сўкиш калимани Мусулмонларнинг оғзидан эшитиши биланоқ, дарров ўша сўзни тилларини буриб-букиб ҳақоратомус маъно чиқадиган ҳолатга олиб келиб, Росуллуллоҳни олдига келиб у кишига шундай дейишар эди. Шу сабабли Мусулмонлар у сўзни айтишдан ман қилинди ва ўрнига ҳақоратомус маъноларга буриб бўлмайдиган «унзурна» яъни «бизни назорат қилиб тур» дейишга буюрилди. Убайнинг қироатига кўра «бизга муҳлат бер» деган маъно ифодаловчи ҳолатда ўқилади ҳам деган (Замахшарий Кашшоф, Шамсуддин Қуртубий Алжамиу ли-Аҳкомил Қуръан, Носируддин Байзовий, Муҳаммад Рашид тафсирлари.)

^[149] Бу оятдаги кофирлар икки тоифа инсонларга ишорат қилиши мумкин: 1. Ушбу оятдаги «Аллоҳнинг сўзига қулоқ солинглар» ҳукмини менсимаган ва тан олмаган кишилар; 2. Расулуллоҳга келиб: «Роинаа» деб, икки хил маънога далолат қиладиган сўзлар билан, ундаги салбий маънони назарда тутган ҳолда  ҳақорат қилган яҳудийлар.

^[150] Аҳли Китоб – уларга берилган китобдаги нарсалар ҳақида маълумотга эга бўлганлардир. Улар орасидан ва бошқа инсонлар орасидан Қуръонни тан олмаган ва менсимаган қисмига кофир дейилади. Бу ҳақида (Оли Имрон 3/69-71) оятда баён қилиб ўтилган.

^[151] Насх – бир китобдаги ёзувларни бошқа бир китоб ёки саҳифаларга кўчиришдир (ал-Айн). Насх – ё айнан аввалгиси билан бир хил бўлади, ёки ундан ҳам яхшироқ бўлади. Оят шунга далолат қилади. Аллоҳ таоло Қуръонда аввалги китобларда буюрган буйруқларининг кўпларини келтирган, лекин баъзиларини келтирмаган (4/163, Шўро 42/13, Моида 5/15). Ўша китобдаги баъзи ҳукмлар эса, ўзидан яхши ва енгилроғи билан алмаштирилган. Масалан; Мусулмонлар илк бошда Рамазон рўзасини аввалги аҳли китоблар каби тутар эди (Бақара 2/183), кейинчалик баъзи бир енгилликлар берилган (Бақара 2/187).

^[152] Ўхшаш оятлар: Оли Имрон 3/69, 100, 149.

^[153] Намоз – Иброҳим алайҳиссаломга ҳам (Иброҳим 14/40), Мусо ва Ҳорун алайҳиссаломларга ҳам (Юнус 10/87), Исо алайҳиссаломга ҳам (Марям 19/31) фарз қилинган. Намоз – барча пайғамбарлар ва уларнинг умматларига фарз бўлиб келган ибодатдир (Баййина 98/5). Намоз Муҳаммад алайҳиссаломдан бошланмаган.

^[154] Оятларга қатъий ишонч билдирмаган, унда мусулмонлар учун барча диний ечим борлигига ишонмаган кимсалар: «Аллоҳ бу китобда биз ҳақимизда, яъни бизни масалаларимизни ҳам очиқлаб берадиган алоҳида оятлар тушурсайди»,- дейди. Ҳолбуки, оятларга қатъий ишонишмагани учун, Қуръонда барча диний масалага ечим келтирувчи баёнотли оятлар борлигини билмайдилар. Бу оят айнан ана шундай кимсаларни танқид қилмоқда. Астойдил ва холислик билан Қуръонга мурожаат қилган инсон, диний хусусларда унга етарли барча маълумотларга эга бўлади.

^[155] (Фатир 35/8, Бақара 2/272, Моида 5/99.)

^[156] Тиловат – эргашиш ва амал қилишга ҳам айтилади. Оятларнинг тўғри ўқилишига риоя қилиб, унинг маънолари ҳақида ўйланиб фикр юритишга ҳам айтилади. Қуръонни мана шундай ўқишга ва унга амал қилишга тиловат дейилади (Тафсирур-Роғиб).  Маънолари ҳақида фикр юритиб, ўйланиб ўқиш тиловатдир (Муфрадот). Демак, ўқиб, уқиб, унга амал қилиш мақсадида Қуръон ўқиган инсонга Қуръон тиловат қилди дейилади.

^[157] Пайғамбарларга эргашиб келган инсонлар доимо бошқалардан фазилатли бўлган. Чунки, энг фазилатли иш Аллоҳга ишонишдир. Шунда инсон энг азиз ва устун бўлади. (Оли Имрон 3/139)

^[158] Ибтило – имтиҳонга ўхшайди. Лекин, ибтило – бир иш ҳаракатни намоён қилишни талаб қилишдир. Ихтибор эса – ўзи ҳақидаги хабарни талаб қилишдир (Роғиб Анфол-Исфаҳоний). Лекин иккаласи ҳам маънода бир-бирига яқин. Бу сўзга имтиҳон қилди ёки синади деб таржима қилиб бўлмайди. Чунки, инсонлар буни инсоний бир имтиҳондек тушуниб олади. Инсонлар бир-бирини билмагани учун синайди. Аллоҳ эса, билмагани учун эмас, қайси инсонни қандай мукофот ёки жазога лойиқ эканини ўзига кўрсатиб қўйиш учун, уни бошига турли яхши-ёмон ишларни солиб, уни ўзидан бир иш ҳаракат содир этишини талаб қилиш бўлади.

^[159] (Мумтаҳина 60/4)

^[160] Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳ таолодан ҳаж ибодатини ерларини кўрсатиб беришини сўраган (Бақара 2/128), Аллоҳ унга кўрсатиб берган ва ўша таълимотга кўра ҳаж ибодатини адо этган. Демак, Мақоми Иброҳим – ҳаж ибодати бажариладиган Арафот, Муздалифа, Жамарот, Сафо ва Марво ва Ҳарамдир. Ҳаж ибодатлари айнан ўша мақомларга бажарилади.

^[161] Эътикоф – ибодат нияти билан бир муддат вақтини масжитда ўтказишдир.

^[162] Иброҳим ва Исмоилнинг қилган бу дуолари – инсондаги Аллоҳга бўлган таслимият ва ишончи вақти-вақти билан зиёда бўлиб туришига далолат қилади. Ҳар бир ҳодиса вақтида Аллоҳга бўлган ишонч билан қолиш имондаги зиёдаликка ишорат қилади. Мусулмон киши ҳар доим йўлида учраган куфрдан ўзини тийиши ва ундан сақланиши керак. Куфрни тарк қилиш билан имон зиёда бўлади. Иброҳим ва Исмоилнинг дуосининг мазмуни – Аллоҳга бўлган таслимиятида давомли қолишларини илтижо қилганини билдиради. Имон тасдиқдир. Қалбдаги тасдиқ ҳар замон янгиланиб туради (Имом Мотрудий).

^[163] Иброҳим алайҳиссалом «бизларга кўрсат» деган ифодаси, ҳаж ва умра ерлари улардан аввал ҳам бўлганини, лекин Нуҳ тўфонида йўқ бўлиб кетган бўлиши мумкинлигини кўрсатади. (Қаранг: Тафсири Тобарий, Оли Имрон 3/96.)

^[164] Тиловат – оятларнинг тўғри ўқилишига риоя қилиб, унинг маънолари ҳақида ўйланиб фикр юритишдир. Қуръонни мана шундай ўқишга тиловат дейилади (Тафсирур-Роғиб).  Маънолари ҳақида фикр юритиб, ўйланиб ўқиш тиловатдир (Муфрадот). Демак, ўқиб, уқиб, унга амал қилиш мақсадида Қуръон ўқиган инсонга Қуръон тиловат қилди, дейилади. Аллоҳ таоло мана шундай ўқишни фарз қилган (Қасос 28/85).

^[165] Барча Пайғамбарларга китоб ва ҳикмат берилган (Бақара 2/213, Оли Имрон 3/81).

^[166] Оятга кўра, ҳар бир мусулмон аввало Аллоҳга ишониш керак, шу билан бирга Пайғамбарларга юборилган китобларга ҳам ишониши, ҳамда ўша Пайғамбарларни бир-биридан ажратмаслиги керак. Аллоҳга ишонса-ю, лекин баъзи бир Пайғамбарларга ёки уларга берилган китобларнинг баъзисига ишонмаса – бир нави Аллоҳ билан расулини/китобини ўртасини ажратган бўлади. Бу нарса қаттиқ таъқиқланган (Нисо 4/150-152). Шу боис, Аллоҳ биздан қандай талаб қилган бўлса, шундай ишонишимиз керак.

Оятда яна бир муҳим масала баён қилинган бўлиб, Бақара 2/213, Оли Имрон 3/81, 84 ва Анъом 6/83-89-оятларда ҳам билдириб ўтилганидек барча Пайғамбарларнинг қўлида китоб бўлган.

^[167] «Сибғоталлоҳ» иборасига мафъули мутлақ маъно берилди (Кашшоф). Рум сурасининг 30-оятига кўра, дин фитратдир. Яъни, дин – инсон табиати учун керакли бўлган барча қонун-қоидалар бутунлигидир. Оятдаги «бўёқ» калимаси рамзий маънода мана шу дин – яратилишдаги фитрат учун ишлатилган. Христианлар янги туғилган чақалоқ келажакда маънан чиройли бир ҳолатда вояга етиши учун, ўзларича муқаддаслаштириб олган сувга болани шумғутишади. Аслида эса, чақалоқларни ҳам маънан, ҳамда ахлоқан чиройли ҳолатда вояга етиши учун, уларни Аллоҳнинг соф динига шумғутиш, яъни Исломга кўра таълим бериш керак. Ана шунда инсон ҳақиқий ички ва ташқи гўзаллигига ижобий таъсир ўтказувчи рангга бўялган бўлади.

^[168] Мунофиқлар разил инсонлар экани ушбу суранинг 13- оятида келтирилди, 75 ва 76-оятларда Қуръондаги оятларни тушуниб-етганидан кейин, уни маъноларини бузишга уринган кимсаларни мусулмон қиёфасидаги яҳудий мунофиқлар экани билдирилгани учун, қиблани ўзгартирилишидан норози бўлганлар ҳам айнан ўшандай яҳудий мунофиқлар экани ўртага чиқади.

^[169] Ҳидоятга киришни хоҳламаган ёки ҳидоятдан юз ўгирган инсонни Аллоҳ мажбуран ҳидоят қилмайди. Аллоҳ ҳидоятга киришни хоҳлаган ва ҳидоят йўлини танлаган инсонларни ҳидоят қилади. Уларга Қуръон билан йўл кўрсатади. Мана шу оят Расулуллоҳ қилиб юрган ишларини Қуръон ояти билан тўхтатиб қўйилишига далилдир. Чунки, Пайғамбар алайҳиссалом бу оят нозил бўлишидан олдин Масжидул-Ақсога қараб намоз ўқиган. Қиблани ўзгариши ҳақидаги оятлар билан Расулуллоҳнинг Қуддусга қараб намоз ўқиш фаолияти тўхтатилди.

