- СУННАТ
Қуръоннинг энг асосий тушунчаларидан бири бўлган Суннатнинг туб маъноси йўл ва усулдир[1]. Бу сўз Қуръонда 11 та сурада 16 марта келган. Улар орасидан иккита оятда Аллоҳ Ўзининг суннатига барчани амал қилишини талаб қилган[2]. Қолган оятларда ва унга алоқадор оятларда эса Суннатга риоя қилмаганларнинг бошига тушган турли бало-офатлар ҳақида баён қилган[3].
1. АЛЛОҲНИНГ СУННАТИ
Аллоҳнинг Суннати Одам алайҳиссаломдан давом этиб келаётган Ислом динидир. Аллоҳга ишонган киши шу динга киради ва Ислом неъматларидан баҳраманд бўлади. Буни ўз шахсий манфаатларига зид кўрганлар зиёнга учрайди. Аллоҳ таоло Нисо сурасининг бошидан 26- оятгача кўплаб масалаларга оид ҳукмлар келтирганидан кейин шундай марҳамат қилган:
“Аллоҳ сизларга (Исломни ҳар томонлама) очиқлаб беришни, сизларни ўзингиздан аввалгиларнинг тўғри йўлларига йўналтиришни ва сизларга тавба имкони беришни хоҳлайди. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.” (Нисо 4/26)
Аллоҳ Ўз Суннатини ўргатиш учун инсонларга пайғамбарлар юборган ва улардан ҳар бирига китоб ва ҳикмат берган. Китоблардаги илоҳий хабарларнинг аксарияти бир хил бўлгани учун, уларнинг ҳар бири бошқасини тасдиқлайдиган хусусиятга эга. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّيْنَ لَمَا آتَيْتُكُم مِّن كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءكُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُواْ أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ
“Аллоҳ набийлардан (бирма-бир) сўз олиб: “Сизларга китоб ва ҳикмат бераман, шундан кейин сизлардаги (китоб)ни тасдиқлайдиган бир элчи – китоб[4] келса, унга қатъий ишонишингиз ва унга ёрдам беришингиз/қўллаб-қувватлашингиз керак. Буни қабул қилдингизми? Бу оғир юкимни[5] ўзингизга юклаб олдингизми?”- деганида, улар: “Қабул қилдик!”- деган. “Ундай бўлса (бунга) гувоҳ бўлинг, Мен ҳам сизлар билан бирга гувоҳман[6]”,- деди (Аллоҳ).
فَمَن تَوَلَّى بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ
Энди, бундан кейин ким сўзидан қайтса, ана ўшалар йўлдан чиққан бўлади.” (Анъом 6/81-82)
2. СУННАТГА АМАЛ ҚИЛГАНЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНМА-РАҲБАРИ КИТОБ ВА ҲИКМАТДИР
Суннат ҳақидаги бошқа оятлар ҳақида ҳам тафаккур ва тадаббур қилинса, Аллоҳ йўналтирмоқчи бўлган Суннат – Ўзининг китобидаги ҳукмлар экани маълум бўлади. Демак, Аллоҳнинг китобларининг ҳар бири Унинг Суннатига амал қилганларга, яъни Аллоҳ белгилаган тўғри йўлга кирганлар учун берган дастуридир – раҳбаридир. Бақара сурасининг бошида шундай марҳамат қилади:
ذَٰلِكَ ٱلْكِتَٰبُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ
“Бу Аллоҳнинг китоби. Унда ҳеч қандай шубҳа йўқ[7]. Гуноҳлардан сақланувчи-тақводорлар учун қўлланма-дастурдир.” (Бақара 2/2)
Бу оятда Қуръонга “Аллоҳнинг китоби” дейилганининг сабаби – Қуръон узоқ вақтлардан бери кутиб келинган китоб бўлгани учундир[8].
Қуръонда ҳикмат деган алоҳида бир илм бор. У китобнинг айрилмас бир бўлагидир. Анъом сурасининг 83 ва 88- оятлар орасида Нуҳ алайҳиссаломдан то Исо алайҳиссаломгача 18 та пайғамбарни номини келтирилган, уларнинг ота-боболаридан, насллари, ака-укалари орасидан ҳам пайғамбарлар танлаб олгани ва уларнинг ҳар бирига китоб ва ҳикмат берилгани билдирилганидан кейин, Муҳаммад алайҳиссаломга хитобан шундай дейилган:
أُوْلَـئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ
“Ана шулар Аллоҳ ҳидоят берган кишилардир, сен ҳам уларнинг ҳидоятига эргаш.” (Анъом 6/90)
Бу оятдаги ҳидоят китоб ва ҳикмат экани аниқ. Бу оятлар Маккада нозил бўлгани учун, хали ҳануз у ҳақида Қуръон оятлари нозил бўлмаган масалаларда Расулуллоҳ ўзидан аввалги пайғамбарларнинг йўлига – уларнинг китобига эргашиб турган. Токи қибла Қуддусдан Каъбага бурилиши ҳақидаги оятлар нозил бўлишидан аввал Расулуллоҳ намозларини Қуддусга қараб ўқиганининг сабаби ҳам шу (Бақара 2/142-150). Моида сураси нозил бўлиши билан биргаликда дин мукаммал қилингани билдирилган ва энди ҳар бир масалада Қуръондаги ҳукмларга амал қилиши буйрилган (Моида 5/3, 48). Аллоҳ таоло Моида сурасида яҳудий ва христианларга шундай дейишимиз кераклигини билдирган:
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّىَ تُقِيمُواْ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِيلَ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِّنْهُم مَّا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلاَ تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ.
“(Эй Муҳаммад!) Айт: “Эй аҳли китоб! (Ўзи ишонган илоҳий китобни мутахассислари) Таврот, Инжил ва Раббингиздан сизга нозил қилинган (Қуръон)га тўлиқ амал қилмагунингизча ҳеч нарсага асосланган бўлмайсиз.” (Моида 5/68)
Чунки, Таврот ҳам Инжил гам яҳудий ва христианларга Қуръонга амал қилишлари кераклигини буюради (Аъроф 7/157).
Бу ҳақидаги Таврот иборалари шундай:
“Улар учун ўз халқи орасидан сенга ўхшаган бир пайғамбар чиқараман, Мен унга нима айтишни ўргатаман. Ўша пайғамбар берган амрларимнинг ҳаммасини уларга айтади. У Менинг номимдан гапиради, унга қулоқ солмаган одамни Мен Ўзим жазолайман.” (Таврот, Тасния 18:18-19)
Инжилда эса шундай келтирилган:
“5 Энди эса Мени Юборганнинг олдига кетяпман. Биронтангиз Мендан: “Қаерга кетяпсан?” деб сўрамаяпсиз.
6 Буларни айтганим учун, дилингиз ғам–қайғуга ботган.
7 Аммо сизларга ҳақиқатни айтаман, Менинг кетишим сизлар учун яхшироқдир. Агар Мен кетмасам, Ҳомий келмайди. Агарда кетсам, Уни олдингизга юбораман.
8 У келганда дунёга гуноҳ, адолат ва ҳукм тўғрисидаги ҳақиқатни аён қилади.
9 Гуноҳ тўғрисидаги ҳақиқат шундан иборатки: одамлар Менга ишонмайдилар.
10 Адолат тўғрисидаги ҳақиқат шуки, Ота Мени оқлайди. Мен Отанинг олдига кетяпман ва сизлар Мени бошқа кўрмайсизлар.
11 Ҳукм тўғрисидаги ҳақиқат шундан иборатки, ҳукм чиқариб бўлинган, бу дунёнинг ёвуз ҳукмдори маҳкум қилинган.
12 Сизларга яна айтадиган гапларим кўп, лекин энди ичингизга сиғдиролмайсизлар.
13 Ҳақиқат Руҳи келиб, сизларни тўлиқ ҳақиқат сари бошлайди. У Ўзича гапирмайди, неки эшитса, ўшани сўзлаб беради, У юз берадиган воқеалар ҳақида сизларга хабар қилади.
14 У Мендан эшитган нарсаларни сизларга маълум қилади, шу орқали Мени улуғлайди.” (Инжил, Юҳанно 16:5-14)
3. СУННАТГА АМАЛ ҚИЛИШ ПАЙҒАМБАРЛАРГА ҲАМ ФАРЗДИР
Аллоҳнинг суннатига аввало пайғамбарларнинг ўзлари амал қилиши керак. Суннатга амал қилиш уларга ҳам фарз қилинганини Зайд ва Зайнаб ҳақида келтирилган қуйидаги оятлардан билиб оламиз:
مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا. الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا
“Аллоҳ пайғамбарга фарз қилган нарсаларда бирон бир муаммо-қийинчилик бўлмайди. Олдин ўтган (пайғамбар)лар ҳақида ҳам Аллоҳ шу усулни қўллаган. Аллоҳнинг амри ўлчаб белгилаб қўйилган. Аллоҳнинг оят-рисолаларини етказадиганлар Аллоҳдан андиша қилади, Ундан бошқа ҳеч кимдан андиша қилмайди. Ҳисоб сўрашга Аллоҳнинг Ўзи кифоядир.” (Аҳзоб 33/38-39)
Оятдаги “Аллоҳнинг оят-рисолаларини етказадиганлар” Аллоҳнинг элчиларидир. “Аллоҳдан андиша қилади, Ундан бошқа ҳеч кимдан андиша қилмайди” иборалари ўша оят нозил бўлишидан олдин Муҳаммад алайҳиссалом қалбига кириб қолган андишага алоқадордир. Расулуллоҳнинг андишасига айнан мана шу оятдан аввалги оят сабаб бўлган:
وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ .
