Қуръонни нозил бўлиши
«Бўл» деганда бўлгизган[1], инсон шаклин киргизган[2], унга Ўзни танитиб[3], тўғри йўлда юргизган[4] ягона яратувчи – Аллоҳга олқишу мақтовлар бўлсин! Маълумки, Қуръон яратган тарафидан бандаларига тўғри йўл кўрсатувчи[5], Унга ишониб-суянганларга хушхабар, юз ўгирганларга азобу уқубатдан дарак берувчи[6] Илоҳий қўллама сифатида юборилган муборак[7] ва нурли[8] китобдир. Ким Илоҳий қўлланмага ишониб амал қилса унга на қўрқув ва на ғам-андуҳ бўлмайди, унга қарши чиққанлар эса фаровонлик кўрмайди[9].
Роббимиз Ўзининг сўнги пайғамбар деб танланган[10], араб миллатига мансуб Муҳаммад[11] исмли муҳтарам зотга ваҳий юборишни Рамазон ойининг муборак ва қадрли кечасида бошланган,[12] ваҳий жараёни 23 йил мобайнида давом этиб, «Бугун Мен сизларга динингизни мукаммал қилиб/охирига етказиб бердим…[13] ояти ила ниҳояланиб, инсоният билан Аллоҳ ўртасида ваҳий нозил бўлиш жараёни тўхтаган.
Аллоҳдан пайғамбарларга ваҳий бўлиш жараёни ҳудди аввалги пайғамбарларга қилинган ваҳий билан бир хил бўлган[14]. Бунга мисол тариқасида Мусо пайғамбарни келтиришимиз мумкин. У Мадян шаҳридан оиласи билан қайтаётганида Муқаддас Туво водийсида Аллоҳдан илк ваҳийни ола бошлаган[15]. Фиръавн зулмидан қочиб ўз қавми бўлмиш Бану Исроил/еврей халқи билан Мисрдан қочиб чиқаётганида ҳам ваҳий келган[16]. Кейин улар Фиръавндан қутилиб Тур тоғи ён-бағрларига жойлашган вақтда[17] Мусо Аллоҳдан Тур тоғида 40 кеча ваҳий олган ва қавмига қайтганида қўлида лавҳалар бўлган[18]. Мусо қавми учун сув талаб қилганида ҳам Аллоҳдан унга ваҳий келган[19]. Машҳур бузоқ воқелигида ҳам ваҳий олган[20]. Кўриб турганингиздек, ҳазрати Мусо пайғамбар бўлганидан бошлаб ҳаёти давомида фарқли воқеликлар ва ҳаётдаги муҳим ўринларда Аллоҳдан ваҳий олиб турган, қавми баъзи масалаларда савол сўраганида Аллоҳдан жавоб келиб турган.
Энди, аввало оятларнинг ўзидан Қуръон сура-сура ва оят-оят бўлиб йиллар давомида нозил бўлганида далолат қилувчи оятлардан баъзи мисоллар келтирамиз:
«Қуръонни инсонларга бўлиб-бўлиб ўқиб беришинг учун, уни (сура ва оятларга) бўлдик ва мана шу шаклда нозил қилдик.» (Исро 17:106)
«Ҳақиқий ҳукмрон бўлмиш Аллоҳ олийдир. (Эй Муҳаммад!) Сенга унинг ваҳийи тугамай туриб, Қуръонга нисбатан шошқалоқлик қилма, «Эй Раббим! Илмимни зиёда қил!», де[21]». (Тоҳа 20:114)
«Кофирлик қилганлар: «Қуръон унга (Муҳаммадга) бир тўплам қилиб туширилса бўлмасмиди?», деди. Биз уни сени қалбингга мустаҳкам ўрнатиш учун шундай (бўлиб-бўлиб туширдик)[22]. Биз уни бўлиб-бўлиб ўқиб[23] бердик.»