^[170] Расул (رسول) – «бировга юборилган сўз» маъносини билдиргани каби, ўша сўзни етказиб бериш учун тайинланган элчига ҳам ишлатилади (Муфрадот). Аллоҳ таоло тарафидан инсониятга етказилиши керак бўлган асосий нарса бу Қуръон (Унинг сўзлари ва ҳукмлари) бўлганлиги боис, «Расулуллоҳ» ёки «Расул» калималарига «Элчи олиб келган китоб» деб, ёки тўғридан-тўғри «Китоб» деб таржима қилиш ва шунга урғу бериш керак ва шундай тушуниш керак. Маъно оқишига қарабгина ўша калималарга Муҳаммад алайҳиссаломни назарда тутиб таржима қилинади. Уҳуд жангида Расулимиз Муҳаммад алайҳиссаломни вафот этганлиги ҳақидаги хабар тарқалганида шу оят тушган: «Муҳаммамд бир элчи, холос. Ундан аввал ҳам элчилар келиб-кетди. Агар у ўлса ёки ўлдирилса, сизлар (У келтирган Қуръондан) юз ўгириб кетасизларми?» (Оли Имрон 3/144) Ҳозир бизнинг кўз ўнгимизда Расул сифатида Муҳаммад алайҳиссаломнинг шахси эмас, балки у киши олиб келган Қуръон бор. Шу сабабли оятлардаги «Расул» калималарига «Китоб», ёки «Элчи келтирган китоб» деб маъно бердик (Моида 5/67, Наҳл 16/35).

^[171] Бу оятдаги шаҳид калимасига «Шунингдек, сизлар инсонларга гуноҳ бўлишингиз, Расул (элчига юборилган китоб)  эса сизларга гувоҳ бўлиши учун  сизларни ўрта (адолатли) уммат қилдик» деб таржима қилса ҳам бўлади. Ҳар инсонни ишониши керак бўлган тўғри дин мана шу дин бўлганлиги учун, биз мусулмонлар инсониятга ўрнак бўлишимиз керак (Оли Имрон 3/110). Инсониятга яхши ўрнак сифатида уларни кўз ўнгида қолишимиз керак.

^[172] Ушбу оятда «наъламу» феъли бор. баъзилар у феълга «билайлик» ёки «билиб олайлик» деб маъно беради. Аслида ундай эмас, балки «белгилаб қўяйлик» ёки «ажратиб қўяйлик» деб таржима қилиниши керак. Чунки бу феълнинг ўзаги ҳам илм ҳамда аломат маъноларига далолат қилади. Бундан ташқари яна қуйидаги оятларда ҳам «илм» эмас «аломат» ёки «белги» дея таржима қилиниши керак. (Қаранг: Каҳф 18/12, Анкабут 29/3, Сабаъ 34/21, Муҳаммад 47/31.)

^[173] Илк қибла Каъба бўлган (Оли Имрон 3/96). Яна Расулуллоҳ дарврида юқоридаги оятлар асосида Каъбага бурилди.

^[174] Исломда адо этилган амаллар имон сабабли содир бўлгани учун, бу оятда ибодатни ўрнига унга сабаб бўлган имон калимаси ишлатилган. Яъни, қибла ўзгаришидан олдин Қуддусга қараб ўқилган намозларингизни Аллоҳ зое қилмайди, дегани бўлади. Чунки, Қуддусга қараб намоз ўқиганида ҳам Аллоҳга ишонгани учун намоз ўқишган.

^[175] Оятдаги таниқли нарса ё Қиблани ўзгариши, ё Қуръон ёки Муҳаммад алайҳиссалом. Балки, булардан ҳар бирини ўз ичига олиши ҳам мумкин. Зотан улардан ҳар бири бир-бирига боғлиқ.

^[176] Қиблани ўзгариши ҳатто ҳозирги кундаги Инжилда ҳам кўрсатилган (Юҳанна 4:19-21). Агар Қибла ўзгартирилмаган бўлганда, аҳли китоблар мусулмонларга қарши ўша далилларини ўртага қўйган бўлар эди.

^[177] Тиловат – оятларнинг тўғри ўқилишига риоя қилиб, унинг маънолари ҳақида ўйланиб фикр юритишдир. Қуръонни мана шундай ўқишга тиловат дейилади (Тафсирур-Роғиб).  Маънолари ҳақида фикр юритиб, ўйланиб ўқиш тиловатдир (Муфрадот). Демак, ўқиб, уқиб, унга амал қилиш учун Қуръон ўқиган инсонга Қуръон тиловат қилди дейилади.

^[178] Бир вақтлар Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳдан шуни, яъни ўз наслидан мана шундай бир элчи чиқаришини сўраган (Бақара 2/129).

^[179] Зикр Қуръондир (Ҳижр 15/48). Қуръонни ўқиган инсон Аллоҳни ва Унинг ҳукмларини зикр қилган бўлади.

^[180] Сабр икки хил бўлади: 1. Кўнгли тусаган нарсадан ўзини тийиб туриш бўлиб, унга иффат дейилади.  2. Ёмонлик ва машаққатларга нисбатан бардош қилиш бўлиб, бунга шижоат дейилади (Тафсирур-Роғиб). Шунинг учун баъзан рўзага ҳам сабр дейилади.

^{[181] [181]} Мусулмонлар Аллоҳнинг ёрдамига эришиш учун сабр-бардошли бўлган ҳолда, ҳеч қандай шарт ва шароитга қарамасдан, Аллоҳнинг йўлидан айрилмасликлари ва вазифаларини тарк қилмасликлари ва ман шу ҳолатда Аллоҳга дуо-илтижо қилиб Ундан ёрдам сўрашлари керак бўлади. Бу нарса, Аллоҳга қуллик қилишда азму қарорлилик ва сабр-бардошлиликни талаб қилади. Шунинг учун, бу оятга «Диний бурчини бардавом бажариб» деб маъно берса ҳам бўлади. Баъзи инсонлар мурод-мақсадларига эришиш учун фақатгина дуонинг ўзи кифоя деб ўйлайди. Ҳолбуки, банда мақсадига эришиши учун аввало Аллоҳдан дуо қилиб ёрдам сўраши ҳамда керакли барча ишни ўз ўзнида бажариши кераклигини ҳам билдирган (Бақара 2:200-202, Нажм 53:39).

^[182] Аллоҳнинг синови – кимни қандай эканини билиш учун эмас, бандаларнинг амалларини ўртага чиқариш учун бўлади (Роғиб ал-Исфаҳоний).

^[183] (Анбиё 21/65)

^[184] Қилаётган ҳар бир яхши ишини сабр-бардош билан охирига етказадиган инсонларга Аллоҳ ёрдам беради. Аллоҳ учун қилинган ҳар бир яхши иши эгасини Аллоҳ ундан ҳам яхшироғи билан мукофотлайди (Наҳл 16/97).

^[185] Жоҳилият давридаги Араблар Сафо билан Марво тепаликларига Исаф ва Ноила номли иккита бут қўйиб қўйишган. Шу сабабли, мусулмонлар саъйни тарк қилишган эди (Ибн Ҳажар Асқалоний, Фатҳул Борий, Шарҳи саҳиҳи Бухорий). Ўша бутлар сабабли мусулмонлар тарафидан вақтинча саъй қилинмай қолинганини билдиради. (Бақара 2/196) оятдаги буйруқ, Ҳаж ибодатини мукаммал бўлиши учун Сафо ва Марвони саъй қилиш шарт эканини ва уни тарк қилиб бўлмаслигини билдиради.

^[186] Йўл кўрсатувчи ва уни атрофлича тафсилотлаб тушунтириб берувчи ўлароқ оятлар иккига бўлинади. Бошқача қилиб айтганда, ҳукм ифодаловчи она оятларга муҳкам ва уни очиқлаб берувчи оятларга муташобеҳ дейилади (Аъроф 7/152, Ҳуд 11/1-2, Оли Имрон 3/7, Зумар 39/23, Фуссилат 41/3).

^[187]  Бу оятдан «Аллоҳ ила ораларига тушадиган илоҳлар қилиб олади» деган маъно ҳам чиқади. Ҳар иккала маънода ҳам, Аллоҳга ҳеч кимни шерик қилиб бўлмаслиги ўртага чиқади.

^[188] Мўминлар Аллоҳ билан ўзларини орасига ҳеч кимни воситачи қилиб киргизмаганликлари учун, уларни Аллоҳ билан ўрталари жуда ҳам кучли боғланган бўлади. Мушриклар эса Аллоҳ билан ўзларини орасига турли мақсадларда воситачи ва ўртакашларни киргизиб олишгани учун, уларни Аллоҳга бўлган севгиси ва Унга бўлган боғлиқлиги узилиб қолади. Шу боис, оятдаги أشد калимасига ўзгармас хусусиятни билдирувчи сифати мушаббаҳа маъносини бердик. Зотан, “الشد – аш-шадду” калимаси кучли боғлиқлик ва мустаҳкам аҳд маъноларини билдиради (Муфрадот).

^[189] Бу жумла истиора бўлиб, «Шайтонни амрига бўйсунманглар» мазмун ифодалайди. Шайтон инсонларга фақат ёмон ва жирканч ишларни, Аллоҳ ҳақида билмаган нарсаларини гапиришни буюради (Бақара 2/169), у ўзига яқин кимсаларни қўрқитади, юрагига ваҳима солади (Оли Имрон 3/175), у инсонларга, айнан мусулмонларга Қуръонни қўйиб тоғутларга бориб муҳокамалашишга буюради ва шу иш орқали инсонни буткул йўлдан оздиришни хоҳлайди (Нисо 4/60), инсонларни хом-хаёл ва пуч мақсадларга ичини тўлдириб қўяди (Нисо 4/128), сархуш қилувчи моддалар истеъмол қилишга, қимор ўйнашга, бут-санамларга таъзим қилишга ва фолга ишониб амал қилишга чақиради ва шу иш орқали ораларини бузишни хоҳлайди (Моида 5/90), у тавба-тазарру қилиб юрмайдиган инсонларга қилаётган ёмон ишларини чиройли қилиб кўрсатиб қўяди (Анъом 6/43), мусулмонларни Қуръонни менсимайдиган тоифалар орасида давомли ўтиришга ва улар билан доим бирга бўлишга чақиради ва ўша суҳбатларда Аллоҳни ва Унинг оятларини унга унуттириб қўяди (Анъом 6/68), у инсонларнинг аврат ва уят жойларини бир-бирига очиб кўрсаттиришга чақиради (Аъроф 7/20), инсонларни Аллоҳнинг китобидан узоқлаштиришга чақиради (Аъроф 7/175). Инсон учун нимаики зиён ва зарар келтирса, демак у иш орқасида шайтон ва шайтонлашиб кетган инсонлар туради.

^[190] Кимки Аллоҳ ҳаром қилган нарсани ҳалол деса, ёки Аллоҳ ҳалол қилган нарсани ҳаром деса, ёхуд Аллоҳ ҳақида билмаган нарсасини гапирса, демак у инсон шайтонга эргашган ва шайтонлик қилган бўлади.

^[191] Уларга деганда барча инсонларга ишорат қилган бўлиши ҳам мумкин, ёки расулуллоҳ имонга ва Қуръонга эргашишликка чақирганда юз ўгирган мушриклар ва яҳудийларга ишорат қилган бўлиши ҳам мумкин. Бу оят ўз мўжизалигини ҳозиргача кўрсатиб келмоқдаки, ҳозирги кунимизда ҳам ўзини мусулмонман деган кишиларга «Қуръонга қайтинглар ва унга амал қилинглар»- дейилса, улар ҳам худди оятда келтирилган гапни айтиб, «Биз фақатгина ота-боболаримизни динига эргашамиз»,- дейди.