“(Эй Муҳаммад!) Аллоҳ неъмат берган ва сен ҳам неъматлантирган кишига: “Аёлингни никоҳингда ушлаб қол, Аллоҳга нисбатан гуноҳ қилишдан сақлан!” деётган эдинг. Аслида эса, инсонлардан андиша қилиб, Аллоҳ ўртага чиқарадиган анрсани ичингда сақлаётган эдинг. Сен Аллоҳдан андиша[9] қилишинг керак эди…” (Аҳзоб 33/37)
Ўша вақтларда Зайд аёли Зайнаб билан ажрашмоқчи эди. Зайд аёли билан ажрашадиган бўлса, Аллоҳ уни Расулуллоҳни ўзига никоҳлаб қўйишидан қўрқарди. Чунки, қуйидаги оятга кўра, Расулуллоҳ Исломдаги ҳар бир масалада инсониятга ўрнак бўлиши кераклиги билдирилган:
لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا
“Сизлар учун – Аллоҳдан ва охират кунидан (яхши) умиди борлар, ҳамда Аллоҳни кўп зикр қиладиган[10] (Қуръонни тушуниб кўп ўқийдиган)лар учун Аллоҳнинг элчисида гўзал ўрнак бор.” (Аҳзоб 33/21)
Муҳаммад алайҳиссаломни андиша қилишига сабаб бўлган ўрнаклик – боқиб олган ўғли Зайд хотини Зайнабни талоқ илганидан кейин ўзига никоҳлаб қўйилиши билан бу нарсани жоиз экани ҳақидаги ўрнаклиги эди. Ўша даврларда боқиб олган ўғли билан ўз фарзанди бир хил деб қабул қилингани учун, ўгай келини билан уйланиш қабул қилинмас эди. Лекин, Мадинада нозил бўлган шу оят боқиб олган фарзанд асло ўз боласи каби бўлмаслигини баён қилган:
مَّا جَعَلَ اللَّـهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ ۚ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ ۚ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ۚ ذَٰلِكُمْ قَوْلُكُم بِأَفْوَاهِكُمْ ۖ وَاللَّـهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ ﴿٤﴾ ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّـهِ ۚ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ ۚ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُم بِهِ وَلَـٰكِن مَّا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ ۚ وَكَانَ اللَّـهُ غَفُورًا رَّحِيمًا ﴿٥﴾
“Аллоҳ бир кишининг қалбида иккита қалб яратмаган, зиҳор[11] қилган аёлларингизни сизларнинг оналарингиз қилиб қўймаган, боқиб олган болаларингизни ўз фарзандингиз қилмаган. Булар оғзингиздаги (қуруқ) гапларингиздир. Аллоҳ эса ҳақни айтади ва (тўғри) йўлни кўрсатади. Уларни ўз оталарини номи билан чақиринг, Аллоҳ наздида тўғриси мана шу. Агар оталарини билмасангиз улар диний биродарларингиздир. Юракдан қасд қилиб қилмаган бўлсангиз, хато қилиб қўл урган нарсангизда сизга гуноҳ йўқ. Алоҳ (гуноҳ-у жазони) кечириб юборувчидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.” (Аҳзоб 33/4-5)
Келгусидаги оятда эса, фақатгина ўз болаларининг талоқ қилган аёллари билан никоҳланиш тақиқланган экани ўртага чиқади:
حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ … وَحَلاَئِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلاَبِكُمْ
“Ўз пуштингиздан бўлган ўғлиларингизнинг (ажрашган) хотинлари билан никоҳланишингиз… ҳаром қилинган.” (Нисо 4/23)
Пайғамбар алайҳиссалом ўзи боқиб олган ўғли Зайдга хотини Зайнаб билан ажрашмаслигини таъкидлаб буюрди, лекин Зайд бунга қулоқ солмади. Кейинчалик, Расулуллоҳ андиша қилган нарсаси рўёбга ошди – айнан Аллоҳнинг Ўзи унга Зайнабни никоҳлатиб қўйди. Буни юқорида келган оятнинг мана шу ибораларидан ўрганамиз:
“Зайд хотини билан алоқасини узганида, сени унга уйлантириб қўйдик. Мўминларнинг боқиб олган болалари (талоқ қилиб) хотинларидан алоқаларини узганидан кейин, уларга никоҳланиш масаласида ҳеч қандай муаммо бўлмаслиги учун шундай қилдик. Аллоҳнинг амри бажарилди.” (Аҳзоб 33/37)
Бу никоҳни Зайнаб онамиз ҳам хоҳламас эди. Аммо, Аллоҳ таоло қуйидаги оятни нозил қилиб, бу никоҳга на Пайғамбар алайҳиссаломни ва на Зайнаб онамизни эътирози бўлмаслиги кераклигини ҳақида ҳукм қилган:
“Аллоҳ ва Расули (яъни Китоби) бир ишни қарорлаштирганида, имон келтирган эркак ва аёлни ўз ишларида танлаш ҳаққи бўлмайди. Ким Аллоҳ ва Расулига (яъни Китобига) қарши чиқса, очиқча адашган бўлади.” (Аҳзоб 33/36)
“Аллоҳ ва Расули (яъни Китоби) бир ишни қарорлаштирганида” деган иборани тўғри тушуниш керак. Расул калимасининг биринчи маъноси – бировга юборилган хабар, иккинчи маъноси – ўша хабарни олиб келган элчидир[12]. Элчининг вазифаси эса, ўзига омонат қилиб топширилган нарсага ўзидан ҳеч нарса қўшмасдан уни керакли кишиларга тўлиқ етказиб беришдир[13]. Инсонлар Аллоҳ билан тўғридан-тўғри гаплаша олмагани учун, Ўзининг буйруқларини фақатгина элчилар орқали юборади ва инсонлар уларни элчилардан ўрганади. Демак, расул Исломда иккинчи бир манба эмас, аксинча, Аллоҳнинг сўзларини бизга етказиб берган элчидир. Қуръондаги “Расулуллоҳ – رسول اللّه” ибораси асосан оятларга ишорат қилади. Ўша а оятларга аввало Муҳаммад алайҳиссаломнинг ўзи амал қилиши керак бўлган (Аҳзоб 33/1-2).
Барча бу оятларнинг натижаси ўлароқ, юқоридаги Аллоҳ ва расулига итоат қилиш керак деган мазмундаги оятнинг илк мухотоби Муҳаммад алайҳиссалом ва Зайнабдир.
Пайғамбаримиз ҳам, Зайнаб онамиз ҳам Аллоҳнинг амрига сўзсиз итоат қилишиб, Аллоҳ буюрган никоҳни қабул қилишганини келгусидаги оятдан билиб оламиз:
“Аллоҳнинг амри (буйруғи) бажарилди.” (Аҳзоб 33/37)
4. СУННАТЛАРДАГИ ФАРҚЛАР
Юқорида келтирилган Оли Имрон сурасининг 81-82- оятларига кўра, барча пайғамбарнинг йўли битта экани маълум бўлди. Лекин, Аллоҳ баъзи умматлар учун бир оз фарқли ҳукмлар ҳам қўйган. Буни қуйидаги оятдан билиб оламиз:
أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ ۖ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّـهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ ۚ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَـٰكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ إِلَى اللَّـهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ
“(Эй Муҳаммад!) Ҳақиқат тўла бу китобни сенга – ўзидан илгариги китобларни тасдиқловчи ва уларни назорат қилиб турувчи-гувоҳ қилиб юбордик. Шу сабабли, улар орасида Аллоҳ нозил қилган китоб билан ҳукм қил. Сенга келган ҳақиқат(лар)ни қўйиб уларнинг хоҳишларига эргашма. Ҳар бирингиз учун махсус ҳукм ва очиқ йўл пайдо қилдик. Агар Аллоҳ муносиб билганида[14], сизларни битта уммат қилиб қўярди. Лекин, сизларга берган нарсасида сизларни қаттиқ имтиҳондан ўтказиш учун бундай қилмади. Шундай экан, яхши ишларда илдамлик кўрсатинглар[15]. Ҳаммангиз бир бўлиб Аллоҳнинг ҳузурига қайтасиз. Шунда Аллоҳ сизлар ихтилоф қилаётган нарсани билдириб қўяди.” (Моида 5/48)
“Очиқ йўл” деб таржима қилинган калима “минҳаж – مِنهاجُ” калимасидир[16]. Аллоҳ Ўзининг йўли бўлган Суннат калимасининг ўрнига бу оятда минҳаж калимасини келтирган. “Махсус ҳукм” деб таржима қилинган калима “Ширъат – شِّرْعةُ” калимасидир[17]. Бу калима фарқлилик кўрсатувчи масдардир. Шариат – диний яшаш тарзини белгилайдиган ҳукмлар бўлгани учун (Шуаро 42/13), ширъа калимаси Илоҳий китоблардан ҳар бири учун қўйилган махсус ҳукмларни ифода қилади. Инсонларни имтиҳондан ўтказиш учун қўйилган бу ҳукмлар Илоҳий Китобларнинг насхи (Бақара 2/106) ва бир-бирини тасдиқ қилиш масаласини (Моида 5/15) тўғри тушунишимизни сақлаб қолади.
Инсоният олами Одам ва Ҳавво билан бошланган. Илк пайғамбар Одам алайҳиссалом бўлган ва илк китоб унга берилган[18]. Унинг набираси бўлмиш Нуҳ пайғамбаргача жорий қилинган баъзи ҳукмлар, Нуҳ алайҳиссаломдан кейин ҳам жорий қилиниб қолинган бўлиши керак. Шуаро сураси 13 ва Нисо сураси 163- оятларда биз ҳам Нуҳ алайҳиссаломнинг шариатидан жавобгар эканимиз билдирилган.
5. АЛЛОҲНИНГ СУННАТИ ВА НАСХ
Насх – бир матндаги нарсани сўзма-сўз ўтказиш орқали янги бир матн пайдо қилишдир. Биринчиси – асосий нусха, иккинчиси – уни ўрнига ўтадиган нусха ҳисобланади[19]. Туркий тилларда бунга нусха кўчириш дейилади. Агар иккинчи нусханинг муаллифи биринчи нусха муаллифининг айнан ўзи бўлса, иккинчи нусхада аввалгисига нисбатан қандайдир қўшимча ёки олиб ташлаш бўлиши билан бир қаторда, асосан аввалги нусха билан бир хил бўлади. Аллоҳ таоло илоҳий китобларини насх қилиш ҳукмини мана шунга ўхшатиб келтирган ва шундай буюрган:
مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
“Бир оятни насх қилсак ёки унуттирсак, ўрнига яна-да яхшисини, ёки айнан бир хилини келтирамиз. Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўйишини билмасмидинг?” (Бақара 2/106)
Қуръон ўзидан аввалги китобларни айнан бир хил оятли ҳукмлар билан насх қилиши – ҳам уларни тасдиқлаши, ҳамда ҳимоя қилишидир. Улардан кўра яхшироғи билан насх қилиши эса, аввалги китоблардаги баъзи ҳукмларни олиб ташлаган ёки осонлаштирган ҳукмлар орқали бўлади. Шунинг учун, Қуръон асосан ўзидан аввалги китоблардаги ҳукмларни бир хили билан, бир оз қисми эса яна-да яхшироғи билан насх қилади. Яъни, Қуръонда ўзидан аввалги китобларни насх қилмаган бирорта ҳам оят йўқ. (Қуръон илоҳий китобларнинг сўнги нусхасидир.)
Аввалги китобларда ўша китобга эргашувчи кишиларни вақтинчалик имтиҳон учун қўйилиб, кейинчалик ўзгартирилиб насх қилинган оятлардан бири қиблани аввал Байтул-Мақдисга кейин эса Каъбага бурилишидир. Бунинг сабаби шундай очиқланган:
وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا ۗ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ ۚ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ
“… Шунингдек, сизлар инсонларга гувоҳ бўлишингиз, Расул (элчига юборилган китоб) эса сизларга гувоҳ бўлиши учун сизларни ўрта (адолатли) уммат қилдик. Расулга (элчига юборилган китобга) эргашаётганлар билан ундан юз ўгираётганларни белгилаб ажратиб қўйиш учун[20], сен юзланиб турган тарафни қибла қилдик. Аллоҳ ҳидоятга муваффақ қилганлардан бошқаларга бу иш оғир келди. Аллоҳ имонингизни зое қилмайди. Чунки, Аллоҳ инсонларга ўта меҳрибондир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.” (Бақара 2/143)
Оятнинг илк жумласи Қуддусдаги Байтул-Мақдис фақат ўзларига илоҳий китоб берилганларни вақтинча синаш учун қибла қилинганини билдиради. Яҳудий ва христианларни бундан хабари бўлганини қуйидаги оятдан билиб оламиз:
قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ ۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا ۚ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ۚ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ۗ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ۗ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ
“(Эй Муҳаммад!) Юзингни қайта-қайта самога буришингни кўриб турибмиз, сени – ўзинг рози бўладиган қиблага юзлантиряпмиз. Энди, юзингни Масжидул-Ҳаром тарафига бур! Қаерда бўлишингиздан қатъий назар, юзингизни (намозда) у тарафга буринглар. Қиблани ўзгартирилиши яратган Эгаси тарафидан келган тўғри ҳукм эканини Китоб берилганлар аниқ билишади. Қилаётган ишларига Аллоҳ эътиборсиз эмас.
وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ ۚ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ ۚ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ ۚ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ۙ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ
“Китоб берилганларга (китобларидаги) барча оятларни келтирсанг ҳам, улар сенинг қиблангга юзланмайди. Сен ҳам уларнинг қибласига юзланмайсан. Улар бир-бирининг қибласига ҳам юзланмайди[21]. Агар сенга келган бу илмдан кейин, (мабодо) уларни орзуларига эргашсанг, унда аниқ золимлардан бўлиб қоласан.” (Бақара 2/144-145)
Илоҳий китобларнинг энг сўнгиси бўлган Қуръоннинг нозил бўлиши билан бир қаторда, китобларни насх қилиш ҳам якун топган ва Ислом энг сўнги шаклини олган. Аллоҳ таоло Қуръоннинг энг сўнги нозил қилган оятларида шундай марҳамат қилади:
الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا
“Бугун сизлар учун динингизни мукаммал қилиб бердим, сизларга неъматимни тамом бердим ва сизлар учун (мана шу) Исломни дин бўлишини танладим.” (Моида 5/3)
6. СУННАТГА АМАЛ ҚИЛМАГАНЛАР
Суннатга амал қилмаганлар, яъни Аллоҳнинг инсонлар учун белгилаб қўйган тўғри йўлига кирмаган кишиларнинг ҳолатини ва ўзлари тушиб қолган ёмон оқибатларини билдирган жуда кўп оят бор. Ўша оятларни қуйидагича келтирамиз:
- Суннатга амал қилмаганлар – Аллоҳга ишонмаган, Унинг оятларига нисбатан ёлғон муносабат билдирган ва мунофиқлик қилганлардир. Бу нарса ўзларини Аллоҳ тарафидан жазоланишига сабаб бўлади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ
“Сиздан аввалги умматларга ҳам Аллоҳнинг Суннати жорий этилган. Ер юзини кезиб, ёлғончиларнинг оқибати қандай бўлганига назар солинг!” (Оли Имрон 3/137)
وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ فِي شِيَعِ الْأَوَّلِينَ . وَمَا يَأْتِيهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ . كَذَلِكَ نَسْلُكُهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ. لَا يُؤْمِنُونَ بِهِ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِينَ. وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَظَلُّوا فِيهِ يَعْرُجُونَ . لَقَالُوا إِنَّمَا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ
“Шубҳасизки, сендан олдинги жамоалар орасидан ҳам элчилар юборганмиз.
Улар ўзларига келган ҳар бир элчини мазах қилиб камситишган.
У (Қуръонни) жиноятчиларнинг қалбига мана шу шаклда жойлаймиз.
Жиноятчилар унга ишонмайди. Шубҳасизки, аввалги (жиноятчи)ларнинг (пайғамбарга нисбатан тутган) йўли шундай ўтган.
Агар осмондан уларга бир эшик очсаг-у, улар унда кўтарилишни бошласалар ҳам,
(Барибир улар): “Кўзларимиз ҳайратланиб қўйилибди, йўқ, (кўрганларимиз ёлғон) биз сеҳрланган қавммиз”, дейишар эди.” (Ҳижр 15/10-15)
لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا. مَلْعُونِينَ أَيْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِيلًا. سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا
“Мунофиқлар, қалбида (имон жиҳатидан) касаллиги борлар[22] ва Мадинага қўрқув солувчилар[23] агар (қилмишларини) тўхтатмаса, сени уларга нисбатан қўзғатиб қўямиз, кейин атрофингда кўп қололмайди[24].
Лаънатланган бўлишади, кўринган жойида ушлаб ўлдирилади. Аввалгиларга жорий қилинган Аллоҳнинг Суннати мана шу. Аллоҳнинг Суннатини ўрнига ўтадиган ҳеч нарса топа олмайсан.” (Аҳзоб 33/60-62)
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَكَانَ الْإِنْسَانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا. وَمَا مَنَعَ النَّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جَاءَهُمُ الْهُدَى وَيَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلِينَ أَوْ يَأْتِيَهُمُ الْعَذَابُ قُبُلًا
“Шубҳасизки, бу Қуръонда инсонларга ҳар турли мисолни фарқли услубларда келтириб қўйдик. Инсоннинг энг кўп қилган иши тортишишдир.
Инсонларга қўлланма – Аллоҳнинг китоби келганида, уларга аввалгиларга жорий қилинган қонунлар уларга ҳам жорий қилиниши, ёки уларга азоб[25] рўбарў келишини кутишларигина уларни имон келтиришдан ва Раббидан мағфират талаб қилишидан тўсди.” (Каҳф 18/54-55)
- Суннатга амал қилмаганларнинг яна бошқа тури
Фатир сурасининг 42 ва 43- оятларида, Аллоҳнинг Суннатига амал қилмаганлардан яна баъзилари – берган сўзида турмаган, катта кетган ва ёмон режа ва уйдирмалар ортига тушиб қолган кишилар экани билдирилган. Суннатга Амал қилмаганлар қилган жинояти билан бир хил жазо олади - Исро сурасининг 76 ва 77- оятларида, пайғамбарга душманлик қилиб Аллоҳнинг Суннатига қарши чиққанлар, охир-оқибат қилган ишлари билан бир хил жазо олишлари билдирилган ва бу нарса Аллоҳнинг қонуни экани баён қилинган.
- Суннатга амал қилмаганлар мусулмонларга қарши олиб борган ҳар бир жангда (агар мусулмонлар хатога қўл урмаса) мағлуб бўладилар. Фатҳ сурасининг 22 ва 23- оятлари.
- Суннатга амал қилмаганлар бошига бало келганидан кейин ишонади, лекин уларга энди буни фойдаси бўлмайди (Мўмин 40/84-85).
- Суннатга амал қилмаганлар бало ва жазо келишидан олдин тавба қилиб олсалар гуноҳлари кечирилади[26] (Анфол 8/38).
7. СУННАТ ТУШУНЧАСИНИНГ БУЗИЛИШИ
Суннатуллоҳ – ҳар ким кетиш керак бўлган тўғри йўл эканини ва у йўлда юрмаганларнинг оқибати ёмон бўлишини юқоридаги алоқадор оятлардан билиб олдик. Аллоҳнинг Суннати – унинг элчиларининг ҳам суннатидир (Исро 17/77, Аҳзоб 33/38-39). Мавзу шунчалик очиқ бўлишига қарамай, Қуръоннинг энг муҳим мавзуларидан бўлган Суннатуллоҳ тушунчаси анъанага кўра шундай ўзгартириб юборилган:
Суннатуллоҳ – Аллоҳ табиатни яратиб, уни давом эттириш ва жамият ҳаётини тартибга солиш учун қўйган қонунларидир[27]”.
Суннатуллоҳ ибораси келган оятларнинг барчаси юқорида келтирилди. Марҳамат қилиб, оятлар билан айтилган таърифга бир назар солинг-чи, анъанадаги таъриф билан оятларда келтирилган таъриф ўртасида бир оз бўлса ҳам ўхшашлик кўрармикинсиз? Суннат калимасидан кейин эса, Ҳикмат, расул ва набий калималари билан ҳам ўйнашиб, Қуръонда бўлмаган янгича бир Суннат ихтиро қилишган. Бу ишга илк қўл урганлардан бири бўлмиш Имом Шофе Пайғамбар алайҳиссаломга китоб билан бирга ҳикмат ҳам берилганини ва буларни Расулуллоҳ умматига ҳам ўргатганини кўрсатадиган оятларни келтирганидан кейин шундай[28] деган:
“Аллоҳ бу оятларда Китобни зикр қилган бўлиб, у Қуръондир. Шу билан бирга Ҳикматни ҳам зикр қилган. Қуръон илмига эга бўлган ўзим ишонган кишидан эшитдимки, Ҳикмат – Расулуллоҳнинг Суннати экан. Энг тўғрисини Аллоҳ билади, лекин, бу сўз Аллоҳнинг сўзига ўхшайди. Чунки, оятларда Қуръон зикр қилиниб, ортидан Ҳикмат келган ва Расулуллоҳ инсонларга Китоб ва Ҳикматни ўргатгани айтилган. Тўғрисини Аллоҳ билади, лекин, бу ердаги Ҳикматга Расулуллоҳнинг Суннати дейишдан бошқасига Аллоҳ изн бермайди. Сабаби – Расулига бўлган имонни Ўзига бўлган имон билан бир келтирган. Расулуллоҳнинг суннати – Аллоҳ номидан, Унинг хусусий ва умумий ҳукмларидаги муродини очиқлаб берган далилдир. Ҳикматни Аллоҳ Ўзининг Китобининг ёнига қўйган ва Ҳикматни унга эргаштирган. Яратганлари орасида Расулуллоҳдан бошқа ҳеч кимга бундай қилмаган[29].”
Аллоҳнинг Элчиси Аллоҳнинг сўзларини бизга етказиб бериш вазифа юкланган инсон бўлгани учун, элчилик сифати билан гапирган гаплари Аллоҳнинг сўзларидир. Ўша сўзларга итоат қилиш Аллоҳга итоат қилиш бўлади. Имом Шофе ақл бовар қилмайдиган даражадаги бир тушунча билан Муҳаммад алайҳиссаломнинг элчилик сифати билан айтган гапларини унинг ўзининг гапи қилиб қўйган ва уни Аллоҳнинг ҳузуридаги иккинчи ваколат эгасига айлантириб қўйиб ширкка эшиб очган.
Имом Шофе далил қилиб келтирган Аҳзоб сурасининг 36 ва Нисо сурасининг 59- оятлари ҳақида кейинроқ мулоҳаза қиламиз.
8. ҲИКМАТ ТУШУНЧАСИНИНГН БУЗИЛИШИ
Алоқадор оятларда кўриниб турганидек, ҳикмат – Аллоҳнинг китобидан ечимлар чиқарадиган илмдир. Аммо Имом Шофенинг ушбу сўзлари ҳақиқатга тўғри келмайди:
“Аллоҳ ҳикматни китобни ёнига қўйган ва уни китобга тобе қилган. Яратганлари ичида бу элчидан бошқа ҳеч кимга бундай қилмаган.”
Чунки, Имом Шофе ҳикматни Аллоҳнинг китобидан ташқарига чиқариб юборган. Аллоҳ эса, ҳикматни китобининг ичига жойлаштирган. Алоқадор оят шундай:
وَمَآ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّنَ ٱلْكِتَٰبِ وَٱلْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ
“У нозил қилган китоб ва ҳикмат билан сизларга ваъз-насиҳат қилмоқда.” (Бақара 2/231)
Бу оятда Аллоҳ китоб ва ҳикматни алоҳида зикр қилиб, кейин “у иккаласи” деб эмас, балки битта нарсага далолат қиладиган бирлик замир ишлатган. Муҳаммад алайҳиссалом ҳикмат билан Қуръонни элчилик сифати ила умматига таълим берганига кўра[30], ҳикмат Қуръон оятлари ичидаги илмдир. Ундан ташқари, китоб ва ҳикмат фақат Муҳаммад алайҳиссаломгагина берилган эмас, аксинча, барча пайғамбарларга берилган[31].
Имом Шофенинг ушбу сўзи Қуръонга зид: “Расулуллоҳнинг суннати – Аллоҳ номидан Унинг хос ва умумий ҳукмларидаги муродини очиқлаб берган далилдир.” Қуръонни Муҳаммад алайҳиссалом эмас, Аллоҳнинг Ўзи очиқлаб берган. Бу ҳақида Аллоҳ 18 (ўн саккиз)та оятда баён қилган[32]. Қуйидаги оятда ҳам, Қуръонни очиқлаб бериш ваколатини Ўзидан бошқа ҳеч кимга бермаганини билдирган:
الر ۚ كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ﴿١﴾ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّـهَ ۚ إِنَّنِي لَكُم مِّنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ ﴿٢﴾
“(Бу китоб) тўғри қарор берувчи ва ҳар нарсадан хабардор – Аллоҳ тарафидан ҳукм ифодаловчи (аниқ) қилиб тузилган[33] ҳамда батафсил тушунтириб берилган китобдир.
(Аллоҳнинг Ўзи тушунтириб берганининг сабаби) – Аллоҳдан бошқасига қуллик қилмаслигингиз учундир. (Айт): “Мен сизларга ундан (Қуръондаги нарсалардан[34]) огоҳлантирувчи ва хушхабар берувчиман.” (Ҳуд 11/1-2)
Бу оятларга кўра, бирон бир ҳукмий оятни ўзича тафсир қилиб очиқлашга киришган ҳар ким, ўзини Аллоҳнинг ўрнига қўйган ва энг катта гуноҳ бўлмиш ширкка қўл урган ҳисобланади. Энди пайғамбар алайҳиссаломни бу ишга қўл урган дейиш асло қабул бўладиган иш эмас.