Улар сенга ҳар қандай эътирозли мисол билан келсалар, Биз сенга ҳақиқатни ва энг тўғри тушунтиришни келтириб қўямиз.» (Фурқон 25:-32-33)
Энди эса баъзи оятлар воқеликлар узра ҳамда воқеликдан кейин нозил бўлганида далолат қилувчи оятлардан мисоллар келтирамиз:
- Кофирлар Расулуллоҳни Маккадан чиқиб кетишига мажбур қилишганидан кейин у киши Мадинага кўчиб боради ва у ерда баъзи мусулмонлар Расулуллоҳга ёрдам беришга унчалик ҳам ёндашмаганидан кейин Расулуллоҳнинг ёнида унга ёрдам берган битта ҳамроҳи бўлгани ва улар ўртасида бўлиб ўтган суҳбатлардан энг муҳимларини билдириб, пайғамбарга ёрдам беришга тарғиб қилувчи ва бўлиб ўтган воқеликдан хабар берувчи оят нозил бўлган:
«Агар сизлар у (Муҳаммад)га ёрдам бермасанглар ҳам, унга Аллоҳ аниқ ёрдам беради. Ҳақни тан олмаган-кофирлар уни икки кишининг бири қилиб (Маккадан) чиқиб кетишга мажбур қилиб қўйишган эди, ўшанда у иккаласи ғорда эканида ҳамроҳига: «Қайғурма! Аллоҳ биз билан!», деган. Шунда Аллоҳ унга хотиржамлик берган. Сизлар кўрмайдиган қўшинлар билан (Бадрда) уни қувватлантириб ҳам қўйган. (Шу билан) У қаршилик қилганлар сўзини[24] ерга урди. Аллоҳнинг сўзи – у энг олийдир. Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.» (Тавба 9:40)
- Тавба сураси 81-оятда Табук ғазотига боришдан қочган, Расулуллоҳга хилоф иш қилиб ўтириб олган мунофиқлар ҳақида маълумот берилади, уларнинг айтган ва қилган ишлари ҳақида оятлар нозил бўлади. Айнан улар ҳақида яна «Бу қилмишлари учун оз кулиб, кўп йиғлашлиги кераклиги ҳақида алоҳида оят нозил бўлади.
Ўша Табук жангидан кейин Табукдан қайтганингда ўша мунофиқ тоифаларга йўлиқсанг, улар келаси сафар жангга чиқишга рухсат сўрасалар, энди уларни сен билан жангга чиқишига изн бермаслик ҳақида буюрилган 83-оят нозил бўлади.
- Мадинада мўмина ва номусли саҳоба аёл ҳақида турли беҳаё туҳмат ва бўҳтонлар ёйила бошлайди. Уни баъзи мунофиқлар тарқатгани билан, лекин у гап мусулмонлар орасида ҳам кенг тарқалиб кетади. Шунда Аллоҳ таоло мўминларнинг қилиб ўтган ва воқеликда қилаётган ишларидан қайтариб, ўша ишга нисбатан қандай йўл тутишлари кераклиги ҳақида бир-қанча оят нозил қилган:
Ўша бўҳтонни олиб келганлар орангиздан бир жамоадир[25]. Уни ўзингизга ёмонлик деб ўйламанг, аслида, у сизлар учун яхшиликдир. Бўҳтончиларнинг ҳар бирини орттирган гуноҳи ўзига. Гуноҳнинг каттасига бошчилик қилган кишига эса улкан азоб бор.
Бўҳтонни эшитганингизда, (сиз) мўмин эркак ва мўмина аёллар, ўзингиздан бўлганларга нисбатан яхши гумон қилиб: «Бу аниқ бўҳтон», десангиз бўлмасмиди?!
Бўҳтончилар унга тўртта гувоҳ келтириши керак эмасмиди?! Агар гувоҳлар келтира олмасалар, демак, улар Аллоҳга кўра ёлғончилардир.
Агар Аллоҳнинг сизга нисбатан олийжаноблиги ва яхшилиги бўлмаса эди, ичига тушиб қолганингиз бу иш туфайли сизларни дунёда ҳам охиратда ҳам улкан азоб тутар эди[26].
Ўшанда бўҳтонни тилдан-тилга кўчириб, у ҳақида маълумотингиз бўлмаган нарсани гапириб юрдингиз ва уни енгил/арзимас санадингиз. Зеро, у Аллоҳга кўра катта (иш)дир.