^[192] Мана шу оятга ҳамда Зухруф 43/22-25- оятларга кўра, ақл юритмасдан, кўр-кўрона бировга тақлид қилиб кетавериш тўғри иш эмаслиги ўртага чиқади, ҳатто ўзининг ота-боболари бўлса ҳам. Бундай кўр-кўрона, ақл юритмасдан, тафаккур қилиб кўрмасдан бировга тақлид қилиб кетиш бу ва бу каби бошқа оятларда қаттиқ қораланмоқда.

^[193] Оятдаги «янъиқу» феълига мажҳул маъно берилди. Араб тилида зикрул-фоили ала иродатил-мафъул қоидаси бор. «Ийшатир-розия» иборасига ҳам шундай маъно берилади (Таъвилоти Аҳлис-Сунна).

^[194] Бундан бошқа оятларда ўз орзу-истакларини ўзига илоҳ қилиб олганларни чорва ҳайвонларга ўхшатган ва ҳатто улардан ҳам паст савияда экани билдирган (Фурқон 25/43-44). Аъроф сурасининг 179- оятида ҳам, жаҳаннамга кирадиганлар ҳайвонлар каби ақлини ишламайдиганлар экани билдирилган.

^[195] Табиатингиз тортган дея таржима қилинган тоййиб – طيب калимасининг асл маъноси – вужуд ва туйғуларга ёқадиган (лаззатланадиган) нарсадир (Муфрадот).

^[196] Анъом 6/145- оятга кўра, фақатгина оққан қон ҳаром, томирлардаги қон ҳаром эмас.

^[197] Аллоҳдан бошқаси учун аталиб сўйилмагунча, мусулмон бўлмаганларнинг ёки басмаласиз (Аллоҳни номи айтилмай) сўйилган ҳайвоннинг гўшти ҳаром бўлмайди. Бунинг аксини кўрсатган бирорта оятҳам ҳадис ҳам йўқ. (Қаранг: Моида 5/3. Анъом 6/145)

^[198] Бу умумий бир қоида, хоҳ Таврот бўлсин, Хоҳ Иннжил, хоҳ Қуръон; кимки улардаги ҳукмлардан бирортасини қандайдир манфаат эвазига яшириб келса, уларнинг кимлигидан қатъи назар, мана шу оят ҳукмига тушади.

^[199] Қуръонга хилоф иш қилганлар ҳеч қачон бир-бири билан келиша олмайди. Шунинг учун Аллоҳ таоло мўминларга Қуръонда бирлашинглар деб буюрган (Оли Имрон 3/103).

^[200] Бу оятда имоннинг шарти бешта ҳисобланган. Қадарга имон деган олтинчи шарт келтирилмаган. Имон-эътиқод масаласида Қуръонда бўлмаган, унда буюрилмаган нарсаларни илова қилиш жуда ҳам катта хатодир, Аллоҳга ифтиродир.

^[201] Қасос – содир этилган жиноят билан унга берилган жазо ўртасидаги тенгликни ифода қилади.

^[202] Маъруф – танилган ва билинган дегани. Бу маълумот ё Қуръондан ёки унга зид бўлмаган урф-одат ва анъанадан олинган бўлади. Бунинг зидди эса мункар дейилади.

^[203] Ақл билан қалбни бирлашишига лубб дейилади (ал-Айн). Бундай кишиларга «улул-албаб», яъни соғлом ақл ва соғлом фикр эгалари дейилади. Улар сўзни эшитиб, уни энг гўзалига эргашадиганлардир (Зумар 39/18). Бошқача қилиб айтганда, виждонли киши дейилади.

^[204] Қасос – жиноятига тенг жазо берилиш маъносини билдиргани учун, «Қасосда ҳаёт бор» деган жумла шундай тушунилади: Бир инсон бошқа бир инсонни ўлдириб қўйса, ўлган кишининг яқинлари энди алам устида қотилнинг ҳам бирон бир яқинини ўлдириб қўйиши мумкин. Мана шу ҳолатда ҳеч ким ҳаққидан ошмаслиги учун айнан қасос, яъни қилинган жиноят билан тенг жазо қўлланишини билдирган. Қилинган жиноятга тенг жазо берилиши эса – адолат ва барқарорлик дегани бўлиб, адолат тинч ҳаётга ва барқарорликка олиб боради. Уни зидди – зулмдир. Зулм эса – ўлим ва беқарорликка олиб келади. Қасосда ҳаёт бор дегани шуни англатади.

^[205] Васийят – бировга маълум бир вазифа юклатилишни билдиради (Лисан). Ал-васийят калимасидаги алиф-лом музоаф илайҳдан эваз бўлиб, васийяту ат-тақсим деб маъно берилди. Бировдан қолган меросни Қуръондаги тақсимот ҳукмларига кўра бўлиб беришлик – атрофдаги мусулмонлар зиммасига юклатилган бир фарз амалдир.

^[206] Оятдаги «мувсин» калимасига «мувсил» маъноси берганлар бу оятга «Мерос бўлувчи киши бир тарафга мойил бўлиб қолишидан, ёки бирон бир хатога йўл қўйиб қўйишидан қўрқиб, меросхўрларни келиштириб қўйса, унга гуноҳ йўқ.» Шаклида таржима қилишган.

^[207] Меросни тақсимлаётган киши учун энг қийин бўлган нарса – қолган мулкларнинг ҳар бирини бир хил қиймат билан белгилаш ва уни ҳар бир ворис учун тенг қилиб бўлиб беришдир. Бу масалада агар у ворисларни ўртасини адоват ва гина қолдирмайдиган қилиб келиштириб қўйса, Аллоҳ буюрган тақсимотга хилоф иш қилган бўлмайди.

^[208] Оятга кўра, рўза тута олган ҳар бир киши Рамазон фитрини бериши керак. Абдуллоҳ ибн Умар шундай дегани ривоят қилинади: «Аллоҳнинг элчиси (алайҳиссалом) фитр ёки Рамазон садақасини эркагу аёлга, ҳурга ва қулга ҳурмодан бир со (3.920 гр) ёки арпадан бир со қилиб фарз қилди. Инсонлар буни ярим со буғдойга тенглаштиришди» (Бухорий, Закот 77).

^[209] Бақара сураси 59 ва Фурқон сураси 1-оятларга кўра, бу оятдаги фурқон калимасига ноиби фоил шаклида маъно берса ҳам бўлади. Қуръонни рамазон ойида нозил бўлиши – Қуръоннинг илк оятлари ўша нозили бўлишини бошлаганига ишорат қилади.

^[210] Рамазон рўзасини тутмасдан, бошқа кунларда тутиб бериш рухсати фақат бемор ва сафардаги инсонларга тегишли. Булардан бошқа инсонлар агар рўза тутмаган ёки тутган рўзасини бузган бўлса, каффорат учун рўза тутиб бериши керак эмас. Бундай кимсалар энди тавба қилиши керак. Бу ҳақида шундай ривоят бор: «Кимки Рамазон куни узри ёки хасталиги бўлмасдан еб-ичса (оғзини очиб юборса) бутун умр мобайнида рўза тутиб юрса ҳам, ўша кунги рўзани камчилигини тўлдира олмайди.» (Бухорий, Совм 27, Ибн Можа, Сиём 14, Дорамий, Совм 18, Аҳмад ибн Ҳанбал 2/458, 470.)

^[211] Ўша такбирлар байрам такбирларидир. Набийимиз алайҳиссалом Рамазон ва Қурбон байрамларида ўзининг аёллари ва қизларини ҳамда бошқа аёл-қизларни ҳам намоз ўқиладиган майдонга чиқишини буюрар эди (Бухорий, Ийдайн 15, 20, Ҳайз 23, Солат 2, Ҳаж 81; Муслим, Ийдайн 10-890) Байрам намозлари шу такбирлар учун ўқилади. (Қаранг: Ҳаж 22/37.)

^[212] Аллоҳ қулларига илми, қудрати, яхшилиги, қутқариб қолиши, ёрдами билан яқин. Аллоҳни инсонга макон жиҳатидан яқин деб нисбат бериб бўлмайди. Чунки, Аллоҳ маконлар яратилмай туриб ҳам бор эди. Аллоҳ бандаларига жуда яқиндир. Лекин инсонлар уни англай олмайди (Воқеа 56/85). Аллоҳ инсонга шоҳ томиридан ҳам яқин (Қоф 50/16).

^[213] Бақара 2/183-оятда билдирилган аввалгиларга фарз қилинганидек фарз қилинган деган ҳукм, бу оятдаги енгиллик билан насх қилинди ва очиқланди. Энди, Рамазон ойи кечаларида аёлига қовушиш ҳалол қилинган.

^[214] Яъни, ўтмишда Рамазон кечаларида қилган ишларингиз учун сизларни жазоламади. Аксинча, сизларга тавба қилиб ўзингизни тузатишга имкон берди.

^[215] Фажр – кечанинг охирида қуёшдан уфққа улашган қизилликдир (Лисан). Ўша қизил шафақ чиқишни бошлаганида ердаги табиат уйғонади, баъзи бир юлдузлар кўринмай қолади, саҳарлик вақти киради. Оқ шафақ билан қора шафақ бир-биридан аниқ-тиниқ ажрагани кўринадиган вақтга қадар саҳарлик қилинади. Айнан саҳарлик вақтида ёки ундан сал аввал таҳажжуд намозини ўқиб олса ҳам бўлади. Саҳарликка ва таҳажжудга алоқадор ва ўхшаш оят шу: (Тур 52/48-49)

^[216] Эътикоф – Ибодат нийятида бирон бир жойда, хусусан масжидларда маълум бир муддат қолишдир. Расулимиз алайҳиссалом Рамазонни охирги ўн кунида вақтини масжидта ўтказар эди (Бухорий, Ҳайз 10, Эътикоф 10.)

^[217] Аллоҳ ҳаром қилган йўл орқали мол-мулкка эга бўлишга ботил (бузуқ йўл) дейилади. Ёлғон гапириб эга бўлиш, ўғирлик қилиб топиш, куч билан мажбуран тортиб олиш, судхўрлик қилиб топиш, норози қилиб эгадор бўлиб олиш, тарози ва ўлчовлардан камайтириб қолиш кабилар ботил йўл ҳисобланади.

^[218] Билиб туриб бировни мол-мулкига ҳақсиз эга чиқиш учун, ваколатли кишиларга ёки ишни ўзини фойдасига ҳал эта олувчи шахсларга пул бериш пора ҳисобланади. Бу оят айнан ана ўшандай пора беришни тақиқламоқда. Агар бир инсон ўз мулкига эга чиқиш учун бировга пул беришга мажбур бўлиб қолса, берганга эмас, балки олганга гуноҳ бўлади. Қачонки бировни ҳаққига эгалик қилиш учун ўз ихтиёри билан берса, шунда ҳар иккаласи жавобгарликка тортилади.