Қуйидаги оятга кўра ҳам, бирон бир сўзни Аллоҳнинг сўзи дея олиш учун албатта аниқ бир илмга эга бўлиш керак:
قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِكُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَن تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ
“(Эй Муҳаммад!) Айт: “Яратган Эгам фақатгина ошкор ва яширин қабиҳликларни[35], гуноҳ турларини, ноҳақ тажовузкорликни, у ҳақида ҳеч қандай далил туширмаган нарсани Аллоҳга шерик қилишингизни ва Аллоҳ ҳақида билмайдиган нарсангизни гапириб юришингизни тақиқлаган.” (Аъроф 7/33)
Оятдаги шу иборалар жума муҳим:
“…у ҳақида ҳеч қандай далил туширмаган нарсани Аллоҳга шерик қилишингизни ва Аллоҳ ҳақида билмайдиган нарсангизни гапириб юришингизни тақиқлаган”
Бировнинг сўзини Аллоҳнинг сўзи дейиш, у сўзни эгасини Аллоҳнинг ўрнига қўйиш бўлади. Пайғамбарлар қачонки элчилик сифати ила гапираётганида уларнинг оғзидан чиққан сўзларини Аллоҳнинг сўзлари дея оламиз. Шунинг учун, Аллоҳнинг элчисига итоат Аллоҳга итоат ҳисобланади (Нисо 4/80). Айнан шунинг учун ҳам, ўзини Аллоҳнинг элчиси эканини иддао қилган киши ўзини расул эканини исботлаши керак. Пайғамбарлар турли мўжизалар билан келишининг сабаби ҳам шу. Элчилиги то қиёматгача давом этадиган Муҳаммад алайҳиссаломнинг ягона мўжизаси Қуръондир. Бошқа пайғамбарларнинг мўжизалари каби Қуръон тарихда қолиб кетмаган. У ҳар доим кўриниб турадиган мўжиза. Бунга алоқадор оятлардан баъзилари шулар:
وَإِن كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا۟ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِۦ وَٱدْعُوا۟ شُهَدَآءَكُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ إِن كُنتُمْ صَٰدِقِينَ. فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا۟ وَلَن تَفْعَلُوا۟ فَٱتَّقُوا۟ ٱلنَّارَ ٱلَّتِى وَقُودُهَا ٱلنَّاسُ وَٱلْحِجَارَةُ ۖ أُعِدَّتْ لِلْكَٰفِرِينَ.
“Қулимизга туширган нарсамиз (Қуръон)га шубҳангиз бўлса ва агар (ўша шубҳада) ҳақли бўлсангиз, Аллоҳ ила орангизга қўйиб[36] олган шоҳидларингизни[37] ҳам чақириб, ундаги билан бир хил сура келтириб кўринглар-чи!
Хўп, бундай қилолмадингизми – ҳеч қачон қилолмайсиз[38] ҳам-да! Шундай экан, кофирлар учун тайёрланган – тутантириғи инсонлар ва тошлардан иборат бўлган оташдан сақланинглар.” (Бақара 2/23-24)
Ўшандай оятлар бири шахсан Муҳаммад алайҳиссаломнинг ўзи ҳақида ҳам нозил бўлган:
فَإِن كُنتَ فِي شَكٍّ مِّمَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُونَ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكَ لَقَدْ جَاءكَ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ
“(Эй Муҳаммад!) Агар сенга нозил қилганимиз (ваҳий)дан шубҳада бўлсанг, сендан аввалги (юборилган) китобни[39] ўқийдиганлардан (бу ҳақида) сўраб кўр. Қасамки, яратган Эгангдан сенга ҳақ (китоб) келди. Асло шубҳаланувчилардан бўлма.” (Юнус 10/94)
Шайтон сувнинг бошини лайқалатиш учун, кўпроқ пайғамбар ва элчилар билан овора бўлади:
وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّىٰ أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّـهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّـهُ آيَاتِهِ ۗ وَاللَّـهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
“Биз сендан илгари ҳеч бир Расул ва Набий юбормадикки, у бир нарсани таманний қилганида, шайтон унинг таманнийсига (шубҳа) ташламаган бўлса. Бас, Аллоҳ шайтон ташлайдиган нарсани кетказур. Сўнгра Аллоҳ Ўз оятларини мустаҳкам қилур[40]. Аллоҳ ўта билгувчи ва ҳикматли зотдир.” (Ҳаж 22/52)
وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا ۚ وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ ۖ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ
“Бир-бирини алдаш учун (хаёл ва фикрни чалғитадиган) баландпарвоз сўзлар айтадиган шулар каби ёвуз инсон ва жинларни ҳар бир пайғамбарнинг душмани қилдик[41]. Агар яратган Эганг бунга имкон бермаганида эди, улар бундай қилолмаган бўларди. Энди, уларни тўқиётган бўҳтонларига қўйиб бер.”(Анъом 6/112)
Шунинг учун, Аллоҳ ваҳий келган муҳитни шайтонлардан ҳимоя қилиб қолади (Жин 72/26-28)
Ҳикмат Аллоҳнинг китобидаги тўғри ҳукмни чиқара олишга имкон берадиган илмдир. Аъроф сурасининг 26 дан 51- оятигача Одам фарзандларига берилган неъматлар, Аллоҳнинг элчилари келтирган хабарларга нисбатан қилган ишлари ва бошларига келадиган нарсалар ҳақида келтирилганидан кейин, қуйидаги оятда, Одам фарзандларига берилган барча илоҳий китоблар бир илмга кўра очиқлангани шундай баён қилинган:
وَلَقَدْ جِئْنَاهُم بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَىٰ عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ
“Уларга бир илмга кўра Ўзимиз тафсилотли қилиб баён қилиб берган китобни бердик. У ишониб-суянган бир жамият учун раҳбар ва раҳматдир.” (Аъроф 7/52)
Аллоҳ пайғамбарларга[42] ҳикмат ўргатган, улар ҳам уни умматларига ўргатганига[43] кўра, демак, ҳикмат – Аллоҳ Ўз Китоблари ичига жойлаштирган бир илм бўлиши керак. Ҳикмат ҳақидаги барча маълумот Қуръонда келтирилгани учун, керакли ишни қилган ҳар ким (агар Аллоҳ раво кўрса) ўша ҳикматга эга бўлиши мумкин. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
يُؤْتِى ٱلْحِكْمَةَ مَن يَشَآءُ ۚ وَمَن يُؤْتَ ٱلْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَيْرًا كَثِيرًا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُو۟لُوا۟ ٱلْأَلْبَٰبِ
“(Аллоҳ) Ўзи муносиб билган қулига ҳикмат беради. Кимга ҳикмат берилса, унга кўплаб яхшиликлар берилибди. Фақат ақлу виждони соф кишилар[44] эслатма олади.” (Бақара 2/269)
Аллоҳнинг тафсири ва баёнотига эга бўлиш учун, ўша Ҳикматни биладиган бир жамоа керак. Алоқадор оят шундай:
“(Бу) – билимга эга бўлган кишилар учун, оятлари арабча Қуръонлар[45] (жамланмалар) ҳолида батафсил баён қилинган китобдир.” (Фуссилат 41/3)
Аниқ бир маълумотга эга бўлмасдан Аллоҳ номимидан гапириш ширк бўлгани учун (Аъроф 7/33), барча пайғамбарлар шундай огоҳлантирилган:
وَلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ. بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُن مِّنْ الشَّاكِرِينَ
“(Эй Муҳаммад) Сенга ҳам сендан олдинги набийларга ҳам шу нарса аниқ билдирилдики: “Агар ширк қилсанг, қилган ишинг беҳуда бўлиб кетади ва бор бутини йўқотганлардан бўлиб қоласан!” (Зумар 39/65)
Демак, Муҳаммад алайҳиссалом Қуръонда бўлмаган нарсада Аллоҳ ҳақида гапириши ширкдир. Шундай экан, Имом Шофенинг шу сўзи асло қабул қилинмайди:
“Муҳаммад алайҳиссаломнинг суннати – Аллоҳ номидан Унинг хос ва умумий ҳукмларидаги муродини очиқлаб берган далилдир.”
Муҳаммад алайҳиссаломнинг сўз ва ҳаракатларининг барчаси ҳикматдир. Аммо ҳикматни ўргатиш билан уни амалда бажариш доим ҳам бир хил бўлмайди. Масалан, бир ошпаз бирон бир овқатнинг ретсептини таърифлаётиб хато қилмаслиги керак. Лекин, дунёнинг энг яхши ошпази бўлса ҳам, овқат пишираётиб қаердадир бин кун хато қилиши эҳтимолдан холи эмас. Худди шунингдек, Муҳаммад алайҳиссалом ҳам ҳикматни Қуръон оятлари орқали ўргатгани учун, ўша ишда хато қилмас эди. Бироқ, амалиётга келиб, ўзига берилган диний саволларга Қуръондан жавоб топиш жараёнида хатога қўл уриб қўйиши мумкин бўлган. Буни қуйидаги оятларда очиқ бир шаклда ўртага қўяди:
يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلاَلَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَآ إِن لَّمْ يَكُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُواْ إِخْوَةً رِّجَالاً وَنِسَاء فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ
“Сендан фатво сўрашмоқда. Айт: “Калола[46] (ортида отаси ҳам боласи ҳам қолмай ўлган киши) ҳақида сизга Аллоҳ фатво беради: Бир инсон фарзандсиз ҳолда ўлса ва уни битта синглиси бўлса, у қолдирган мероснинг ярми унга тегади. Агар фарзандсиз ўлган инсон аёл киши бўлса, уни ҳам фарзанди бўлмаса, лекин битта ўғил бола укаси бўлса, у унга меросхўр бўлади. Агар опа-синглиси иккита бўлса, уларга мероснинг учдан икки қисми тегади. Агар меросхўрлар эркак ва аёл ака-сингиллар бўлса, битта эркак иккита аёлчалик улуш олади. Адашманглар (нотўғри хулосага бориб қолманглар) деб, сизларга Аллоҳнинг Ўзи тушунтириб беряпти. Аллоҳ ҳар нарсани билади.” (Нисо 4/176)
Залолат/адашиш – билиб ёки билмасдан тўғри йўлдан чиқишдир[47]. Ислом мерос ҳуқуқининг энг қийин масалаларидан бири бўлган калола ҳақидаги саволга нотўғри жавоб бериш, билиб туриб тўғри йўлдан чиқиш бўлмайди. Анъанавий тузилма бу оятнинг очиқ ҳукмига зид бир шаклда барпо қилинган. Анъанага кўра, Муҳаммад алайҳиссаломдан сўралган диний саволга берган жавоби унинг суннати бўлади, суннатнинг лафзи Муҳаммад алайҳиссаломга, маъноси эса Аллоҳга тегишли бўлади. Бу эса Муҳаммад алайҳиссаломнинг ичига қилинган Аллоҳнинг ваҳйидир. Шу сабаби унга “ваҳйи-ғайри-матлув” дейилади. Агар бу таъриф тўғри бўлганида, пайғамбаримиздан сўралган савол ҳақида нозил бўлган бу оятдаги “Адашманглар (нотўғри хулосага бориб қолманглар) деб, сизларга Аллоҳнинг Ўзи тушунтириб беряпти” иборалари Қуръонда келармиди?! Қуръонга мутлақо зид бўлган бир услубда шакллантирилган суннат масаласи яна-да чуқурлаштирилган ва ўша суннат Қуръондан ҳам юқори мартабага олиб чиқилган. Авзоий Яҳё ибн Касирнинг шундай деганини айтади:
“Суннат Қуръон устидан ҳукмрондир, аммо Қуръон суннатдан устун эмас[48].”
Эътибор берган бўлсангиз, савол Муҳаммад алайҳиссаломга берилган, лекин жавобни Аллоҳ таоло берган ва ортидан шундай деган: “Адашиб кетасизлар деб, сизларга Аллоҳнинг Ўзи тушунтириб беряпти.” Чунки, Қуръондаги очиқламаларга, яъни барча ҳикматга шахсий ҳаракатлар билан эришиш мумкин эмас. Муҳаммад алайҳиссалом ўзига берилган саволга Қуръондан жавоб топиш учун битта илмли жамоа ташкил қилиши керак бўлган. Бунга алоқадор оят шундай:
“(Бу) – билимга эга бўлган кишилар учун, оятлари арабча Қуръонлар (жамланмалар) ҳолида батафсил баён қилинган китобдир.” (Фуссилат 41/3)
Бу кишилар Муҳаммад алайҳиссалом ҳикмат ўргатган[49] мусулмонлардан иборат бўлиши мумкин, холос.