Сизларни бўҳтонни эшитган заҳотингиз: «Буни гапириб юришга ҳақимиз йўқ. Эй пок Аллоҳ! Бу катта бўҳтон-ку!», десангиз бўлмасмиди?!
Агар мўмин бўлсангиз, Аллоҳ сизларга бундай нарсаларни асло такрорламасликни насиҳат қилади!
Аллоҳ сизларга оятларни баён қилиб беряпти. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.
Мўминлар орасида жирканч/фаҳш ишлар ёйилишидан севинадиганларга дунё ва охиратда аламли азоб бор. Аллоҳ билади, сизлар билмаяпсиз.
Агар сизларга нисбатан Аллоҳнинг олийжаноблиги ва яхшилиги бўлмасайди, Аллоҳ меҳрибон ва эзгулик ва неъмат улашувчи бўлмаса эди…
Эй Мўминлар! Шайтоннинг изига эргашманглар. Кимки шайтоннинг изига эргашса, билсинки, у (ўзига эргашганларни) жирканч/фаҳш ишларга ва ёвузликка буюради. Агар сизларга нисбатан Аллоҳнинг олийжаноблиги ва яхшилиги бўлмаса эди, сизлардан ҳеч ким ҳеч қачон (туҳматдан) пок бўлмаган бўларди. Лекин, Аллоҳ Ўзи муносиб билган қулини поклайди. Аллоҳ (ҳамма нарсани) эшитади, билади.
Орангиздаги олийжаноб ва бой кишилар қариндошларига, бечора-мискинларга ва Аллоҳ йўлидаги (ўз юртидан кўчиб кетган) муҳожирларга ёрдам беришга бепарволик қилмасин, афв этсинлар (жазоламасинлар), янги саҳифа очсинлар. Аллоҳ сизларни кечириб юборишини хоҳламайсизларми?! Аллоҳ жуда кечиримлидир, меҳрибондир.
(Фаҳш ишлар) хаёлида ҳам бўлмаган[27], номусли мўмина аёлларни зинода айблайдиганлар, дунёда ҳам охиратда ҳам лаънатланади[28]. Уларга улкан азоб бор.
Кун келиб, қилмишларидан ўзларининг тиллари, қўл ва оёқлари гувоҳлик беради[29].
Ўша куни Аллоҳ уларга ўзлари ҳақли бўлган жазони тўлиқ қилиб беради ва улар Аллоҳни ҳақ эканини ва ҳамма нарсани очиқча ўртага қўювчи эканини билиб олишади.
Разилликлар разил кишиларга хос, разил кишилар разилликларга муносибдир[30]. Яхшиликлар яхши кишиларга хос, яхши кишилар яхшиликларга муносибдир. Бу яхши кишилар[31] улар айтаётган бўҳтонлардан покдир, уларга (Аллоҳдан) кечирим ва мўл-кўл ризқ бор.» (Нур 24:11-26)
- Уҳуд жангида мўминлар Расулуллоҳни жанг майдонида ёлғиз ташлаб тоққа қочиб чиқиб кетади. Ана шундан кейин уларга танбеҳ берилган ҳолда оятлар нозил бўлади:
Аллоҳ сизларга берган ваъдасида турди; Унинг изни ила (Уҳуд жангида) душманларингизни қириб бораётган эдингиз. (Сизлар яхши кўрган нарса (зафар)ни кўрсатиб қўйганида, бўшашиб қолдингиз, берилган буйруқ ҳақида талашиб-тортишиб қолдингиз ва итоатсизлик қилдингиз[32]. Орангиздан кимлардир яқиндаги (ғанимат)ни[33] хоҳларди, кимлардир кейингиликни (душманни бутунлай йўқ қилишни) хоҳларди. Шунда, Аллоҳ сизларни қаттиқ синаш учун улардан (ғолиб бўлай деб турган ҳолатингизда мағлуб ҳолатга) буриб қўйди[34]. Шубҳасизки, У сизларни афв қилди (жазоламади). Аллоҳ мўминларга нисбатан олийжанобдир.