^[219] Янги ой қуёшдан кейин чиққан ҳилол билан бошланади. Аслида ой ва қуёш маълум бир ҳисобга кўра яратилган ва шундай давом этади (Роҳман 55/5, Ясин 36/40). Пайғамбар алайҳиссаломдан ойни ботиши ва чиқиши ва у ҳақда яна бошқа саволлар ҳам сўралгани маълум бўлмоқда. Аллоҳ таоло бу саволга қисқача жавоб бериб ўтиб, кейин эса, бир инсондан уни мутахассислиги бўлмаган нарсалар ҳақида сўрашликни – уйни эшиги туриб, уйни олдидаги эшиги туриб орқадан айланиб кириш яхши эмаслигини билдириб, ўша нарса мажозий ва қиёс йўллари орқали билдириб ўтмоқда. Пайғамбаримизнинг ёнларида бундай ҳисоб-китобни яхши биладиган бир киши бўлмагани учун шундай деган: «Бизлар бир уммий халқмиз, ҳисобни (осмон жисмлари ва коинот тузилиши ҳақидаги фан) билмаймиз.» «Ойни кўрганда рўзани бошланглар, такроран кўрганингизда рўзани якунланглар, ой булутли бўлса ўттизда тугатинглар» (Муслим Сиём 1080,1081).  Демак, ҳар бир ишни ўз мутахассисидан сўраш керак.

^[220] Мусулмонлар фақат қуйидаги ҳолатлардагина уруш эълон қилишлари мумкин: дини сабабли мусулмонларга қарши жанг бошланганида ёки мусулмонларни юртларидан сургун қилинаётганида динини ва ватанини ҳимояси учун жанг эълон қилиниши (Мумтаҳина 60/8-9, Бақара 2/190), жафокаш ва мазлум халқлар ёрдамга чақирилганида (Нисо 4/75), мусулмонлар билан тинчлик сулҳи тузилганидан кейин, келишувни аниқ бузишини билиб қолинганида ёки ростмана бузишганида (Анфол 8/58, Тавба 9/13). Бундан бошқа ҳолатларда ҳеч кимга на дини, на миллати, на ирқи ва на бошқа нарса сабабли уруш эълон қилиб бўлмайди, жанг қилиб бўлмайди. Бу ҳолатлардан бошқа ҳолатларда бировнга жанг эълон қилиш ҳаддан ошиш ва зулм бўлади.

^[221] Фитна калимаси Қуръонда имтиҳон (Аъроф 7/155), муаммога дучор қилиш, мусибатга тушириш (Аъроф 7/27), жанг (Бақара 2/191), жаҳаннам азоби (Зариёт 51/10-14) каби фарқли маъноларда келади. Бақара 2/102-оятга ҳам мурожаат қилишингиз мумкин. Урушга сабаб бўладиган ишни юзага чиқариш – ўша урушда қатнашиб кимнидир ҳалок қилгандан ҳам ёмондир.

^[222] Урушни тўхтатиб, тинчлик ҳақида келишув тузмоқчи бўлган Ислом ва мусулмонларнинг душманларига нисбатан қандай иш олиб боришлиги ҳақида билиш учун (Анфол 8/61-62) оятига қаранг. Ислом ва мусулмонларга душманлик қилмаётган ғайридинлар ва бошқа миллатлар аро қандай муомала қилишлик ҳақида билиш учун (Мумтаҳина 60/8-9) оятига қаранг.

^[223] Динда мажбурлаш бўлмагани сабабли (Бақара 2/256), бу оятда талаб қилинган нарса – ҳаммани мажбурий мусулмон бўлиши эмас (Юнус 10/99), балки, Аллоҳни ер юзидаги тартиби ўрнатилишидир (Фатҳ 48/28). Аллоҳнинг ердаги тартиби эса – (миллати, ирқи, дини, жинсидан қатъи назар) тартиб ва қонун-қоидаларни бузмаган тақдирда, ҳар ким тенг ҳуқуқли ва эркин яшай оладиган адолатли жамият ва муҳит барпо қилинишидир. Инсонлардан ким қайси динни хоҳласа ўша динда яшашга ҳақли (Каҳф 18/29).

^[224] Демак, Ислом қонунларига кўра, ким Ислом ва мусулмонларга қарши душманчилик қилиб жанг бошласа, айнан ўшаларга қарши аввало мудофаа ва ҳимоя учун, ҳамда Ислом ва мусулонларга нисбатан қилинаётган ҳақсизлик ва тазиқларга якун ясаш учун жанг қилинади. Агар улар жангни тўхтатсалар, мусулмонлар ҳам жангни тўхтатиши шарт. Нисо сурасининг 38-оятига кўра, мусулмонларга қарши жанг бошлаганлар агар жангни тўхтатса, мусулмонлар улардан ўч олиш мақсадида уруш бошламайди ва қасос олмайди. Мусулмонларга қарши уруш очганлар жангни тўхтатиб, тавба қилсалар уларни ўтмишдаги гуноҳлари кечирилади. Лекин, уруш тугаганидан кейин кимки зулм ва ҳақсизлик қилишда давом этса, ундай кимсаларга албатта қилган жиноятларига мувофиқ жазо берилади.

^[225] Ҳаром ойлар – Зулқаъда, Зулҳижжа, Муҳаррам ва Ражаб ойлар.

^[226] Яъни, Ҳаром ойлардаги тақиқларга риоя қилиш ўша тақиқларга риоя қилганларга нисбатан қўлланилади. Ҳаром ойлигига қарамасдан уруш очган кимсаларга қарши уруш очилади, Ҳаром ойда турибмиз деб қараб турилмайди.

^[227] Аллоҳ йўлида сарф-харажат қилиш деганда ҳарбий бюджет учун сарфланадиган маблағ ҳам назарда тутилади (Анфол 8/6). Жамиятдаги муҳтож, кимсасиз, қаровсиз, кам таъминланган, боқувчисиз, қарзга ботган кимсаларга қилинадиган сарф-харажат ҳам шу оят ҳукмига киради. Ўз қўлларингиз билан ўзингизни ҳалокатга ташламанглар дегани – имонингизни, юртингиз ва ватанингизни ҳимояси учун ҳарбий бюджет ташкил қилинглар, акс ҳолда сизларга душман тарафидан уруш очилиб жанг бошланиб кетса, ўз вақтида ҳарбий бюджет учун маблағ ажратилмаганлиги, шу сабабли ҳарбий қурол-яроқ ва ҳарбийларни етишмовчилиги юзага чиқиб ўзингизни ҳимоя қилолмай ҳалок бўлиб йўқ бўлиб кетасизлар, дегани бўлади. Бунга эса ўз вақтида мол-мулкингиздан сарф-харажат қилмаганингиз сабаб бўлади.

^[228] Муҳсин калимасидан иккита фарқли маъно чиқади:

• Бировга моддий яхшилик қилувчи.
• Ўз вазифасини ёки қилаётган яхши ишини пухта, чиройли ва маромига етказиб бажарувчи (Лисан, Муфрадот). Яхшилик қилиш ҳар иккала маънони ҳам ўз ичига олади.

^[229] Мусулмонлар бошланғичда саъй қилмас эди. Бу оят шунга ишорат қилади ва бундан кейин саъйни ҳам бажариб, Ҳаж ва Умра ибодатларини мукаммал адо этинглар, дегани бўлади. Жоҳилият давридаги Араблар Сафо билан Марво тепаликларига Исаф ва Ноила номли иккита бут қўйиб қўйишган. Шу сабабли, мусулмонлар саъйни тарк қилишган эди (Ибн Ҳажар Асқалоний, Фатҳул Борий, Шарҳи саҳиҳи Бухорий). Ўша бутлар сабабли мусулмонлар тарафидан вақтинча саъй қилинмай қолинганини билдиради. (Бақара 2/196) оятдаги буйруқ, Ҳаж ибодатини мукаммал бўлиши учун Сафо ва Марвони саъй қилиш шарт эканини ва уни тарк қилиб бўлмаслигини билдиради.

^[230] «Ҳадй» ва «маҳалл» калималарига берилган маъно учун бу оятларга мурожаат қилиниши мумкин: (Ҳаж 22/28)

^[231] Ҳаж ибодатлари бажариладиган кунлар аввалдан ҳаммага маълум бўлган қурбонлик қилинадиган кунлардир (Ҳаж 22/28).  Барча ҳожилар бир жойга йиғиладиган Зулҳижжанинг 9- куни Ҳажжул-Акбар куни ҳисобланади (Тавба 9/3). У куни Арафотга чиққан ҳожилар кечаси Муздалифада тўхтаб, кейин Минога қараб селдек оқиб тушадилар (Бақара 2/198).  Ундан кейин Каъбани тавоф қилишади (Ҳаж 22/29). Зулҳижжанинг 10-кунидан 13-кунига қадар тўрт кун қурбонлик байрамининг қурбонлари кесилиб, ҳаж ибодатлари тамомланади (Бақара 2/203).  Бу оятга кўра ҳаж ойлари уч ой бўлса-да, ҳаж ибодатлари Зулҳижжанинг 9-дан 13-гача бўлган  кунларда бажарилади.

^[232] Оятдаги фусуқ калимаси – шарият белгилаган чегарани бузишдир (Муфрадот). Ҳажга бориб ҳаж амалларини қилмаслик ҳам, тақиқланган ишларга қўл уриши ҳам «фосиқлик» дейилади.

^[233] Ҳажга борган ҳар ким ўзига етарлик егулик ёки етралик маблағ оволиши керак. Чунки ҳеч ким у ерга мол-мулк ва егулик тарқатгани бормайди. Ҳаж мавсумида у ердаги инсонларнинг асосий қисми мусофир ва хизматчи бўлади. Етарли маблағ ёки егуликсиз борган кимсалар, ҳаж вақтида фикру хаёли кимдан қанча қарз олсам экан, ёки ким менга қанча ёрдам қилар экан хаёл билам банд бўлиб қолиб, катта имкониятни қўлдан бой бериб қўяди.

^[234] Бу оятдаги (тижорат ва ризқ) ибораларини Ҳаж 22/28 ояти боғлами билан биргаликда изоҳлаб таржима қилдик. Ҳаж сурасининг 22- оятига кўра, ҳажга борганлар эҳромга кирмаган ҳолатлатда тижорат ва бошқа ҳар турли иқтисодий манфаатлар билан машғул бўлиш мумкин экани билдирилган.

^[235] Бу оятдаги зикр қилинглар ибораси намоз ўқишга ишорат қилади. Чунки, махсус бир вақтда ёки маълум бир маконда зикр қилиш ибораси,махсус ибодатга ишорат қилади. Муздалифага ўз вақтида етиб келган ҳожилар у ерда шом ва хуфтон намозларини ўқишади. Кеч қолганлар эса бомдод намозини кутади. Тоҳа 20/14 оятида «Мени зикрим учун намоз ўқи» амри берилгани учун, бу оятдаги зикр намозга ишорат қилади. Шу боис, Муздалифада ҳеч бўлмаса битта фарз намоз ўқилади. Тай қабиласидан Урва б. Мударрисдан шу мазмундаги бир ривоят бор: “Муздалифада Расулуллоҳга етиб келдим ва шундай дедим: “Тай тоғидан келдим, уловим паришон бўлди, ўзимни ҳам қийнадим. Валлоҳи, тепасига келиб дам олмаган биронта қум тепалиги қолмади, мен ҳожи бўла оламанми? Расулуллоҳ шундай деди: «Кимки биз билан бирга шу (тонг) намозини ўқиса ва аввалроқ – кечаси ёки кундузи Арафотга келган бўлса, у киши ҳажини тамомлаган ва тафасини ерига келтирган бўлади.» (Абу Довуд, Маносик 69, Термизий ҳаж 57, Насоий, Маносик 211, Ибн Можа, Маносик 57, Аҳмад Ибн Ҳанбал 4/261.) Тафас – ҳадисга кўра, Арафот ва Муздалифадаги тўхталишдир. «Тафасларини адо қилсинлар» буйруғи уларни фарз эканини кўрсатади.