9. АНъАНАВИЙ СУННАТ ТУШУНЧАСИНИНГ ДАЛИЛЛАРИ
Имом Шофенинг анъанавий суннат тушунчаси учун далил қилиб келтирган оятлар Аҳзоб сураси 36 ва Нисо сураси 59- оятлардир. Энди бу оятларни биргаликда ҳикмат услубига кўра тушунишга ҳаракат қиламиз:
- Аҳзоб сураси 36- оят
وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا
“Аллоҳ ва Расули (яъни Китоби) бир ишни қарорлаштирганида имон келтирган эркак ва аёлни ўз ишларида танлаш ҳаққи бўлмайди. Ким Аллоҳ ва Расулига (яъни Китобига) қарши чиқса, очиқча адашган бўлади.” (Аҳзоб 33/36)
Расул – “бировга юборилган сўз” маъносини билдиргани каби, “ўша сўзни етказиш вазифаси юклатилган элчи” деган маънони ҳам билдиради[50]. Аллоҳнинг элчиларининг вазифаси Унинг сўзларини инсонларга етказишдир. Шунинг учун, Қуръонда келган Расулуллоҳ (رسول الله) – Аллоҳнинг расули ифодаларидаги асл урғу элчилар орқали келган оятлардир.
Анъанавий дин тузилишида Расул калимаси фақатгина Муҳаммад алайҳиссаломнинг шахсиятига боғланиб қолган. Бунга далил қилиш учун, оятга алоқадор битта сабаби нузул ҳам тўқиб чиқарилиб, расул калимасининг маъносини чеклаб, бузиш/таҳриф фаолиятини яширишга уриниш бўлган:
Расулуллоҳ алайҳиссалом Зайнаб онамизга Зайд билан турмуш қуришни таклиф қилди. Шунда Зайнаб: “Унга турмушга чиқмайман”, деди. Расулуллоҳ: “Унга турмушга чиқ!”, деганида, “Бир қарорга келишга ҳаракат қиляпман”, деди. Ўша вақт Аҳзоб сурасининг 36- ояти нозил бўлганида, Зайнаб: “Эй Аллоҳнинг элчиси, у (Зайд) мени эрим бўлишига розимисиз?” деди. “Ҳа”, деди Расулуллоҳ. Шунда: “Мен Аллоҳнинг элчисига осий бўлмайман, унга турмушга чиқдим”, деб никоҳни қабул қилди.[51]”
Бирон бир ҳадис китобидан ўрин олмаган бу ривоят Ҳижратдан 225 йил сўнг Эрондаги Ҳазар денгизи атрофида жойлашган Табаристоннинг маркази Амулда туғилган Абу Жаъфар Муҳаммад Ибн Жарир ай-Тобарийнинг тафсирида келтирилган[52]. Бу ривоят, Зайнаб никоҳланган вақт 5 билан 8 ёш атрофида бўлган ва ҳали ҳануз Мадинага келмаган[53] Абдуллоҳ ибн Аббос номидан ёзилган.
Бу ривоят имом Шофеийнинг қуйидаги сўзларига тўлиқ мос келади: “Аллоҳнинг ҳукми билан Расулининг ҳукмини ўртасида фарқ бўлмайди. У ҳар қандай ҳолатда ҳам мажбурийдир[54]” Бу иддаони исботлаш учун, Зайнабни Муҳаммад алайҳиссаломнинг талабани қабул қилиб, Зайд билан турмуш қуриша мажбур бўлгани тўғрисидаги бир суннат тўқиб чиқаришган. Ҳолбуки, Зайдни Зайнаб билан ажрашиши ҳақида айтилган келгуси оятда бундай бир суннат йўқлиги аниқ ўртага чиқади. Оят қуйидагича:
وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّـهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّـهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّـهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّـهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ ۖ فَلَمَّا قَضَىٰ زَيْدٌ مِّنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا ۚ وَكَانَ أَمْرُ اللَّـهِ مَفْعُولً
(Эй Муҳаммад!) Аллоҳ неъмат берган ва сен ҳам неъмат берган кишига: “Аёлингни никоҳингда ушлаб қол, Аллоҳга нисбатан гуноҳ қилишдан сақлан!” деётган эдинг. Аслида, инсонлардан тортиниб, Аллоҳ ошкор қиладиган нарсани ичингда яшираётган эдинг. Андиша қилишинг керак бўлган зот эса Аллоҳдир. Зайд аёлидан алоқасини узганида, уни сенга биз никоҳлаб қўйдик. Мўминларга асранди болалари хотинлари билан алоқасини узганида, улар билан турмуш қуриш масаласида бирон бир муаммо туғилмаслиги учун шундай қилдик. Аллоҳнинг амри бажо бўлди.” (Аҳзоб 33/)
Иддао қилинганидек, агар Муҳаммад алайҳиссаломнинг сўзи мажбурий бўлганида, Зайдга: Аёлингни никоҳингда сақлаб қол!”, деганидан кейин, Зайд аёлини талоқ қилмаслиги керак эди. Чунки, имом Шофени ва бошқа барча Ислом ҳуқуқшуносларини Аҳзоб сурасининг 36- оятга асосланиб чиқарган суннат тушунчалари шунга мажбур қилади. Лекин, Зайд Муҳаммад алайҳиссаломга итоат қилмай, аёли Зайнаб билан ажрашди. Бундан ташқари, камчилиги айтилиб огоҳлантирилган Зайд эмас, балки Муҳаммад алайҳиссалом эди. Хотини билан ўз ихтиёрига кўра ажрашиш ҳуқуқини Зайдга Аллоҳ бергани учун, Муҳаммад алайҳиссаломни унга қарши чиқиш ваколати бўлмаган. Натижада, Зайд Муҳаммад алайҳиссаломнинг талаби Қуръонга мос ва уйғун келмагани учун итоат қилмаган ва хотини Зайнаб билан ажрашган.
- Нисо сурасининг 59- ояти
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً
“Эй Аллоҳга ишониб-суянганлар! Аллоҳга бўйсунинг – Расулига (элчига юборилган китобга) бўйсунинг, (дунёвий ишларда эса) орангиздаги ўз ишини устасига (бўйсунинглар). Агар бирон бир ишда талашиб-тортишиб қолсаларинг, уни Аллоҳга ва Расулига (элчига юборилган китобга) қайтаринг. Аллоҳга ва охират кунига ишонсаларинг (шундай қиласизлар)! Мана шу яхшидир ва чиройли ечимдир.” (Нисо 4/59)
Муҳаммад алайҳиссалом расул, яъни Аллоҳнинг элчиси сифати билан етказган сўзларнинг барчаси Аллоҳнинг оятларидир. Шунинг учун, Аллоҳга итоат қилишнинг ягона йўли расулга итоат қилишдир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَمَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا
“Ким расулга кўнгилдан бойинсунса Аллоҳга бўйинсунган бўлади. Ким юз ўгирса (ўгираверсин) – сени уларнинг тепасидан қўриқчи қилиб юбормадик.” (Нисо 4/80)
مّا عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاَغُ وَاللّهُ يَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَكْتُمُونَ
“Элчига (ўзига юборилган вайиҳни) тўлиқ етказиб қўйишдан бошқа нарса юклатилмаган. Ошкора ва яширин қилган ишларингизни барчасини Аллоҳ (Ўзи) билиб туради.” (Моида 5/99)
Бу ва бошқа оятларга кўра бирон бир ихтилофни Аллоҳ ва расулига арз қилиш дегани Қуръонга арз қилиш дегани бўлади. Муҳаммад алайҳиссалом Қуръонни таблиғ қилиш жараёнида асло хатога қўл урмаган. Акс ҳолда қаттиқ жазога йўлиқиши билдирилган (Ҳаққо 69/44-47).
Пайғамбаримизнинг Қуръонни етказишдан бошқа сўз ва ҳаракатида хато эҳтимоли бўлгани учун Қуръонда набийга итоат қилиш деган бирорта ҳам оят йўқ. Фақатгина расулга итоат дейилган. Ҳудайбия аҳдидан кейин уйларини тарк этиб, Мадинадан паноҳ топган аёллар, Мадинанинг энг юқори раҳбари бўлмиш пайғамбаримизга баят, яъни содиқ қолишга сўз берган. Ўша шартноманинг шартлари ҳақида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилган:
يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا جَاءَكَ الْمُؤْمِنَاتُ يُبَايِعْنَكَ عَلَى أَنْ لَا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئًا وَلَا يَسْرِقْنَ وَلَا يَزْنِينَ وَلَا يَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا يَأْتِينَ بِبُهْتَانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبَايِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ
“Эй Набий! Мўмин хотинлар сенга байъат қилиш учун келганда, ҳеч нарсани Аллоҳга шерик қилмаслиги, ўғрилик қилмаслиги, зино қилмаслиги, фарзандларини ўлдирмаслиги, бошқасидан орттирган болани ёлғон бўҳтон қилиб эрларига тўнкамаслиги ва маъруфда сенга исён қилмаслиги шарти билан уларга байъат бер, уларга Аллоҳдан мағфират сўра. Аллоҳ кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.” (Мумтаҳина 60/12)
Маъруф – гўзаллиги ақл ёки шариат билан маълум бўлган ҳар қандай ҳаракатдир[55]. Яъни, бу аёллар ва барча мусулмонлар, маъруфга зид бўлган масалаларда Пайғамбаримизга эътироз билдиришлари мумкин бўлган.
Аллоҳ таоло Қуръонда ҳамма нарсани мисоллар билан тушунтириб берди:
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَـذَا الْقُرْآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ كُفُورًا.
“Бу Қуръонда инсонлар учун хар хил мисолларни турли йўллар билан келтирдик. Аммо, инсонларнинг кўпчилиги мудом тан олай кофир бўлишликка тиранади[56].” (Исро 17/89)
Қуръонда Пайғамбаримиз билан тортишувларга оид, яъни келишмовчиликлар ҳақида тўртта мисол келтирилган. Аммо, бу оятга алоқадор мавзу ва мазмунларнинг барчаси одамлардан қандайдир тарзда яшириб келинган. Зайд ва Зайнаб воқеалари тўғрисида Аҳзоб 36 ва 37-оятлари юқорида келтирилди. Нисо сураси 59-оятида “تنازع- танозуъ” сўзи, яъни мусулмонлар бир масалада келишмовчиликка тушишларини англатадиган[57] калима бошқа оятларда ҳам келтирилган. Мавзуга тўгирдан-тўғри боғлиқ бўлган оятлар Бадр жанги ҳақидаги Анфол 8/43 ва Уҳуд жанги ҳақидаги Оли Имрон 3/152 оятлардир. Яна бошқа бир оятда мусулмонлар Бадрга боришни хоҳламасдан Пайғамбаримиз билан тортишиб қолгани ҳақида айтилган. Бундан ташқари, Бадр жангида мусулмонлар иккита катта гуноҳ қилдилар. Келинг, ушбу оятларни бир-бирига алоқадор бўлган оятлар билан биргаликда ўқиб тушинишга ҳаракат қиламиз.
- Бадр жангидан аввалги ҳолат
Мусулмонларнинг бир қисми Бадрга бормаслик учун Пайғамбар алайҳиссалом билан тортишган. Буни баён қилган оят қуйидагича:
“Шунингдек, ўша ҳақиқат сабабли яратган Эганг сени уйингдан чиқарганида ҳам, мўминларнинг бир қисми ёқтирмаган эди.
Қараб турган ҳолларида уларни ўлимга етаклаб кетилаётганидек, ўша ҳақиқат ўртага чиққанидан кейин (ҳам) сен билан у ҳақида тортишмоқдалар.
Аллоҳ сизларга икки гуруҳдан бири аниқ сизларники бўлади,- деб сўз берганида, сизлар қуролсиз (карвон)[58]ни сизники бўлишини хоҳлаётган эдинггиз. Аллоҳ эса, Ўз сўзлари билан (сизларга берган) ҳақ ваъдаси рўёбга ошишини ва оятларни тан олмайдиган (кофир)ларнинг илдизини қуритишни хоҳлаётган эди.