Элчи (Муҳаммад) ортингиздан сизларни чақириб турса ҳам, ҳеч кимга парво қилмай юқорига кўтарилаётган эдингиз[35]. Шунда, Аллоҳ сизларга ғам устига яна бир ғам бердики, қўлингиздан кетган (зафар)га ҳам, бошингизга тушган мусибатга ҳам қайғурмагайсиз[36]. Аллоҳ қилмишингиздан хабардордир.
У ғамдан кейин, Аллоҳ сизларга хотиржамлик; орангиздан бир қисм инсонларни хотиржам қиладиган ширин уйқу берди. Бир қисм инсонлар эса, жон қайғусида ўзи билан ўзи овора бўлиб қолиб, Аллоҳ тўғрисида худди жоҳилият[37] давридаги гумонларга ўхшаш гумонлар қила бошлаб: «Бу ишдан бизга нима фойда бўлди?»- дейишгача борди. Айт: «Бу ишнинг барчаси Аллоҳ учундир.» Сенга очиқ айтмаган нарсаларини ичида сақлаётган; «Агар бу иш бизни фойдамизга бўлсайди, бу ерда ўлдирилмаган бўлардик»-, дейишди. Айт: «Агар уйларингизда қолган бўлганингизда ҳам, ўлдирилиши ёзилганларга (ўша ўлим) ётган жойларигача барибир етиб борарди.» Дилингиздаги (ихлос ва самимият)ни синаш ва қалбингиздаги (шайтон васвасаси)ни поклаш учун (Аллоҳ шундай қилди). Аллоҳ диллардагини билувчидир.»
Икки қўшин тўқнашган кун орангиздан урушдан қочганларга келсак, баъзи қилмишлари сабабли шайтон уларни оёқларини тойдирмоқчи бўлган. Аллоҳ уларни афв этди (жазоламади). Чунки, Аллоҳ жуда кечиримлидир, юмшоқ муомала қилувчидир.
Эй Мўминлар! Кофирлик қилган кимсалар каби бўлманг. Улар, сафарга чиққан ёки жангга кетган қариндошлари ҳақида: «Агар ёнимизда бўлишганида, на ўлган ва на ўлдирилган бўларди»,- дейишади. Буни Аллоҳ уларнинг қалбларида ҳасрат қилиб қўйиш учун қилди. Яшатадиган ҳам, ўлдирадиган ҳам Аллоҳдир. Аллоҳ қилган ишингизни кўриб туради.
Аллоҳ йўлида ўлдирилсангиз ёки ўлсангиз, (сизларга бериладиган) Аллоҳнинг мағфирати ва яхшилиги (жангга бормаганлар) тўплай оладиган ҳамма нарсадан яхшироқдир[38].
Ўлсангиз ҳам, ўлдирилсангиз ҳам, Аллоҳ (ҳукми)га тўпланасизлар.» (Оли Имрон 3:152-158)
- Расулуллоҳга Мадинани ичидан ва ташқарисида ўзини мусулмон кўрсатган кўплаб мунофиқлар борлиги ҳақида Тавба сураси 101- оятда хабар берилади. Бу воқеадан кейин айбини тан олган мунофиқлар ҳақида маълумот берилади. Бу оятлар ҳам айнан воқеликда нозил бўлган:
«Атрофингиздаги чўл арабларидан иккиюзламачи-мунофиқлар бор, Мадиналиклар орасида ҳам мунофиқликда устаси фаранглари бор. Сен уларни билмайсан, уларни Биз биламиз . Уларни (бу дунёда) икки маротаба азоблаймиз . Кейин улар буюк азобга қайтарилади.
Яхши ишга ёмон ишни аралаштириб юбориб, ўзларининг гуноҳларини эътироф қилган яна бошқалари ҳам борки, Аллоҳ уларга тавба имкони бериши мумкин. Аллоҳ жуда кечиримлидир, яхшилик қилувчидир.