^[236] Бу оятга кўра ҳожилар Муздалифадан тушаётганида ва ундан кейин жону дилдан мағфират сўрашлари ва Аллоҳдан кўп-кўп неъмату икромлар сўраб олиши керак.

^[237] Қазо – бир ишни тўлиқ ва тўғри бажаришига айтилади (Мақойис). Бундан ташқари, бир ишга қарор бериш (Исро 17/23) ва бир ишни тамомлаш (Фуссилат 41/12) маъноларда ҳам қўлланилгани каби, ишни тўлиқ ва пухта қилиш маъноалрида ҳам ишлатилади. Бу ҳақдаги бир оят шундай: (Тоҳа 20/72) Демак, ибодат масалаларидаги қазо калимаси ўша ибодатни пухта адо этилишига ишорат қилади. Бу оятдаги қазо калимаси ҳам намозни тўлиқ ва пухта қилиб қадо қилиш деган маънони билдиради.

^[238] Демак, дунёда бахтли яшашни хоҳлаган кишилар ҳам керакли ишларни амалга ошириш ва ҳаракат қилиш керак экан. Дунёда ҳам охиратда ҳам бахтли яшашни хоҳлайдиган мусулмонлар ҳам керакли ишларни амалга ошириши ва Аллоҳга дуо қилиш билан биргаликда тинимсиз саъй-ҳаракат қилишлари ҳам керак. Мақсадга эришиш учун қуруқ дуо билан кифояланиш тўғри эмаслигини бизга мана шу оят очиқлаб беряпти. Чунки, оятда қилган дуолари учун улуш ва насиба берилади деб эмас, қилган саъй-ҳаракатларидан насиба берилади деб жавоб келмоқда. Бу оят мусулмонлар учун  жуда муҳим ва зарурий бир масала ҳисобланади.

^[239] Бу ибора қуйидаги оятларга кўра, Аллоҳнинг ҳисоб-китоб қилишига, кофирларни жазолаб, мўминларни мукофотлашига оз қолганига ишорат қилади. Қомар 54/1, Анбиё 21/97, Наҳл 16/1.

^[240] Ҳаж ибодати Аллоҳнинг буйруғи бўлганлиги учун, Ҳаж кунларига қўшиш ёки айириш ҳам Аллоҳнинг амридадир. Оятдаги кунлар – Қурбон байрами кунига қўшилган кунлардир. Агар ҳожилар ўша кунларда адо этиладиган – Аллоҳни ёд этиш вазифасини икки кун адо этмай, учинчи куни адо этсалар ҳам, ёки учинчи кунига қолдирмай, биринчи ва иккинчи кунлари адо этиб қўйсалар ҳам бўлади. Лекин, эҳромда тақиқланган ишларга қўл урмасликлари керак.

^[241] Мусулмонлар нафақат ҳожига бориб эҳромга кирганларида, балки бутун умр ўзларини ножўя хатти-ҳаракатлардан, уруш-жанжалдан, фисқу фужурдан узоқ тутишлари кераклигини билдирмоқда бу оятда. Чунки, Аллоҳ ҳар доим ҳозиру нозирдир.

^[242] Бу оятга «(Сени ёнингдан) айрилиб кетганида», деб таржима қилганлар ҳам бўлган.

^[243] Ҳалок  – ундаги бор нарсани йўққа чиқаришдир. Жумладаги маъно оқишига қараб – чиритиш, тугатиш, вайрон қилиш, барбод қилиш ва йўқ қилиш каби маънолар берилади. Оятдаги «ҳарс» калимаси деҳқончилик орқалик тирикчилик қилиш деган маънони ҳам билдиргани учун, оят «инсонларни тирикчилик қилишига қарши чиқади», инсонларни тирикчилигини бузади”, каби маъноларга ҳам далолат қилади.

^[244] Исломга кирган инсон тинчлик ва бехавотирлик йўлига кирган бўлади. Исломга тўлиқ амал қилган инсон ўзини шайтоний – ёвуз ишлардан сақлаган, натижада дунёда ҳам ёмон оқибатлар келишидан ҳамда охиратда Аллоҳнинг ғазаби ва лаънатига, азоб ва уқубатига дучор бўлишдан сақлаган ҳамда, саломатлик юрти бўлган жаннатга киришига ўзи сабаб бўлган бўлади. Аллоҳ инсонларни ўша саломатлик юртига чақиради (Юнус 10/25). Мўминларни Исломга тўлалигича киришга чақириқ – давомли Ислом аҳкомларига риоя қилишга, ҳар доим куфрга қарши чиқиб имон тарафида бўлишга, ёмонликка қарши чиқиб яхшилик тарафида бўлишга чақириқдир.

^[245] Шайтон инсонларга фақат ёмон ва жирканч ишларни, Аллоҳ ҳақида билмаган нарсаларини гапиришни буюради (Бақара 2/169), у ўзига яқин кимсаларни қўрқитади, юрагига ваҳима солади (Оли Имрон 3/175), у инсонларга, айнан мусулмонларга Қуръонни қўйиб тоғутларга бориб муҳокамалашишга буюради ва шу иш орқали инсонни буткул йўлдан оздиришни хоҳлайди (Нисо 4/60), инсонларни хом-хаёл ва пуч мақсадларга ичини тўлдириб қўяди (Нисо 4/128), сархуш қилувчи моддалар истеъмол қилишга, қимор ўйнашга, бут-санамларга таъзим қилишга ва фолга ишониб амал қилишга чақиради ва шу иш орқали ораларини бузишни хоҳлайди (Моида 5/90), у тавба-тазарру қилиб юрмайдиган инсонларга қилаётган ёмон ишларини чиройли қилиб кўрсатиб қўяди (Анъом 6/43), мусулмонларни Қуръонни менсимайдиган тоифалар орасида давомли ўтиришга ва улар билан доим бирга бўлишга чақиради ва ўша суҳбатларда Аллоҳни ва Унинг оятларини унга унуттириб қўяди (Анъом 6/68), у инсонларнинг аврат ва уят жойларини бир-бирига очиб кўрсаттиришга чақиради (Аъроф 7/20), инсонларни Аллоҳнинг китобидан узоқлаштиришга чақиради (Аъроф 7/175). Инсон учун нимаики зиён ва зарар келтирса, демак у иш орқасида шайтон ва шайтонлашиб кетган инсонлар туради.

^[246] Араб тили қоидасида бир ишни айнан ўзига ёки бошқасига нисбат бериш бор. Масалан: Сажда сурасининг 11- оятида «Сизларни ўлим малаги вафот эттиради» дейилган бўлса, Зумар сурасининг 42- оятида «Ўлим вақтида жонларни Аллоҳ вафот эттиради» дейилган. Кўриниб турибдики, бир оятда ўлим малаги қиладиган ишни бошқа бир оятда Аллоҳ Ўзига нисбат бермоқда. Бунинг сабаби – ўша ишни фариштага Аллоҳ буюрган бўлади. Ёки ар-Роҳман сурасида Аллоҳ: «Қуръонни Раҳмон ўргатди» дейилган. Лекин бошқа оятда эса «Унга шиддатли қувват эгаси (Жаброил) ўргатди» деб келтирилган. Бунда ҳам ҳикмат шуки, Муҳаммад алайҳиссаломга Қуръонни Жаброил алайҳиссалом Аллоҳнинг изни билан ўргатган. Исро сурасининг 81- оятида ҳам мана шу оятдаги қоидага ўхшаш қоида ишлатилган ибора бор. У оятда «Ҳақ келди ва ботил йўқ бўлди», дейилган. Биламизки, ҳақ деганда ҳақ дин ва ҳақиқат назарда тутилади. Дин ўз оёғи билан келиб қолмайди. Уни кимдир сўз ва ҳаракати билан келтирган бўлиши, яъни кимдир унга сабабчи бўлиши керак.

Бундан ташқари, баъзи бир таржимонлар бу оятга айнан Аллоҳнинг Ўзи келади, деб араб тили қоидалари ва бошқа алоқадор оятларга эътибор қилмасдан таржима қилишади. Араб тилида «Келиш ва келтириш» калималари ҳаракатланадиган бирон бир тирик мавжудотни бир макондан бошқа бир маконга келиб-кетиши учунгина ишлатилмайди. Балки, тузатиши керак бўлган ишга ёрдам беришни қасд қилган киши учун ҳам ишлатилади. «Келдим» сўзи ўзбек тилида ҳам баъзан мажоз бўлиб ишлатилади. Масалан: «Китобнинг таҳорат бобига келдим.» Бу билан ўша киши китобнинг ичига кириб келган дейилмайди. «Келди» ёки «Келади» сўзлари Аллоҳга нисбат ишлатилганида, Аллоҳнинг зотини келиши ёки бир макондан бошқа маконга кўчиши каби маънолар берилмайди. Балки, Унинг амри келганига ёки белгилаган вақти келганига далолат қилади. (Қўшимча маълумот учун Имом Мотрудий ва Роғиб тафсирларига қаранг.)

Демак, баъзи бир муҳим масалаларда қандайдир ишларда Аллоҳ айнан Ўз зотига нисбат бериб келтиради.

^[247] Бу нарса ё қиёматнинг келишига ёки осмондан азоб ёмғири ёғишига ишорат қилади. Ҳар иккаласини ҳам инсоният тўхтатиб қололмайди. Аллоҳ таоло тарафидан бирон-бир иш (бало-офат ёки жазо) амалга оширилиши учун, Аллоҳнинг келиши ёки кўриниши, ёхуд азоб фаришталарни кўринишини кераги йўқ. Аллоҳни «бўл» деган амри кифоя. Ҳатто қиёмат қойим қилиб юбориш ҳам Аллоҳга бир лаҳзалик иш.

^[248] Бақара 2/117.

^[249] Аллоҳ таоло инсонни яратиб, унга қандай яшаш кераклигини унинг ўз яратилиш фитратида ўргатиб қўйди. Инсоният асосан еб-ичиб ва эр-аёл бир-бири билан қўшилиб ҳаётини давом эттиради. Лекин Аллоҳ таоло еб-ичишга ҳам, эр-хотинликка ҳам ўлчов ва қоида ўрнатиб қўйган. Улардан шариат буюрган миқдорда – ҳаддан ошмасдан истеъмол қилишни Аллоҳнинг ўзи уларга зийнатли қилиб кўрсатиб қўйган. Еб-ичишга ва аёли билан қўшилишга инсоннинг яратилиш табиатининг ўзида иштиёқ бўлади. Бу нарса унга Аллоҳ таоло тарафидан берилган. Лекин, кимки еб-ичишда ҳалолни қўйиб ҳаромга қўл урса, ёки никоҳни қўйиб зинога қўл урса, ундан кейинги қилаётган ишларини уларга шайтон чиройли қилиб кўрсатиб қўяди. Шунинг учун баъзи оятларда «Аллоҳ зийнатлаб қўйди», деб келтирилган бўлса, яна бошқа оятларда «шайтон зийнатлаб қўйди», деб келтирилган.