Гарчи (Маккалик) жиноятчилар ёқтирмаса-да, Аллоҳ ҳақ (ваъдаси)ни[59] рўёбга оширмоқчи ва ботилни (бузуқ тушунча ва тизимни) йўққа чиқармоқчи эди.” (Анфол 8/5-8)
Бу тўрт оятнинг ҳар бирида келтирилган “ҳақ/ҳақиқат” нима эканини мусулмонлар ҳам Маккали мушриклар ҳам яхши билган. Ундан ташқари, Маккали мушрикларни Бадрга аскар юборишинг сабаби ҳам, айнан ўша ҳақиатни амалга ошишига қаршилик қилиш бўлган. Ўша ҳақиқатни Макка тушган шу оятдан билиб оламиз:
ا لم. غُلِبَتِ الرُّوم. فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ. فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ. بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ
“Алиф! Лам! Мим! Румликлар енгилди. Ер юзининг энг чуқур ерида (Лут кўли атрофида). Улар бу мағлубият ортидан ғолибиятга эришади. 3 билан 9 йил орасида! Аввал ҳам кейин ҳам барча иш Аллоҳга хос. Ўша куни мўминлар хурсанд бўлади. Аллоҳнинг ёрдами билан. Аллоҳ муносиб билганига ёрдам беради. У ғолиб ва устундир, эзгулик ва неъмат улашувчидир. Бу Аллоҳнинг сўзи. Аллоҳ сўзидан қайтмайди. Лекин, инсонларнинг кўпчилигини (буни) билмайди.” (Рум 30/1-6)
Тарихчиларга кўра, Муҳаммад алайҳиссаломни пайғамбарлигининг 5- йилида 614 да Форслар Қуддусни босиб олган[60]. Ҳераклеиос Византия императори бўлганида Эронлиларга қарши Ҳазарлар билан бирлашди ва тўққиз йилдан кейин 622- йили Сосониларни мағлуб қилди[61]. Бадр жанги 624 да бўлган. Бу ерда 2 йиллик хато бор. Тарихчиларимиз буни текшириб, ҳақиқатни ошкор қилишини кутмоқдамиз.
Нозил бўлган барча оятлар Маккаликларга ҳам етказилганлиги сабабли, барчаси билган ҳақиқат битта нарса эди.
Абу Суфён бошчилигида Қурайшга тегишли катта савдо карвони Суриядан келаётганида, форслар билан римликлар жанг қилишлари ҳақида хабар тарқалди. Карвон 1000 туядан иборат эди[62]. Рум сураси 1-6 оятларга кўра, римликлар урушда ғалаба қозониши ва мусулмонлар ўша куни хурсанд бўлиши билдирилган. Буни билган маккаликлар катта муаммога тушиб қолган. Маккаликларнинг қўлидан карвон, ҳатто Макка ҳам кетиши мумкин эди. Қисқа вақт ичида улар 1000 кишилик қўшин чиқарди. Аскарлар сони карвондаги туялар билан бир хил бўлиши уларнинг карвонни ҳимоя қилиш учун чиққанликларидан далолатдир.
Макка аҳли сингари мусулмонлар ҳам карвон томон йўл олдилар. Томонлар карвон турган Бадрда учрашдилар. Бадр Мадинадан 160 км жануби-ғарбда, Қизил денгиздан 30 км узоқликда жойлашган. Мадина эса, Макка йўлининг Сурия карвон йўли билан тўқнашган жойда жойлашган ердаги кичик бир шаҳарча эди. Абу Суфён карвонни қутқариш учун Бадрда тўхтамади. У у эрдан анча узоқ бўлган ва камдан-кам фойдаланиладиган қирғоқ йўлига тушди[63]. Бу ҳақда оятлар қуйидагича:
“Ўшанда сизлар водийнинг (Мадинага) энг яқин қисмида, улар (Макка мушриклари) водийнинг узоқ қисмида ва карвон эса сизлардан бир оз пастроқда эди. Агар келишиб олганингизда ҳам бундай тенг келолмас эдингиз. Аммо, қарор берилган ишни (Аллоҳ) рўёбга ошириши, ўлган киши ҳақиқатни кўриб ўлиши, тирик қолган киши ҳам ҳақиқатни кўриб тирик қолиши учун шундай қилди. Шубҳасизки, Аллоҳ эшитиб туради, билиб туради.” (Анфол 8/42)
Баъзи мусулмонлар ҳатто (ўзларига тегишли бўлган) карвонни олиш учун ҳам Мадинадан йўлга чиқишни хоҳламаган ва бу ҳақида Муҳаммад алайҳиссалом билан тортишган. Улар Бадрга келганларида, Макка қўшини ва карвон ўртасида қолиб кетди. Рум сурасининг 1-6 оятларига кўра, Аллоҳ уларга бу иккисидан бирини бериши аниқ эди. Лекин, улар қўшинни эмас карвонни хоҳлади. Алоқадор оятларни такрор келтирамиз:
“Қараб турган ҳолларида уларни ўлимга етаклаб кетилаётганидек, ўша ҳақ (сўз) ўртага чиққанидан кейин (ҳам) сен билан у ҳақида тортишмоқдалар.
Аллоҳ сизларга икки гуруҳдан бири[64] аниқ сизларники бўлади,- деб сўз берганида, сизлар қуролсиз (карвон)ни сизники бўлишини хоҳлаётган эдинггиз. Аллоҳ эса, Ўз сўзлари билан (сизларга берган) ҳақ ваъдаси рўёбга ошишини ва оятларни тан олмайдиган (кофир)ларнинг илдизини қуритишни хоҳлаётган эди.
Гарчи (Маккалик) жиноятчилар ёқтирмаса-да, Аллоҳ ҳақ (ваъдаси)ни рўёбга оширмоқчи ва ботилни (бузуқ тушунча ва тизимни) йўққа чиқармоқчи эди.” (Анфол 8/6-8)
Макка мушрикларини у ердан илдизини қуритиб йўқ қилиш ҳақида Маккада қуйидаги оятлар нозил қилинган:
“(Эй Муҳаммад!) Сени бу тупроқдан (Маккадан) чиқариб юбориш учун жойингдан қўзматмоқчи бўлишяпти. Агар сени чиқариб юборсалар, ўзлари ҳам у ерда кўп вақт қололмайди. Сендан аввал юборган элчиларимизда жорий қилинган Суннат бу! Бизнинг Суннатимизда ўзгариш кўрмайсан.” (Исро 17/76-77)
Бадр жангидан олдин Муҳаммад алайҳиссаломга қуйидаги оят нозил бўлди:
“Эй Пайғамбар! Мўминларни жангга қизиқтир. Агар сизлардан йигирмата бардошли (ҳарбий) бўлса, икки юзта (кофир душман)ни енгади. Агар сизлардан юзта бардошли (ҳарбий) бўлса, оятларни тан олмаган (кофир)лардан мингтасини енгади. Чунки улар тушунмайдиган қавмдир.” (Анфол 8/65)
Аллоҳ таоло Бадрда мусулмонларнинг кучсизлигини билиб, душман ўзларига ўн баробар кўп бўлса ҳам жанг қилишлари кераклиги ҳақидаги буйруғини енгиллатиб, жанг қилиш буюрилган душман миқдори икки баробарга туширилди. Буни қуйидаги оятдан биламиз:
“Аллоҳ сизлардаги кучсизликни билиб, энди юкингизни енгиллатди. Бундан кейин сизлардан юзта бардошли (ҳарбий) бўлса, икки юзта (кофир душман)ни енгади. Агар сизлардан мингта бардошли (ҳарбий) бўлса, Аллоҳнинг изни билан икки мингта (кофир душман)ни енгади. Аллоҳ бардошлилар биландир.” (Анфол 8/66)
Жанговар вазифа икки бараварга туширилди, аммо Маккаликлар улардан уч баравар кўп эди. Агар мусулмонлар буни билиб қолсалар, улар Муҳаммад алайҳиссаломни Қуръонга қарши иш тутган деб айтишар ва улар бунга рози бўлмас эди. Бунга йўл қўймаслик учун Аллоҳ Макка аҳлини уларга камроқ кўрсатди. Буни қуйидаги оятлардан билиб оламиз:
“(Эй Муҳаммад!) Ўшанда сенга Аллоҳ уларни тушингда оз кўрсатди. Агар уларни кўп кўрсатса эди, тарқалиб кетиб, уруш ҳақида бир-бирингиз билан тортишиб қолар эдингиз. Аммо, Аллоҳ бундай ҳолатга тушиб қолишдан сизларни саломат сақлаб қолди. Аллоҳ диллардагини ҳам билади.
У (Маккалик)ларга тўқнашганингизда ҳам Аллоҳ кўзингизга уларни оз кўрсатди, уларнинг кўзларига ҳам сизларни оз кўрсатди[65]. Қарор берилган ишни рўёбга ошириш учун Аллоҳ шундай қилди. Барча ишлар Аллоҳга тақдим этилади.” (Анфол 8/43-44)
Маккаликлар кўзига мусулмонлар қанчалик кўп ёки оз кўрсатилганини қуйидаги оятдан биламиз:
(Бадрда) Бир-бирига тўқнашган икки гуруҳда сизларга кўрсатма бор. Бири Аллоҳ йўлида жанг қиларди, бошқаси еса кофир. (Мўминлар) ўз кўзлари билан уларни икки баробар деб кўраётган эди. Керакли ишни қилганларни Аллоҳ Ўз ёрдами билан қўллаб-қувватлайди. Олдиндан фикрлай оладиганлар учун бунда бир ибрат бор.” (Оли Имрон 3/13)
Бу оятлар Нисо сурасининг 59- оятини асло шубҳага ўрин қолдирмайдиган даражада мукаммал тафсирлаб-тушунтириб беряпти. Ўша 59- оят қуйидагича:
“Эй Аллоҳга ишониб-суянганлар! Аллоҳга бўйсунинглар – Расулига (элчига юборилган китобга) бўйсунинглар, (дунёвий ишларда эса) орангиздаги ўз ишини устасига (бўйсунинглар). Агар бирон бир ишда талашиб-тортишиб қолсаларинг, уни Аллоҳга ва Расулига (элчига юборилган китобга) қайтаринглар. Аллоҳга ва охират кунига ишонсаларинг (шундай қиласизлар)! Мана шу яхшидир ва чиройли ечимдир.” (Нисо 4/59)
Бу оятдаги “فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ = бир нарсада ихтилофга/келишмовчиликка тушиб қолсангиз” ибораси Анфол сураси 43- оятида гаплашаётган шахснинг ким экани ва натижаси қандай бўлиши ҳақидаги мавзуга яна-да аниқроқ урғу берган ҳолда шундай такрорланган: “لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الأَمْرِ = албатта тарқалиб кетар ва иш юзасидан (жанг ҳақида) ихтилофга/келишмовчиликка тушиб қолардингиз.”
Бу оятларга кўра Нисо сурасининг 59- оятидаги “Агар бир нарсада тушунмовчиликка тушиб қолсангиз уни Аллоҳ ва расулига олиб боринг (арз қилинг)” деган буйруғи, тушунмовчиликларда масалани Қуръонга кўра ҳал қилинг дегани бўлади. Бундан бошқа ҳеч қандай маъно чиқмайди. Буларни кўрганидан кейин ҳам яна анъанавий суннатни ҳимоя қиладиганларга айтадиган ягона гапимиз шу: “Сизлар ҳисобни бизга эмас, Аллоҳга берасиз. Бизни тўғриларни етказиб қўйишдан бошқа вазифамиз йўқ.”