(Эй Муҳаммад!) Уларнинг мол-давлатларидан садақа[39] олки, у билан уларни ҳам поклайсан, ҳамда ривожлантирасан. Сен уларга дастак бўл[40], чунки, сенинг дастагинг уларга тасалли бўлади. Аллоҳ эшитади, билади.» (Тавба 9:101-103)
- Бадр жангида ҳам бир қанча оятлар нозил бўлган. Сабаби, мўминлар жангда ғолиб келганидан кейин мушрикларни ортидан то Маккагача қувиб бормасдан, жангда қўлга киритилган ўлжаларни олиб Мадинага қайтиб кетишган. Шунда Аллоҳ уларга ўша воқеаларни эслатиб танбеҳ бериб оятлар нозил қилган:
«Шунингдек, мўминларнинг бир қисми ёқтирмаса-да, Роббинг сени ўша ҳақ (сўз)[41] сабабли уйингдан чиқарган эди.
Ўша ҳақ (сўз) аён бўлганидан кейин ҳам, қараб турган ҳолларида уларни ўлимга етаклаб кетилаётганидек, у ҳақида сен билан тортишмоқдалар.
Аллоҳ сизларга икки гуруҳдан бири сизларники бўлади, деб сўз берганида[42], сизлар қуролсиз (карвон)ни ўзингизники бўлишини хоҳлаётган эдингиз.
Аллоҳ эса, Ўз сўзлари билан (сизларга берган) ҳақ ваъдаси[43] рўёбга ошишини ва кофирларнинг илдизини қуритишни хоҳлаётган эди.
Гарчи (Маккалик) жиноятчилар ёқтирмаса-да, Аллоҳ ҳақ (ваъдаси)ни рўёбга оширмоқчи ва ботил (эътиқод ва тизим)ни йўқ қилмоқчи эди.» (Анфол 8:5-8)
- Қуйидаги оятлар ҳам баъзи мунофиқларнинг қилиб ўтган ишлари ва содиқ мўминларнинг айтган гапларидан хабар бериб, қолган мўминларга руҳ беради:
«Жангда жароҳат олганидан кейин ҳам, Аллоҳ ва Расулининг чақирувига[44] муносиб жавоб қайтарганларга келсак, улар орасидан чиройли иш қилган ва жавобгарликни ҳис қилганларга улкан акр-мукофот бор.
Уларга (йўлда) баъзи инсонлар шундай деган: «(Душман тарафидаги[45]) одамлар сизларга қарши бирлашди, улардан қўрқинглар!»- деганида, (бу гап) уларни Аллоҳга бўлган ишончини янада зиёда қилди ва улар шундай деди: «Бизга Аллоҳ етади! Энг яхши суяниб-таяниладиган зот Удир!»
Шундай қилиб, улар Аллоҳнинг неъмати ва олийжаноблиги соясида, уларга ҳеч қандай зиён-заҳмат етмай қайтиб келишди ва Аллоҳнинг розилигини таъқиб қилишди. Аллоҳ буюк олийжанобликка эгадир.
Ўша шайтон (одам) фақат ўз издошларини/дўстларини қўрқита олади. Агар мўмин бўлсангиз, улардан қўрқманг, Мендан қўрқинг!» (Оли Имрон 3:172-175).
- Расулуллоҳ билан аёллари ўртасида турли келишмовчиликлар содир бўлганидан кейин Аллоҳ қуйидаги оятларни нозил қилди:
«Эй Пайғамбар! Аёлларингни кўнглини оламан деб[46], нега Аллоҳ сенга ҳалол қилиб берган нарсани ўзингга ҳаром қиляпсан?![47] Аллоҳ жуда кечиримлидир, меҳрибондир.
Шубҳасизки, (бундай) қасамларингизни бузишни Аллоҳ сизларга фарз[48] қилди. Аллоҳ сизларни (ҳимоячи) дўстингиздир. У билувчи, тўғри қарор берувчидир.
Бир кун Пайғамбар аёлларидан бирига махфий гап гапирди. Аёли уни (бошқасига) хабар бериб қўйганида, Аллоҳ пайғамбарга уни ошкор қилди. У ҳам (мавзунинг) бир қисмини (аёлига) билдирди, қолганини билдиришдан воз кечди. (Пайғамбар) аёлига билдирганида, «Буни сизга ким билдирди?», деди аёли. Пайғамбар: «Менга (ҳамма нарсани) биладиган, мутлақ хабардор зот билдирди», деди.