^[250] Оятга кўра ҳар бир пайғамбарда китоб бўлган.

^[251] Китобни ўқиганлар ё ўз ихтиёри билан тўғри йўлга юради, ёки ўз ихтиёри билан хато йўлни танлаб хатога қўл урадилар.

^[252] Кимки тўғри йўлни танласа ва керакли ишни қилса, ана ўша инсонни Аллоҳ ҳидоят қилади. Кимки залолатни танласа, Аллоҳ уни залолатга гирифтор қилади. Ҳидоят ва залолатни инсоннинг ўзи танлайди (Ҳуд 11/108, Исро 17/15, Намл 27/92). Аллоҳ ҳидоятни ана шундай қулларига муносиб кўради (Шўро 42/13).

^[253] Аллоҳнинг имтиҳонидан сабр-бардош билан яхши ўтганларга Аллоҳ албатта ёрдам беради. Аллоҳ сабрликлар билан биргадир (Бақара 2/153, Анфол 8/46).

^[254] Нимани сарфлаш ҳақидаги саволга (Бақара 2/219) оятда жавоб берилган. Бу оятда эса қаерга сарфлаш ҳақида кўрсатма берган.

^[255] Ҳаром ойлар тўртта. Улар: Зулқаъда, Зулҳижжа, Муҳаррам ва Ражаб ойлар (Тавба 9/36).Ҳаром ойлар тўртта. Улар: Зулқаъда, Зулҳижжа, Муҳаррам ва Ражаб ойлар (Тавба 9/36).

^[256] Фитна калимаси Қуръонда имтиҳон (Аъроф 7/155), муаммога дучор қилиш, мусибатга тушириш (Аъроф 7/27), жанг (Бақара 2/191), жаҳаннам азоби (Зориёт 51/10-14) каби фарқли маъноларда келади. Бақара 2/102-оятга ҳам мурожаат қилишингиз мумкин. Урушга сабаб бўладиган ишни юзага чиқариш – ўша урушда қатнашиб кимнидир ҳалок қилгандан ҳам ёмондир.

^[257] Жиҳод – душманни, шайтонни ёки орзу ҳавасларини босимига қарши Аллоҳни буйруқларини адо этиш учун сарфланган катта куч ва ғайрат дегани (Муфрадот). Баъзи ўринларда душманга қарши мудофаа учун жанг қилиш маъноларида ҳам ишлатилади.

[258] Ҳазрати Умар ибн Хаттоб хамрни шундай таърифлаган: «Хамр – ақлни тўиб қўювчи нарсадир» (Бухорий ва Муслим).

^[259] Инсонни яхшиликлардан ва асл яратилишидаги хулқ-атворидан узоқлаштирадиган ҳаракатларга  «исм» дейилади (Муфрадот). Хомр (Маст қилувчи ичимлик ва гиёҳлар) ва қимор инсонни Қуръондан ва намоздан (Моида 5/91) ва асл яратилиш табиатидан жиддий маънода узоқлаштиради. Зотан Аллоҳ таоло тақиқлаган нарсаларнинг барчасига назар соладиган бўлсак, уларни барчасида ҳам фойдасидан кўра зарари кўпроқ бўлиб чиқади. Бизни яратган Раббимиз бизга нима фойда ва нима зарар эканини Ўзи жуда яхши билгани учун, Унинг амрига сўзсиз амал қилиб юрсак, ҳам соғлом, ҳамда тинч-хотиржам ҳаёт кечирамиз. Аъроф 7:33 оятда Аллоҳ таоло وَالْاِثْم – ал-исм дея гуноҳнинг ҳар турини ҳаром деб буюрган. Бу оятда ҳам хомр-маст қилувчи ичимлик турини «исм» деб келтирган.

^[260] Бу оятга кўра, истеъмол қилганда инсонни вақтинча ақлини ва эс-ҳушини олиб қўядиган ичимлик ва гиёҳ турлари инсон учун зарарли ва ҳаромдир.

^[261] Оятдаги авф сўзи – умумий эҳтиёжидан ортган ва кўпайган деган маъноларни билдиради (ас-Сиҳоҳ, Мақойис). Аъроф сурасининг 95-оятига кўра эса, бир кишини бой эканини билдиради. Бир инсоннинг уйи, зарурий уй жиҳозлари, ўзини ва қарамоғидаги кишиларнинг емоқ-ичмоғи, зарурати учун керакли бўлган улови, хусусий ишхонаси ва шу каби нарсалар – кишининг умумий ва зарурий эҳтиёжлари сирасига киради. Анъом сурасининг 160-оятига кўра, ҳосилдорликларнинг садақаси (ушри, яъни ўндан бири) йиғим-терим куни амалга оширилади.

^[262] Аҳзоб сурасининг 4-5 оятларига кўра, асраб олинган фарзандликнинг ҳеч бир жиҳати боқиб олувчи ота-оналари учун ўз фарзанди сифатида қабул қилинмайди. Шу ҳукмга кўра, Зайд ўз хотини Зайнабдан ажрашганидан кейин Расулуллоҳ у билан никоҳланган. Буни ҳикмати эса, боқиб олинган фарзандлар ҳеч қачон ўз туққан ва туғдирган фарзанди ҳукмига кирмаслиги инсонлар зеҳнига жойлашиб қолиши учундир.

^[263](Нисо 4:6 оятда етимларга ва уларнинг мулкларига нисбатан қандай муомала қилинши кераклиги очиқланган. Ана ўша оятда анча-мунча енгиллик берилган. Агар Аллоҳ «Етимларга тегишли мол-мулкка асло қўлингизни текказманглар» десайди, етимларни оталиққа олиш, улардан қолган меросни асраб-авайлаш ва шу каби масалаларда  турли қийинчиликлар юзага келган бўларди.

^[264] Динидан қатъи назар уйланиш ҳаром бўлган аёллар Нисо сурасининг 22-24 оятларида баён қилинган. 25- оятида эса, номусли ҳур аёлларга уйланишга кучи етмаганлар, номусли асира аёлларга уйланишига рухсат берилган, бироқ, асира аёлга уйлангандан кўра, сабр қилгани яхши экани айтилган. Тавба сурасининг 31- оятида эса, яҳудий ва христианларнинг барчаси мушрик экани маълум қилингани ҳолда, Моида сурасининг 5- оятида яҳудий ва христианларнинг номусли аёлларига уйланишга рухсат берилган. Мана шу оятларга кўра, уйланишда аввало ҳур ва номусли мўмина аёллар, кейин номусли мўмина асира аёллар, кейин номусли мушрика аёллар тавсия этилади. Бу эса, ғайридинлик никоҳга таъсир қилмаслигини билдиради. Зотан, бу масала Таҳрим сурасининг 10-11- оятларида ўрнакли ҳолда келтирилган. Пайғамбар алайҳиссалом Жувайрия билан уйланиш учун унга Исломга киришини талаб қилмагани, ўзининг қизи Зайнаб эри Абул-Ос мусулмон бўлмагани ҳолда у билан ҳижратнинг 6- йилигача бирга яшагани, ҳамда Пайғамбар алайҳиссалом эр ёки хотиннинг динини деб бирорта ҳам оилани ажраштириб юбормагани, юқоридаги оятларни ҳаётига татбиқ қилганини кўрсатади.

^[265] Оятдаги المحيض калимаси ҳам ой кўриш ва ҳамда нифос (туғруқдан кейин келадиган) қонини билдиради (Мақойис). Умму Салама онамиздан қилинган ривоятда ҳам, нифос калимаси ҳайз кўрган аёл учун ҳам бир хил маънода ишлатилганини, яъни маҳиз калимаси ҳам нифос ҳамда ҳайз қони учун ишлатилганини билдиради (Бухорий, Ҳайз 4).

^[266] Одатли вақтида аёллар билан жинсий муносабатда бўлишдан бундан кейинги жумлада қайтарилган. Бу оят эса, аёлларга жисмонан ҳамда руҳан қийинчилик келтириб чиқарилиши мумкин бўлган ҳар қандай ножўя хатти-ҳаракатдан ва сўздан сақланиш кераклигини билдирмоқда. Бундай ҳолатларда аёлларга ҳайзли ҳолатини юзига солиб ҳам бўлмайди.

^[267] (Бақара 2/187 ва 223 оятларга кўра, аёлига фақат олд аврат жойидангина яқинлашиш мумкин.)

^[268] Экинзор – ундан ҳосил олинадиган жойдир. Демак, фарзанд кутиладиган ерга алоқа қилиш шарти билан хоҳлаган шакда яқинлик қилиш мумкин.

^[269] Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломнинг ичган қасамини буздирган (Таҳрим 66/1-2). Демак, ичган қасами бирон бир яхшиликка моне бўлиб қолса уни албатта бузиш керак.

^[270] Оятдаги «ийло» калимасида умуман қасам маъноси йўқ. Лекин баъзилар бу оятга қасам ичса деб таржима қилади. Хафалик, жаҳл, зиҳор ёки бошқа сабабларга кўра аёлидан узоқ қолишга қарор берган эрлар, аёлидан фақат тўрт ой узоқ қолиши мумкин. Агар тўрт ой ичида аёлига қайтмаса, бешинчи ойнинг бошидан бошлаб талоқ муддати бошланиб кетади. Агар тўрт ой ичида аёли билан қовушса, оиласи ва никоҳи яна давом этади. Агар бу ишга эркак киши қасам ичмаган бўлса, қасамини бузгани учун кафорат бермайди. Бу оят зиҳор ояти билан боғлиқдир. Зиҳор қилган эркаклар ҳам энг кўп тўрт ой аёлидан ёлғиз қолиши мумкин. Зиҳор – эр ўз хотинини ёки хотинининг боши, юзи ёки орқа қисмини ўзига ҳаром қилиш учун, абадий турмуш қуриши тақиқланган бирон бир аёл билан таққослашини англатади.

^[271] Агар эр тўрт ой давомида аёлига қайтмаса, муддат охирида талоқ ҳукми бошланган бўлиб, аёл талоқ қилинган ҳукмига киради ва ўша кундан бошлаб идда кутиш бошланади.

^[272] Ажрашиш иши фақатгина аёлларни поклик вақтида амалга оширилиши керак. Ажрашгандан кейин идда сақлаш вақтида аёллар уйларидан чиқмаслиги (Талоқ 65/1) ва ётоқда ўзлари ёлғиз қолишлари керак. Бу ҳолат, эр билан аёлни ажрашиш ёки ажрашмаслик ҳақида сўнги берадиган қарорига ойдинлик киритади. Агар ажрашадиган бўлса, идда ичида  эр-хотин ўртасида фарзандга сабаб бўладиган алоқа қилинмагани боис, ўртада фарзанд бўлиб ажрашишликни олди олинган бўлади. Бақара сурасининг 222-оятига кўра, одатли вақтларида аёлларга яқинлик қилиб бўлмагани учун, оятдаги «қуру» калимаси поклик муддатини билдиради. Демак, эри тарафидан ажрашилган (талоқ қилинган) аёллар эрини уйидан кетиш учун уч поклик муддатича идда сақлайдилар.