- Бадр жангида Пайғамбаримиз ва мусулмонлар
Пайғамбаримиз Бадрда бош қўмондон бўлган ва ўшанда иккита хатога қўл уриши натижасида шу оят нозил бўлган:
مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ
“Жанг майдонида (душманни) то тўлиқ зарарлантирмагунча ҳеч бир пайғамбарни асир олишга ҳаққи йўқ. Сизлар дунё матоҳини хоҳлаяпсизлар. Аллоҳ эса кейингиликни хоҳлаяпти. Аллоҳ доимо ғолиб ва устундир, тўғри қарор берувчидир.” (Анфол 8/67)
Душманни тўлиқ зарарсизлантириш учун қилинадиган ишлар қуйидаги оятларда келтирилган:
“Эй Аллоҳга ишониб-суянганлар! Ҳақни тан олмаган-кофирлар билан ҳарбий ҳолатда тўқнашганингизда асло ортга чекинманглар!
Ўша куни ким улардан (қўрқиб) ортга чекинса, Аллоҳнинг ғазабига йўлиқади ва унинг борар жойи жаҳаннам бўлади. Жуда ёмон аҳволга келишдир у! Жангга ўзгача бир услуб ва ўзгариш киритиш ёки бошқа бир қисмга қўшилиш мақсадида чекиниш бундан мустасно.” (Анфол 8/15-16)
“Шунинг учун, агар жангда уларга нисбатан устунликни қўлга киритсанг, уларни шундай қочириб юборгинки, (уни кўриб) орқадагилар ҳам қочиб кетсин. Балки, эсини йиғиб олишар.” (Анфол 8/57)
Душманни зарарлантиришдан олдин уларни асирга олиш қуйидаги оятга кўра зид бўлган[66]:
فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ…
“(Жангда) кофирларга дуч келганингизда бўйнига уринг. Уларни тор-мор қилганингизда уларни маҳкам тутинг (асирга олинг).” (Муҳаммад 47/4)
Аллоҳнинг ундан аввал берган сўзи бўлмаганида, Бадрда қилган ўша иккита хатоси учун мусулмонлар оғир жазога тортилар эди. Буни қуйидаги оятлардан биламиз:
لَّوْلاَ كِتَابٌ مِّنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ
“(Румликлар Форсларга енгилган куни сизларни хурсанд қилиши ҳақидаги) Аллоҳнинг ёзилган қарори бўлмаганида, олган нарсангиз туфайли сизларни буюк азоб тутар эди.” (Анфол 8/68)
“Буюк Азоб – عذاب عظيم” ибораси Қуръонда 14 та оятда келган бўлиб, улардан еттитаси кофирлар[67] учун, иккитаси мунофиқлар[68] учун, бештаси катта гуноҳга қўл урган мўминлар[69] учун келган. Мана шу оят ўша мўминлар учун қўлланилган бешинчи оят.
Асир олиш ҳақидаги оятда келган: “Сизлар дунё матоҳини хоҳлаяпсизлар. Аллоҳ эса кейингиликни хоҳлаяпти” (Анфол 8/67) деган ибора билан тушунтирилган нарса – Маккада Муҳаммад алайҳиссаломга қилинган босимлар натижасида нозил бўлган қуйидаги оятда билдирилган Аллоҳнинг суннати эди:
وَإِن كَادُواْ لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الأَرْضِ لِيُخْرِجوكَ مِنْهَا وَإِذًا لاَّ يَلْبَثُونَ خِلافَكَ إِلاَّ قَلِيلاً . سُنَّةَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِن رُّسُلِنَا وَلاَ تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِيلاً
“(Эй Муҳаммад!) Сени бу тупроқдан (Маккадан) чиқариб юбориш учун жойингдан қўзматмоқчи бўлишяпти. Агар сени чиқариб юборсалар, ўзлари ҳам у ерда кўп вақт қололмайди. Сендан аввал юборган элчиларимизда жорий қилинган Суннат бу! Бизнинг Суннатимизда ўзгариш кўрмайсан.” (Исро 17/76-77)
Аллоҳ таоло бу оятда келган “Агар сени чиқариб юборсалар, ўзлари ҳам у ерда кўп вақт қололмайди” ҳукми Бадр жангида рўёбга ошишини ва мусулмонларни Маккани олишларини хоҳлар эди. Бадрда жанг ҳақидаги оятларга риоя қилинмагани учун Бадр жангида Маккани фатҳ қила олмадилар.
Ҳудайбия шартномаси билан Маккани фатҳ қилишга яна йўл очилди. Буни Ҳудайбиядан қайтишда нозил бўлган қуйидаги Фатҳ сурасидан биламиз:
“Биз (Макка учун бўлган) фатҳнга тўсиқ бўлган нарсаларни сен учун тамоман олиб ташладик. Сени аввалги ва кейинги гуноҳларингини кечириш, сенга бўлган яхшилигимизни тамомлаб бериш ва сени тўғри йўлга йўналтириш учун шундай қилдик[70].” (Фатҳ 48/1-2)
Маккани фатҳига тўсиқ бўлган аввалги гуноҳ бадрда душманни ортидан қувимаслик (Анфол 8/15-16), кейинги гуноҳ эса, душманни тўлиқ заралантиймай туриб асирга олиш (Муҳаммад 47/4) бўлган. Аллоҳ таоло Наср сурасида Пайғамбар алайҳиссалом қилган хатоларини кечирилишини Макканинг фатҳига боғлиқ қилиб қўйган.
إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ. وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا. فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا.
“Аллоҳнинг ёрдами ва фатҳ келиб (содир бўлиб),
Инсонларни Аллоҳнинг динига тўп-тўп бўлиб кираётганини кўрганингда,
(Эй Муҳаммад!) Ҳар ишини чиройли ва камчиликсиз қилган Раббингга йўнал ва ундан мағфират сўра! У албатта тавбаларни қабул қилади.” (Наср 110/1-3)
Қуръондаги набий тушунчаси анъанавий набий тушунчасига зид бўлгани учун, бу оятларларнинг мазмун-моҳияти умматдан бир амаллаб яшириб қўйилган.
- Уҳуд жанги
Уҳуд жангида ҳам Бадрдаги каби ҳолат содир бўлди. Душман биринчи ҳамладаёқ орқага чекинганда, мусулмонлар ўртасида зиддият бошланди. Улар тегишли оятларга зид ҳаракат қилиб, душманни ортидан қувимадилар, душман қолдирган ўлжаларга ҳужум қилдилар. Буни эшитиб, душман ортга қайтиб келганида, улар тоққа қочиб чиқишди ва ғалаба қозониб турган ҳолатида қайтиб вақтинчалик мағлуб ҳолатга тушиб қолишди. Буларни билдирган оятлар қуйидагича:
“Аллоҳ сизларга берган ваъдасида турди; Унинг изни ила душманларингизни қириб бораётган эдингиз. (Сизлар яхши кўрган нарса (зафар)ни кўрсатиб қўйганида, бўшашиб қолдингиз, берилган буйруқ ҳақида талашиб-тортишиб қолдингиз ва итоатсизлик қилдингиз. Орангиздан кимлардир яқиндаги (ғанимат)ни хоҳларди[71], кимлардир кейингиликни (душманни бутунлай йўқ қилишни) хоҳларди. Кейин Аллоҳ сизларни қаттиқ синаш учун улардан (ғолиб бўлай деб турган ҳолатингизда мағлуб ҳолатга) буриб[72] қўйди. (Шундай бўлса-да) У сизларни афв қилди (жазоламади). Аллоҳ мўминларга нисбатан олийжанобдир.”
Элчи (Муҳаммад) ортингиздан сизларни чақириб тургани ҳолда, бировга қарамасдан юқорига кўтарилаётган эдингиз. Шунда, Аллоҳ сизларга ғам устига яна бошқа бир ғам бердики, қўлингиздан кетган (зафар)га ҳам, бошингизга тушган мусибатга ҳам қайғурмайсизлар[73]. Аллоҳ қилмишларингиздан хабардордир.” (Оли Имрон 3/152-153)
Муҳаммад алайҳиссалом жангдан қочиб тоққа чиқаётган мусулмонларга қараб, расуллик сифати билан қилган чақируви шу оятлардан бошқаси бўлишини эҳтимоли ёқ:
“Эй Аллоҳга ишониб-суянганлар! Ҳақни тан олмаган (кофир)лар билан ҳарбий ҳолатда тўқнашганингизда асло ортга чекинманглар!
Ўша куни ким улардан (қўрқиб) ортга чекинса, Аллоҳнинг ғазабига йўлиқади ва унинг борар жойи жаҳаннам бўлади. Жуда ёмон аҳволга келишдир у! Жангга ўзгача бир услуб ва ўзгариш киритиш ёки бошқа бир қисмга қўшилиш мақсадида чекиниш бундан мустасно.” (Анфол 8/15-16)
Бу оятларни эшитган мусулмонлар ортга қайтдилар ва яна ғолиблик мавқеига кўтарилдилар.
Ушбу оятларнинг барчаси сўзсиз итоат этилиши керак бўлган нарса фақат Аллоҳнинг китоби – Қуръон эканини жуда аниқ ва равшан ҳолатда баён қилиб берди.
ХУЛОСА
Кўриниб турибдики, Аллоҳнинг суннати ва Ҳикмат Қуръоннинг энг асосий тушунчаларидан биридир. Барча тегишли оятларни эътиборсиз қолдириб, бу икки тушунча мусулмонларнинг кун тартибидан олиб ташланди ва унинг ўрнига Муҳаммад алайҳиссалом суннати деб номланган янги тушунча киргиизлди. Бироқ, Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳам ва бошқа барча элчиларнинг ҳам суннати Аллоҳнинг суннатидан бошқа нарса бўлолмайди (Исро 17/76-77, Аҳзоб 33/36-37).
Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳнинг элчиси сифатида айтган гапларининг барчаси албатта Қуръон оятларидир. Қуръондан бошқа диний мавзуда айтган гаплари ва қилган ишлари эса, оятлардан донолик билан чиқариб олинган ҳикматлардир. Нисо сурасининг 176- оятида баён қилинганидек, ҳикматга улашиш ҳаракатида бирон бир хатоликка йўл қўйган бўлиши мумкин. Бундан ташқари, биз унинг сўз ва ҳаракатларига фақатгина ривоят занжирлари орқали улаша оламиз. Ўша занжирдаги кишиларни ишончли экани ҳақида қўлимизда бирорта ҳам аниқ ҳужжат бўлмаганидек, ўша ривоятларни бир-бирига етказганлиги ҳақида ҳам ҳеч қандай аниқ ҳужжат йўқ.
Ушбу мақоладаги Зайд ва Зайнаб воқеалари ҳамда, Бадр ва Уҳуд жанглари ҳақидаги оятларда аниқ кўриб турганимиздек, анъанавий диний-тузилма ўзини омон сақлаб қолиш мақсадида оятларнинг ҳукмларини эътибордан четда тутиш учун қўлидан келган ҳар турли фаоилайтни амалга оширган. Бизни қилишимиз керак бўлган ягона нарса – бизгача етиб келган ҳар бир масалада ҳикмат услубини қўллаган ҳолда, уларни тўғрилигини Қуръон ила текшириб чиқишдир. Агар шундай қилсак, Қуръонни ҳаётимизнинг марказига қўямиз ва дунёда ҳам, охиратда ҳам бахтли бўламиз. Бундай қилмаганлар Аллоҳнинг Суннатига қарши чиққан бўлади ва ҳеч қачон ўз муаммоларидан халос бўлолмайди.
Проф. Др. Абдулазиз БАЙИНДИР
[1] Ибн Манзур Жамолиддин Муҳаммад ибн Мукрим, Лисанул-Араб, Байрут, سنن моддаси.
[2] Нисо 4/26, Аҳзоб 33/39.
[3] Оли Имрон 3/137, Анфол 8/38, Ҳижр 15/10-15, Исро 17/76-77, каҳф 18/55, Аҳзоб 33/60-62, Фатир 35/43, Мўмин 40/84-85, фатҳ 48/22-23.
[4] Ушбу оятда Аллоҳ пайғамбарларга Расулга итоат қилишни буюрди. Бу нарса Наби ва Расул тушунчаларини яхши тушуниш нуқтаи назаридан жуда муҳимдир. Расул – бировга юборилган сўз маъносини билдиргани каби, ўша сўзни олиб келган элчи учун ҳам ишлатилади (Муфрадоти Алфозил-Қуръон). Аллоҳнинг элчиларинининг асосий вазифаси, Унинг сўзларини инсонларга тўлиқ етказишдир. Шу сабабли, Қуръонда келган расул калимасида асл урғу таблиғ қилиб етказилган оятлардир.