(Эй пайғамбарнинг ўша икки аёли!)[49] Агар иккалангиз ҳам Аллоҳга тавба қилсангиз (қилдингиз!) Чунки, қалбларингиз (ноҳақликка) мойил бўлди. Агар иккалангиз пайғамбарга қарши ҳамкорлик қилаётган бўлсангиз, (билингларки) Аллоҳ унинг (ҳимоячи) дўстидир, жаброил ва яхши мўминлар ҳам.
(Эй пайғамбар аёллари!) Агар у сизлар билан ажрашса, Робби унга сизларни ўрнингизга сизлардан кўра яхшироқ, муслима, мўмина, итоатгўй, тавбакор, ибодатгўй ва рўза тутадиган жувон ва бокира жуфтлар бериб қўйиши мумкин!» (Таҳрим 66:1-5).
- Жин сураси ҳам айнан ўша сурада айтиб ўтилган воқеалардан кейин нозил бўлганининг яна бир яққол мисолидир.
- Аҳзоб сурасининг 37-оятидаги Зайд воқеаси ҳам оятда билдирилган ишлардан кейин нозил бўлганинг исботидир:
«(Эй Муҳаммад!) Бир куни сен, Аллоҳ ҳам яхшилик қилган, сен ўзинг ҳам яхшилик қилган бири (Зайд)га: «Жуфтингни никоҳингда тут, Аллоҳга қарши жавобгарликни ҳис қил!», деётган эдинг[50]. Ҳолбуки, инсонлардан андиша қилиб, Аллоҳ ошкор қиладиган ишни ичингда яшираётган эдинг. Аслида Аллоҳдан андиша қилишинг тўғри эди. Зайд (талоқ қилиб) аёлидан муносабатини узганидан кейин, сени унга уйлантирдик. Мўминларга асранди болалари (талоқ қилиб) ўз аёлларидан муносабатларини узиб бўлгач, (уларга уйланишда) муаммо бўлмаслиги учун (шундай қилдик). Аллоҳнинг амри бажарилди[51].» (Аҳзоб 33:37).
- Ҳашр сураси ҳам яҳудийлар билан мусулмонлар ўртасида содир бўлган ўша машҳур воқеадан кейин нозил бўлган:
«Еру осмондагиларнинг барчаси Аллоҳни улуғлайди. У доимо устундир, тўғри қарор берувчидир.
Аҳли китоб орасидан кофирлик қилганларини[52] илк сургунда юртларидан чиқариб юборган Удир[53]. Сиз уларни чиқиб кетишини ўйламаган эдингиз. Улар ҳам қалъалари уларни Аллоҳдан сақлаб қолади деб ўйлаганди. Аллоҳ улар кутмаган томондан «келиб»,[54] уларнинг қалбига қўрқув солди. Улар уйларини ўз қўллари ва мўминларни қўллари билан бузиб ташлаётган эди[55]. Эй ақл-идрокли кишилар, ибрат олинглар.
Агар Аллоҳ уларга (гуноҳлари сабабли) сургунни ёзмаганида[56], уларни дунёда бошқа бир азоб билан аниқ азоблаган бўларди. Уларга охиратда жаҳаннам азоби бор.
Чунки, улар Аллоҳ ва Росулига қарши турди. Ким Аллоҳга қарши турса, (билсинки) Аллоҳнинг жазоси қаттиқдир.
(Эй мўминлар!) Бирон бир хурмо дарахтини кесишингиз, ёки ўз ҳолича қолдиришингиз ҳам Аллоҳнинг изни[57] билан бўлди, ҳамда (Аллоҳ) итоатсиз-фосиқларни хор қилиш учун бўлди.
Эй мўминлар! Аллоҳ Ўз элчисига файъ[58] қилиб берган нарсага сизлар на от суриб ва на туя ҳайдаб бормадинглар. Лекин, Аллоҳ Ўз элчиларини Ўзи хоҳлаган бандалари устидан ғолиб қилади. Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўйган.