^[273] Агар эри талоқ бериб ажрашишга қарор бериб бўлганидан кейин, яна аёли билан оилани давом эттириб кетишни хоҳлаб қолса, қайтиб яшаши учун фақатгина уни яхши ниятда экани маълум бўлганидан кейингина аёлига қайтишига изн берилади. Зотан, ҳеч бир эркакка аёлини ёмон ниятда хотин қилиб олиб қолиш ҳалол бўлмайди. Агар аёл ажрашишни хоҳласа, эр тарафидан ҳам аёл тарафидан ҳам биттадан ҳакам келади (Нисо 4/35).

^[274] Талоқ сурасида кўрсатилган шаклдаги талоқ икки марта бажарилади холос. Бирданига уч талоқ қилиш Қуръон ва Суннатда умуман йўқ. Бундай талоқ Аллоҳнинг амрига ва талоқ масаласидаги қарорига мутлақо зиддир.

^[275] Агар аёл киши ўз ихтиёри билан эридан ажрашмоқчи бўлса, эр ва аёл тарафидан биттадан ҳакам тайинланади (Нисо 4/35). Агар ҳакамлар ростдан ҳам аёл эри билан яшашни хоҳламаётгани ва шунда қарорли эканини билсалар, ҳакамларни қарорига кўра аёл эри берган маҳр ва ҳадяларни ҳаммасини ёки бир қисмини ерига қайтариб бериб (Нисо 4/19-21), ўз ихтиёри билан эридан ажрашади.

^[276] Аввалги оятда ги «Ўша талоқ икки марталикдир» иборасига кўра, бу оятга «учинчи марта талоқ қилса» деб маъно бердик. Бу ҳолатда эркак киши сўнги имкониятидан фойдаланиб бўлган ҳисобланади.

^[277] Маълумки, Аллоҳ таоло Қуръонни ўзига хос услуб билан Ўзи очиқлаб берган (Ҳуд 11/1-2, Аъроф 7/52). Қуръонни очиқлаш услубини ҳам Қуръонга жойлаштирган. Демак, Аллоҳ таоло тарафидан амалга оширилган ўша тафсилот ва баёнотга, ўша услубни билган илм ҳайъатигина эришиши мумкин (Фуссилат 41/3, Оли Имрон 3/7).

^[278] Никоҳни давом эттириш ва яна бир оила бўлиб чиройли ҳаёт кечириш нияти бўлмагани ҳолда, турли сабабларга кўра, шунчаки аёлини ўз ҳолига ташлаб қўймаслик мақсадида уни худди ажрашмагандек уйда олиб қолиш мумкин эмас.

^[279] Аёл киши эрини ўзи танлайди. Шу сабабли уни танлови маъруфга уйғун бўлиши керак.

^[280] Бу оятларда исми тафзил маъно бериш тўғри келмагани учун, калималарга сифати мушаббаҳа маъно берилган.

^[281] Талоқ 65:6.

^[282] Эмизикли боласи бор аёлни эри вафот қилса, уни моддий таъминоти эрнинг ворисларига юклатилади.

^[283] Эри вафот қилган хотин, иддаси тугаганидан кейин ўзи хоҳлаган кишига маъруфга кўра эрга тегишига тўсқинлик йўқдир. Аза 3 кун бўлади, идда эса, 4 ой ва ўн кундан ошиқча бўлмайди.

^[284] Эри тарафидан талоқ қилинган аёлларни бошқа эрга тегишидан олдин кутиши керак бўлган муддати уч поклик, эри ўлган аёлларни кутиш муддати тўрт ою ўн кун, ҳомиладор аёлларни муддати туққунига қадар. Ундан кейин бошқа эрга тегишлари мумкин.

^[285] Бақара 237-оятга кўра, маҳри белгиланмай туриб талоқ қилинган аёлларга маъруфга мос равишда маҳрни ярмини бериш буюрилган. Бу айтилган маъруфга мос равишдаги маҳрни ярми – эрни имкониятидан келиб чиқиб белгиланган миқдордир. Чунки, Аллоҳ ҳеч кимга кучи етмайдиган нарса буюрмайди (Бақара 2/233). Баъзи бир фиқҳшунослар аёлларнинг маҳр мислини аёлларни ҳолатига қараб белгилайди. Бу эса маҳр ҳақидаги оятларга зид. Аёл киши белгиланган маҳрини тўлиқ олиши учун ўртада эр-хотин қовушиши содир бўлиши шарт эмас. Эр-хотин чимилдиқда ёлғиз қолиши ҳам маҳрни тўлиқ олишга етарли асос бўлади (Нисо 4/20-21).

^[286] Никоҳ агар эр тарафидан бузилса, у ҳолатга талоқ дейилади. Агар аёл ўз ихтиёри билан эридан ажрашмаётган бўлса, никоҳни бузиш ҳаққи эр қўлида бўлади. Агар никоҳ аёл тарафидан бузилса, у ҳолатга ифтидо дейилади. Аёл киши ифтидо ҳуқуқига эса, эр ва аёл тарафидан келган икки ҳакамнинг берган қароридан кейин эга бўлади. Ана ўшанда аёл эри берган маҳр ва ҳадияларни ҳаммасини ёки бир қисмини эрига қайтариб бериб, ўз ажрашишга қарор қилиши мумкин (Бақара 2/229).

^[287] Яъни, маҳрни келишиб қўйган-у, лекин қўл теккизмай туриб талоқ қилган аёлларига бериши керак бўлган маҳрни ярмини бермай ўзида ушлаб қолиш ҳаққига эга бўлган эрлар, талоқдан кейин маҳрни ҳаммасини бериб, ўз ҳақларидан воз кечиб юборишлари тақвога яқин экани баён қилинмоқда.

^[288] Қуръон таълимотига кўра, эркаклар аёлларни ҳам ҳимоя қилади ва ҳамда уларни моддий томондан таъминлаб туради. Эркак киши асосан мана шу жиҳатдан жавобгар бўлади. (Нисо 4/34). Шунинг учун, асл вазифаси бўлган нарсани – моддий ёрдамларини баъзисини қайтариб олмаслиги ўз шаъни ва ғурурига яхши бўлади.

^[289] Кун – бир кундуз ва бир кечадан ташкил топади. Аввал кундуз келади кейин кеча (Ясин 36/40). Буларни бирлаштирган ва айириб турган нарса кечанинг бошланишидир. Демак, бир кеча ва бир кундуздан ташкил топган бир куннинг ўртаси – кеча билан кундузни айириб турувчи шом вақти ҳисобланади. Ракатлари қаср бўлмаслиги, кеча билан кундузни ўртасида эканлиги, пешин, аср ва бомдод намозидан фарқли ўлароқ ярми жаҳрий ва ярми махфий ўқилиши ва бошқа сабабларга кўра, шом намози энг ўрта деб номланган бўлиши мумкин. Ундан ташқари, араб тилида кўпликнинг энг ози уч бўлади. Учга яна битта ўрта намоз қўшилса тўртта бўлади. Лекин тўрттани энг ўртаси бўлмайди. Демак, оятда айтилганидек энг ўрта намоз бўлиши учун яна битта бўлиши керак. Шу билан намозлар беш вақт бўлади: пешин билан аср намози кундузги икки намоз, хуфтон билан бомдод кечадаги иккита намоз, шом эса кеча билан кундузни айириб турадиган вақтда ўқиладиган бешинчи энг ўрта намоз. Шом намозидан аввал кундузи икки маҳал намоз ўқилади, кейин ҳам тонг отгунигача яна ики маҳал намоз ўқилади. Бу ҳам шом энг ўрта намоз эканини билдиради. Ўрта намоз ҳақида турлича ривоятлар бор. Аммо улар орасида шомни ўрта намоз деган ҳадислар оятга мувофиқ келади.

^[290] Бу оятда қўрқувни таърифи келтирилмаган. Бу оятдаги қўрқув, ҳар кимни ўз шароитидан келиб чиқиб эътиборга олинадиган қўрқув. Қандайдир сабабга кўра намозни рукнлари билан ўз вақтида адо қилолмай қолишдан қўрққан киши, ушбу оятда кўрсатилганидек, юриб кетаётиб ёки минган ҳолатда бўлса ҳам намозини ўз вақтида адо этиши керак. Нисо 4/102- оятида айтилган жанг майдонидаги қўрқув умуман бошқа қўрқув. Чунки, жанг арафасидаги намозлар икки ракатдан бир ракатга туширилишига рухсат берилган жанг сафаридаги намозлардир. Бундан ташқари, жанг майдонида юриб ёки минган ҳолатда ўқишга рухсат берилмаган. Ўша Нисо 4/102- ояти ва ушбу оятнинг далолат қилишича, ҳеч бир нарса намозни вақтида ўқимай қолдиришга сабаб бўлмайди.

^[291] Бақара 2/152- оят ва изоҳига қаранг.

^[292] Ўлган инсон бировга васият қилолмагани учун, бу оятдаги васият калимасига Нисо 4/12-оятдагидек, Аллоҳнинг инсонларга қилган васияти маъносида таржима қилинади. Бу оятнинг кириш қисми ушбу суранинг 234- ояти  билан бир хил бўлгани учун, ҳар иккала оятни биргаликда тушунадиган бўлсак, эри ўлган аёл иддасини эрининг уйида кутишини ва бошқа керакли вазифаларни жойига келтириш ишини назорат қилиб турилиши, вафот этган кишини таниган-билган узоқ-яқин кишиларига юклатилгани каби, ўлган эркакнинг ортда қолган аёлини бир йил муддатга етадиган қилиб моддий таъминотини қилиб беришлик ҳам бу оятга кўра Аллоҳ таоло тарафидан васият қилинган (амр қилинган) бир вазифаси экани ўртага чиқади.

^[293] Эри вафот қилган аёллар, эрини вафотидан кейин, дарров эрини уйини ташлаб чиқиб кетиши мумкин бўлганидек, 4 ою 10 кун иддаси якунланиши биланоқ бошқа эрга тегиб кетишга ҳам ҳаққи бор.

^[294] Бу оятдаги Қуръон мезонига кўра деган иборадан – Талоқ 65/6 оятдаги қарор назарда тутилади. Ўша оятда талоқ қилинган аёлларни оладиган нафақаси ҳақида айтилган.

[295] Бу оятдаги ўлим ва тириклик мажозийдир. Яъни, ҳақиқий ўлиш ва ҳақиқий тирилиш эмас.

^[296] Жанг масаласи учун ушбу суранинг 190- ояти ва изоҳига қаранг.

^[297] Бошқарувга ва барча ваколатга эгалик қила оладиган кишига малик дейилади. Бу оятга кўра малик – бош қўмондондир. Чунки, у жангда барча ваколатларга эгалик қилади ва жангни бошқара олади.

^[298] Мулк деганда ризқ, ҳукмдорлик, бошқарув, мол-давлат ҳам тушунилади. Лекин, оятдаги маъно оқишидан ҳукмронликдан насиба деган маъно чиқади.

^[299] Бошқарувга ва барча ваколатга эгалик қила оладиган кишига малик дейилади. Бу оятга кўра малик – бош қўмондондир. Чунки, у жангда барча ваколатларга эгалик қилади ва жангни бошқара олади.

^[300] Бу оят баъзи пайғамбарларнинг фазилати бошқа баъзи пайғамбарлардан фарқ қилишига далолат қилади. Биз уларни пайғамбарликда ажратмаймиз. Лекин, фазилат, илм  ва мақомда бир-биридан фарқли бўлишган.