[5] Иср – келажак пайғамбарга ва у либ келган илоҳий китобга ишонишдир. Пайғамбар алайҳиссаломнинг келиши билан биргаликда бу вазифа инсониятдан олиб ташланган (Аъроф 7/157).
[6] Бақара 2/40-41, 89-90, 101, Оли Имрон 3/50, Фатир 35/31, Аҳқоф 45/30-31. Фос 61/6-7.
[7] Юнус 10/37-38.
[8] Бақара 2/89.
[9] “أَحَقُّ = аҳаққу” калимасига сифати мушаббаҳа маъноси берилди. Чунки, 39- оят шунга далолат қилади.
[10] Зикр – ўзаро боғлиқликлари билан тушиниб ўрганилган тўғри илм ва ўша илмни фойдаланишга тайёр туриш, уни ақл ёки тилга келтиришдир. (Муфрадот)
[11] Зиҳор – “Хотиним мен учун ҳудди онамнинг бели кабидир” деб, талоқ қилмасдан аёли билан ажрашишдир. Эркак киши аёлидан фақат тўрт ой алоҳида қолиши мумкин. Ага тўрт ой чида аёлига қайтса қайтади, ёки уни талоқ қилади. бундан бошқа чора йўқ (Бақара 2/226-227).
[12] Муфрадот р-с-л моддаси.
[13] Ҳаққо 69/44-47.
[14] “Шаъа = شاء” феълининг масдари – бир нарса қилиш, бир ишни амалга ошириш ва мавжуд бир предметни англатувчи маъноларни билдирадиган ”шайъун = شيء” дир (Муфрадот). Бу феълга фоилини ким эканига қараб, ҳамда жумладаги маъно оқишига қараб, баъзи ўринларда “хоҳласа” ва баъзаи ўринларда “керакли ишни қилса” ёки шунга ўхшаш маъно берилади.
[15] Бақара 2/148.
[16] Лисанул-Араб н-ҳ-ж моддаси.
[17] Араб тилидаги шариат узлюксиз сув манбаига олиб борувчи йўл дегани (Лисанъул-араб ш-р-а моддаси).
[18] Аллоҳ таоло Одамни оиласидан танлаб, пайғамбар этиб сайлаганида (л-и Имрон 3/33), унга бир ҳуда – қўлланман берди (Бакара 2/38, Таҳа 20/122).қўлланма маъносини англатувчи ҳуда калимаси Бақара сурасининг 2- оятида Қуръоннинг асосий хусусияти сифатида келтирилгани учун, ҳуда ҳам Одамга берилган бир китобдир.
[19] Абу Мансур Муҳаммад ибн Аҳмад Анфол-Азҳарий, Таҳзибул-Луға,
[20] Илк қибла Каъба бўлган. Довуд алайҳиссалом даврида бурилгани айтилади.
[21] Ҳаюдийлар Қуддусдаги Сулаймон маъбадига, яъни Байтул-мадисга, христианлар шарққа йўналади.
[22] Қалбида ҳам кофирлик ҳамда ёлғончилик касали борлар мунофиқлардир. Кофирларнинг қалбида фақат кофирлик касали бўлади (Бақара 2/10). Шаҳарда ёмон хабарларни тарқатиш ҳам баъзи мунофиқлар ва кофирларнинг биргаликдаги ҳаракатидир. Бундай йўл тутганлар жазоланишга лойиқдирлар.
[23] Дунё жазоси ҳеч кимга кофир ёки мунофиқ бўлгани учун қўлланилмайди. Жазо оладиганлар фақат жиноят содир этганлардир.
[24] Улар бу ишларни Муҳаммад алайҳиссаломни Мадинадан ҳайдаб чиқариш мақсадида қилаётган эдилар. Агар бу сиҳларидан воз кечмасалар, у ердан ўзлари ҳайдаб чиқарилади ва борган жойларида яхши муомала қилинмасдан, ўлдириб юборилади.
[25] Азоб калимасига 52 ва 53- оятларга кўра охират азоби дея маъно берилган.
[26] Аҳзоб 33/60-62, Фатир 48/22-23 оятларга ҳам қаралсин.
[27] Илёс Чалабий, Суннатуллоҳ таърифи, ДИА
[28] Ўша оятлар шулар: Оли Имрон 3/164, Жума 62/2, Бақара 2/231, Нисо 4/113, Аҳзоб 33/34.
[29] Муҳаммад ибн Идрис аш-Шофеий, ар-Рисола, Миср, 1- ж, 79- с.
[30] Оли Имрон 3/164, Жума 62/2, Бақара 2/231.
[31] Оли Имрон 3/81, Анъом 6/89.
[32] Анъом 6/55, 97, 98, 114, 119, 126, Аъроф 7/32, 174, Тавба 9/11, Юнус 10/5, 37, Ҳуд 11/1-2, Юсуф 12/111, Раъд 13/2, Исро 17/12, Рум 30/28, Фуссилат 41/3.
[33]ثم = сумма калимасига “ҳамда” дея таржима қилинди. (Мақойис)
[34] Огоҳлантириш ва хуш хабар етказиш Қуръоннинг ҳам хусусиятига киради (Фуссилат 41/4). Пайғамбар алайҳиссалом бу вазифани айнан Қуръон орқали бажарган. Биз ҳам ўшандай ҳаракат қилишимиз керак.
[35] Фуҳуш калимаси бирлик шаклида келганга зинога (Исро 17/32) ва гомосексуализмга ишорат қилади (Аъроф 7/80-81, Намл 27/54-58). Бу калима яна 3 оятда “фаваҳиш” бўлиб кўплик шаклида келади (Анъом 7/151, Шўро 42/37, Нажм 53/32). Буоятларга кўра севишиб юриш ҳам фаҳш ишларнинг бир турига киради.
[36] Оятдаги “дувн” (دون) калимаси “яқинлаштириш”, “пастда деб билиш” ва юқорининг зидди” деган маъноларни билдиради (Тажул-Арус). Мушриклар ўзлари муқаддаслаштириб олган борлиқларни бир томондан Аллоҳга, бошқа бир томондан эса инсонга ўхшатиб олиб, уни Аллоҳ билан ўзларини орасидаги бир мақомга жойлаштириб олишади ва ўша йўл ва мақом орқали Аллоҳга яқинлашишга уринишади. Оятлардаги “мин-дуниллаҳ” (من دون الله ) ибораси кўпинча мана шу маънони билдиради. Қоф 50/16-оятга кўра, ҳар қандай ишда Аллоҳни иккинчи ўринга қўйган киши мушрик дейилади. Христианлар Исони Аллоҳнинг ўғли, Макка мушриклари бутларига Аллоҳнинг қизлари, буюкларини воситачи қилиб олганлар эса уларни Аллоҳнинг дўсти деб ҳисоблашлари айнан шу сабаблидир. Шундай қилиб, улар ўзларининг нерв ҳужайралари ва шох томирларидан ҳам яқин бўлган Аллоҳ билан ўзлари орасида бир бўш жой топиб, у ерга воситачиларни сиқиштириб киргизишга уринадилар. Натижада аввал уларга дуо қилиб, улардан кейин Аллоҳга дуо қилган ва улардан кейин сиғинган бўладилар.
[37] Шоҳидлар деганда билимдонлар ва қилган ишини онгли равишда бажарадиганлар ҳам киради (Аҳмад ибн Фарис, Муъжам).
[38] Ҳуд 11/13, Исро 17/88.
[39] Китоб калимасидаги алиф-лом жинс учун бўлиб, умумий маънони нглатади ва муайян битта китобни эмас, аввалги илоҳий китоблардан қай бирини бўлса ҳам деган маъно англатади.
[40] Шайтон васвасасидан сақланиш йўли Аъроф 7/201-202- оятлардан баён қилинган.
[41] Тоҳа 20/117 оятга ҳам қаранг.
[42] Оли Имрон 3/48, Нисо 4/113, Моида 5/110, Сод 38/20.
[43] Бақара 2/129, 151, Оли Имрон 3/164, Жума 62/2.
[44] Ақлу виждони соф кишилар, сўзни эшитиб, энг гўзалига амал қиладиганлардир (Зумар 39/18).
[45] Араб тилида Қуръон калимасининг кўлиги йўқ. Бирлигига ҳам кўлигигига ҳам бир хил қўлланса бўлади.
[46] Калола – отаси ва/ёки онаси ва фарзанди бўлмай ўлган инсондир. Онаси ва боласи бўлмай ўлган бўлса, она бир ака-укаларига мерос қандай тегиши ҳақида Нисо сурасининг 12-оятида айтиб ўтилган.
[47] Муфрадот з-л-л моддаси.
[48] Ад-Дорамий, Сунан, 605, Байрут.
[49] Бақара 2/129, 152, Оли Имрон 3/164, Жума 62/2.
[50] Муфрадот р-с-л моддаси.
[51] Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир Аллоҳ таоло-Тобарий, (вф. 310/923), Жамиул-баян фи Таъвилил-Қуръан, Аҳзоб сураси 36- оят тафсири.
[52] Мустафо Фойда, Тобарий, Муҳаммад ибн Жарир, ДИА.
[53] Исмоил Лутфи Чақан, Муҳаммад Эрўғли, Абдуллоҳ ибн Аббос, ДИА, Муҳаммад Ҳамидуллоҳ, Зайнаб бинти Жаҳш, ДИА.
[54] Имом Шофеий, ар-Рисола, 1- ж, 104-105-с.
[55] Муфрадот, а-р-ф моддаси.
[56] Аллоҳнинг очиқдан-очиқ буйруқлари ва тавҳидга қарши оёқ тираб олишади, лекин ҳар қандай ширк ва хурофот амалларига дарҳол ишониб эргашиб кетадилар. (Қаранг: Зумар 39/45)
[57] Муфрадот, н-з-а моддаси.
[58] Анфол 8/42.
[59] Аллоҳнинг созлари Рум сурасининг бошидаги оятлар, Исро сурасининг 76-77 ва Бақара сурасига кўра аввалги оятларга риоя қилган ҳолда ўша ишларни мусулмонлар амалга оширишлари керак эди.
[60] Майдон Лароуссе, Сосоний, 11- ж.
[61] Майдон Лароуссе, Сосоний, Қудус. 7-ж.
[62] Аҳмад Турон Юксал, Набий Бозкурт, Карвон, ДИА.
[63] Мустафо Фойда, “бадр Ғазоти”, ДИА. Истанбул, 1992, 5-ж, 325-327-с.
[64] Бири макка қўшини яна бири ҳимоясиз карвон.
[65] Оли Имрон 3/13.
[66] Бу оят Бадр жангидан олдин нолзил бўлмаганида, Аллоҳ таоло пайғамбаримизни айбламаган бўларди. Чунки, аниқ бир илм келмасидан аввал уни айбламаслигини Қуръонда очиқ баён қилган (Бақара 2/120,145, Оли Имрон 3/61, Раъд 13/37).
[67] Бақара 2/7, 114, Оли имрон 3/105, 176, Моида 5/33, Наҳл 16/106, Жосия 45/10.
[68] Моида 5/41, Тавба 9/101.
[69] Анфол 8/68, наҳл 16/94, Нур 24/11, 14, 23.
[70] Бу оятда араб тилига хос илтифот санъати бор.
[71] Булар мунофиқлар бўлган (Тавба 9/47-48).
[72] Худди шундай ҳолат Бадрда ҳам содир бўлган эди, лекин Аллоҳ ғолибликни олдиндан ваъда қилгани учун (Рум 30 / 1-5), уларни ғолиб ҳолатга олиб келди (Анфал 8 / 67-69).
[73] Аллоҳ сизни озгина зарар билан омон қолганингиздан хурсанд бўлишингиз учун ҳамма нарсани йўқотадиган вазиятга келтирди. Ўлимни кўрсатиб қўйдики, мусибатга рози бўлдилар.