Аллоҳ Ўз Элчисига юртлардан олиб берган файълар Аллоҳ (дини) учун, Элчиси ва унинг яқинлари учун, етимлар, чорасизлар ва йўлда қолганлар учундир. Шунда, ўша файълар орангиздаги бой-бадавлатлар орасида айланиб турадиган дастмоя бўлиб қолмайди. Элчи сизларга (файъдан) берган нарсани олинглар, сизларни чеклаган нарсадан чекланинглар. Аллоҳга нисбатан жавобгарликни ҳис қилинг. Аллоҳнинг жазоси қаттиқдир.
У мол-давлатлар юртларидан ва мол-давлатларидан чиқариб юборилган муҳожирларга тегишли. Улар Аллоҳнинг фазлини (жаннатини) ва розилигини истамоқда, Аллоҳ ва Расулига ёрдам беришга уринмоқда. Ана шулар (имонида) содиқ кишилардир.» (Ҳашр 59:1-8).
Қуръони Карим бир кечада нозил бўлмагани, аксинча йиллар давомида оят ва сураларга бўлиниб келганига далолат қилувчи яна юзларча оятлар бор.
Агар Қуръон Расулуллоҳга бир кечада тўлиқ туширилган, кейин йиллар давомида уни умматга ўргатиб турган, дейиладиган бўлса, расулуллоҳга келажакдаги воқеа-ҳодисалар, ҳатто ким қачон кимга нима дейишларигача олдиндан башорат бериб қўйилган деган қадарчилик эътиқоди келиб чиқади. Қуръонга кўра эса қадарчилик эътиқоди мутлақо нотоғъри ҳисобланади.
Аллоҳ Ўзининг китобига муҳаббатли ва садоқатли қилсин. Аллоҳ илмимизни зиёда қилсин.
«Ҳақиқий ҳукмрон бўлмиш Аллоҳ олийдир. (Эй Муҳаммад!) Сенга унинг ваҳийи тугамай туриб, Қуръонга нисбатан шошқалоқлик қилма, «Эй Раббим! Илмимни зиёда қил!», де[59]» (Тоҳа 20:114)
[1] Бақара 2:117, Оли Имрон 3:47, Наҳл 16:40.
[2] Ҳаж 22:5, Мўминун 23:14.
[3] Алақ 96:5.
[4] Инсон 76:3.
[5] Бақара 2:185.
[6] Фуссилат 41:3-4.
[7] Анъом 6:92.
[8] Моида 5:15.
[9] Бақара 2:38-39.
[10] Аҳзоб 33:40.
[11] Фатҳ 48:29.
[12] Бақара 2:185, Духон 44:3,
[13] Қадр 97:1.
[14] Нисо 4:163.
[15] Тоҳа 20:9-13.
[16] Шуаро 26:63.
[17] Тоҳа 20:80.
[18] Аъроф 7:150.
[19] Бақара 2:60.
[20] Бақара 2:67-71.
[21] Бу оятдаги шошилма ибораси ушбу суранинг 105- ояти билан бирга боғланади. Яъни, сендан бир нарса ҳақида сўрасалар, у ҳақидаги оятлар тушмай туриб, улар ҳақида жавоб беришга шошилма, деган маъно чиқади. Жаброил ўқиб беришидан олдин ўзинг ўқишга шошилма, деган маъно чиқади деган муфассирлар ҳам бор. (Қаранг: Фахруддин Розий, Мафотиҳул-Ғайб.)
[22]Исро 17/106.
[23]Бу оятдаги «ротл» тушунтириб бериш, тафсир қилиб бериш, тушунтириб ўқиш каби маноларда ҳам келади (Ибн Касир).
[24] Расулуллоҳга душманчилик қилаётган Маккалик мушриклар Расулуллоҳни ўлдиришга, даъватини тўхтатиб қолишга ва сургун қилишга келишиб олиб, мана шу сўзда бирлашишган эди. Аллоҳ уларнинг бу сўзини йўққа чиқарди. Аллоҳ энг яхши тадбир ва режа тузувчидир. Зотан, Аллоҳ Соффат 37/171-173 ва Мужодала 58/21- оятларда Ўз элчиларини қутқариб қолиши ҳақида сўз берган.