^[301] Илтифот. Қаранг: Бақара 2/49 оят ва изоҳи.

^[302] Бу оятни Луқмон 33 ва Шуаро 88 оятлар билан биргаликда ўқилса, бу ҳақда яна-да кўпроқ маълумотга эга бўлинади.

^[303] Бу оят ваҳдати вужуд тушунчасини рад этади. Ваҳдати вужуд – Аллоҳдан бошқа борлиқ йўқ, Аллоҳдан бошқа борлиқлар Унинг зоти, сифати ва исмларининг намояндасидир деб ишонишдир. Бу оят бундай бузуқ эътиқодни мутлақо рад қилмоқда. Аллоҳдан бошқа борлиқлар ҳам Аллоҳ яратган ҳақиқий маънодаги бор нарсалардир. Алоқадор оят: Рум 30/8.

^[304] Бу оятда қиёмат куни маҳшарда дейилмаган. Шунинг учун бу оятни қиёматда Аллоҳдан бошқаси шафоат қила олади деган иддаога далил қилиб олинмайди. Шафоат ҳақидаги яна бошқа оятлар учун қаранг: Анъом 6/51, Сажда 32/4, Зумар 39/43-44, Ғофир 40/18, Нажм 53/26.

^[305] Муфассир Замахшарий ва Розийни билдиришича, бу оятдаги «курси» калимасига ҳокимият ва чексиз ва таърифсиз куч-қудрат дея маъно берилади. Чунки, бу калима балоғатдаги мажоз қоидасига кўра таржима қилинади. Имом Мотрудий тафсирига ҳам қаранг.

^[306] Тоғут – ёвузлик, зўравонлик, ҳаддан ошишлик, жафокашлик, зулм ва жабр қилувчи кимса деган маъноларни англатади. Ундан ташқари, нотўғри дин ва адолатсиз/мустабид тузимни ўзини ҳамда улардан бирига бошчилик қилаётган шахга ҳам тоғут дейилади. Бунга аввало Фиръавн мисол бўлади. Қуръон оятларига кўра қуйидаги сифатлардан бирига эга бўлиб, ҳаддан ошганларга тоғут дейилади: 1.         Инсонларни ёруғликдан қоронғиликка, ҳидоятдан залолатга, фаровонлик ва кенгликдан муаммо ва ташвишли ҳаётга етаклаётган кимсалар. 2.   Куфр йўлини Ислом ва мусулмонларнинг йўлидан кўра тўғри дейдиганлар. 3.            Инсонларни қаттиқ залолатга етаклаётган шайтон сифат инсонлар. (Бақара 2/257, Нисо 4/51, 60)
Инсонларни йўлдан адаштиришга бел боғлаган инсонларни ҳам, шайтонни ҳам тоғут дейилади.

^[307] Ёруғлик деганда, имон, илм, адолат, фаровонлик, бахт-саодат ва эмин-эркинлик тушунилади. Зулмат эса айнан унинг зидди.

^[308] Таврот, Эзра 1 ва 4-бобларда бу шаҳар Қуддус экани, оятдаги шахс эса Узайр алайҳиссалом экани айтилган.  Қуръон оятлари тасдиқлаган аввалги илоҳий китоблардан ҳам изоҳда фойдаланиш мумкин. Лекин, Қуръондан аввалги китобларга эҳтиётан тарихий манба сифатида қарашимиз мумкин. Улардан имон-эътиқод ва амал тарафлама фойдаланмаймиз. Зотан, Қуръон ўзидан аввалги келган илоҳий китобларни тасдиқловчи ва назорат қилиб текшириб турувчи бўлиб келган (Бақара 2/41, 91, 97, Оли Имрон 3/3, Моида 5/48 ва яна бу ҳақида ўнларча оят бор.)

^[309] Бу оятда, Аллоҳ йўлида мол-мулкидан сарфлаб турадиганларни мақоми ва мартабаси тушунтириляпти. Аллоҳ йўлида моддий ёрдам кўрсатмасдан бахиллик қиладиганларнинг ёмон оқибати шундай баён қилинади:

“Эй Аллоҳга ишониб-суянганлар! Билимдонлар ва диндорларнинг кўпчилиги ростдан ҳам инсонларнинг мол-мулкларини нотўғри йўллар орқали ейди ва уларни Аллоҳнинг йўлидан тўсади. Олтин-кумуш (мол-давлат) йиғиб, уларни Аллоҳ йўлида сарфламайдиган кишиларга аламли азобни хушхабарини етказ! Ўша олтин-кумушлар Жаҳаннам ўтида қизитилиб, уларнинг пешоналари, биқинлари ва орқаларига тамға қилиб босиладиган куни уларга шундай дейилади: «Бу – фақатгина ўз шахсий манфаатингиз учун йиққан хазинангиздир. Йиққан хазинангизни азобини тотинглар энди!» (Тавба 9/34-35)

^[310] Демак, яхши натижага эришиш учун, қилаётган ишингиздан аввал, айниқса нафақа ва эҳсон қилишда яхшилаб ўйланиб, риё қилиб қўйишдан, миннат ва озор бериб қўйишдан сақланиб нафақа қилиш керак, садақа қилгандан кейин миннат қилмаслик ва ранжитадиган сўз ва ҳаракатлардан узоқ туриш керак.

Катта имкониятларга эга бўлган киши, кун келиб қийин аҳволга тушиб қолиши ҳам мумкин. Дунё ва ундаги нарсалар ўтинчи ва фонийдир. Охират эса яқин ва ундаги нарсалар абадий ва мангудир. Охиратдаги нарсаларга эришиш учун дунёдаги ўткинчи нарсалардан Аллоҳ йўлида сарф қилиб қолиш керак.

^[311] Бақара 2/254, Оли Имрон 3/92.

^[312] Шу даражада нафақа ва эҳсон қиладиганлар ҳам борки, уларни бераётган эҳсонини кўрганлар, бу кетишда ўзи муҳтож ҳолга тушиб қолади, дейдиганлар ҳам бўлади. Ўша ваҳима ва қўрқувни хаёлларга шайтон келтиради. Лекин, Аллоҳдан оладиган ажрга тўлиқ ишонган мўминлар йўлларида давом этаверадилар.

^[313]

^[314] Ақл билан қалбни бирлашишига лубб дейилади (ал-Айн). Бундай кишиларга «улул-албаб», яъни соғлом ақл ва соғлом фикр эгалари дейилади. Улар сўзни эшитиб, уни энг гўзалига эргашадиганлардир (Зумар 39/18). Бошқача қилиб айтганда, виждонли киши дейилади.

^[315] Аллоҳни розилигидан бошқа нарса кутмаган ҳолда назр қилиш жуда яхши амал. Бундай назр бундан бошқа оятларда ҳам мақтаб келтирилган. (Оли Имрон 3/35, Инсон 76/67.)

^[316] Бу оятдаги садақа закот бўлиши ҳам, бошқа шаръий тўловлар учун ишорат қилаётган бўлиши ҳам мумкин. (Қаранг: Тавба 9/60, Ҳаждаги тўлов: Бақара 2/196, Аёлларнинг маҳри: Нисо 4/4, Хун тўлаш: Нисо 4/92, Назрини бериш: Тавба 9/75, жамиятни тиккалаш учун динидан қатъий назар олинадиган тўлов: Тавба 9/103.)

^[317] Юз калимаси баъзан бир зотнинг айнан ўзига ишорат қилади. Арабларда «важҳан-наҳар» деган сўз бор. яъни, кундузнинг юзи. Бу билан улар кундузнинг ўзига ишорат қилаётган бўлади (Муфрадот).

^[318] Бу ва бундан бошқа оятларга кўра, муҳтож кимсани шахси, дини, ирқи, миллати, ёши ёки жинсига қаралмайди. Ким ёрдамга муҳтожга бўлса, кимлигига қарамай унга ёрдам бериш керак (Инсон 76/8, Бақара 2/219, Тавба 9/60).

^[319] Оятдаги “тахоббат” ёпишиб олиб ақлини машғул қилиш, миясини чалғитиш, бошини айлантириш маъноларида ҳам келади (Лисан). Шайтонни хийласи ва чалғитиши учун Бақара 2/208 оят изоҳига қаранг.

^[320] Оятдаги «ямҳақу» феъли бебарака қилиб қўйиш, яхшилигини озайтириш, фойдасини камайтириш, деган маъноларни билдиради (ал-Айн).

^[321] (Рум 30/39) оятига ҳам қаранг.

^[322] Қарз сифатида берилган мулкни устига юклатилган қўшимчанинг ҳар тури судхўрлик ҳисобланади. Қоғоз пул олиб-сотишдаги фарқ бунга кирмайди. Чунки, оят давомидаги «ҳақсизлик қилмайсиз ва қилинмайсиз» иборалари, қарзни тўлаётган вақтдаги пулни қийматини тушиб кетишига риоя қилиш кераклигини билдиради.

^[323] Ақлсиз – лаёқатсиз, мол-мулкини қадр-қийматини билмаган, мол-мулкини бекорчи жойларга сарфлаб ташлайдиган киши.

^[324] Кучсиз — ёш гўдак, ногирон ёки катта ёшли мўйсафид киши.

^[325] Гувоҳлар ишончли кишилар бўлиши керак (Моида 5/106-108, Талоқ 65/2).

^[326] Жумлада «ақсоту» ибораси исми тафзил бўлгани учун, қарзни ёзиб қўйиш фарз эмас, балки тавсия эканини билдиради. Иккита тўғри нарсани ён-маён келтирилганда, улардан бирига тўғри дейилса, иккинчисига тўғрироқ дейилади. Бирига хато иккинчисига тўғри дейилмайди. Бундай ибора гувоҳлар ҳақида оятларда ҳам келтирилган. (Қарнаг: Моида 5/106-108.) Оятларни тавсия ёки қатъий буйруқ эканини ажрата олмайдиган кимсалар, бу оятга қараб қарзни ҳар қандай ҳолатда ҳам ёзиб қўйиш фарз деб фатво берадилар. Бу ҳукм Қуръон ва Суннат бутунлигига зид ҳукм бўлади.

^[327] Оятга кўра бир-бирига ишонганлар, қарз олди-бердини ёзмаслиги, гаров олмаслиги ва гувоҳ ҳам олиб келмаслиги мумкин. Шунинг учун, оятдаги «гувоҳлик учун соғломроқ» ифодаси, гувоҳлик учун яна бир соғлом йўл борлигини ва ҳар иккаласи ҳам тўғри эканини билдиради.

^[328] Иср – янги келадиган расулга (элчи орқали юбориладиган китобга) ишонишдир. Иср луғатда юклатилган оғир бир вазифага айтилади (Лисан).  Қўшимча маълумот учун (Оли Имрон 3/81, Аъроф 7/157) оятларга қаранг. Бундай юк Уммати Муҳаммаддан олиб ташланган. Чунки, Муҳаммад алайҳиссалом сўнги пайғамбардир (Аҳзоб 33/40). Аллоҳ Ўзининг китобини тўғри тушунишни, унга амал қилишни ва бошқаларга ҳам етказишни насиб қилсин. Бандаларини яхшиликларга муваффақ қилган Аллоҳ улуғлик ва буюкликда тенгсиздир. Унга олқишу мақтовлар бўлсин. Элчиси жаноби Муҳаммадга биздан дуои саломлар бўлсин.