[25]Оятдаги «усба» калимаси 10 дан 40 гача бўлган бир тўдага ишорат қилади (Тафсири Насафий ва Саолибий).
[26]Фархуддин Рози Муқотилдан бу иборада тақдим ва таъхир бор эканини келтирган.
[27]Бу оятдаги «ғофилот» иборасидан фаҳш ишларни хаёлига ҳам келтирмайдиган, фаҳш сўз ва ҳаракатлардан бехабар, қалблари фаҳш нарсалардан узоқ деган маънолар чиқади. Ойша онамиз ҳақида ёлғон ва туҳмат гап тарқатилгани сабабли, бу оят нозил бўлган. (Муқотил, Мотрудий, Тантовий ва Насафий тафсирларига қаранг.)
[28]Аллоҳ таолони бандаларига бўлган лаънати – охиратда азобга гирифтор бўлиш, дунёда эса Аллоҳнинг раҳмати ва ёрдамидан маҳрум бўлиш дегани. Бир инсондан бошқа бир инсонга қилинган лаънат – бад дуодир, қарғишдир (Мурфадот).
[29]Фуссилат 41/20-21.
[30]Бу оятдаги «хобис – разил/нопок» ибораси разил сўз ва ҳаракатларга ишорат қилади (Ибн Аббосдан, Саолибий ва Ибн Касир тафсири, Имом Фарро, Маонил-Қуръон). Бу ҳақидаги ривоятларни билиш учун Суютий тафсирига қаранг.
[31]Бу оятдаги яхши инсонлар деганда Ойша онамиз ва Софвон р.а. назарда тутилгани айтилади. Чунки, мунофиқлар улар ҳақида туҳмат юштириб, Ойша онамизни зинода айблашган. Аллоҳ таоло буларни асло зинога алоқаси йўқлигини, аслида бу гап-сўзлар қуруқ туҳмат ва бўстон эканини баён қилиб оятлар туширди. Суранинг 4-оятидан бошлаб бу ҳақидаги ҳукмлар зикр қилинмоқда.
[32] Жанг майдонида келишмовчиликка тушиб қолганида қилиши керак бўлган ишлари шулардан иборат эди: «Эй Мўминлар! Ҳақни тан олмаган (кофир)ларга қарши жангда (ҳарбий ҳолатда) дуч келганингизда асло ортга ўгирилиб қочманглар. Ўша куни ким ортга чекинса, энди у Аллоҳнинг ғазабига йўлиқади, унинг борадиган жойи жаҳаннам бўлади. Қандай ҳам ёмон аҳволга келишдир у! Жангга ўзгача бир услуб ва ўзгариш киритиш ёки бошқа бир қисмга қўшилиш мақсадида чекиниш бундан мустасно.» (Анфол 8/15-16).
[33] Жанг тугамай туриб ғаниматга кўз тикканлар мунофиқлар бўлган (Тавба 8/15-16).
[34] Бу ҳолат бадрда ҳам содир бўлган эди. Лекин, Аллоҳ таоло (Бадрда) мўминларга ғалаба бераман деб сўз бергани учун (Рум 30/1-5), Бадрда мўминларни ғолиб қилган (Анфол 8/67-69).
[35] Муҳаммад алайҳиссалом элчилик сифати ила жангда мусулмонларга жанг ҳақидаги Аллоҳнинг оятларини ўқиб эслатаётган эди (Анфол 8/15-16, Нисо 4/84).
[36] Ўлиб қолиши мумкин бўлган инсон агар ногирон ҳолда тирик яшаб қолса ҳам ҳурсанд бўлади. Ёки, ҳамма тиши тўкилиб кетиш арафасида турган бир инсоннинг ҳамма тишлари эмас, балки ярми тўкилмай қолса ҳам ҳурсанд бўлади. Аллоҳ таоло ҳам ўшанда мусулмонларга ўлимни жуда яқин келтириб кўрсатиб қўйди (ҳаммаси ўлиб кетиши ҳам мукин эди), лекин ҳаммаси ўлиб кетмади, фақат мағлуб бўлдилар ва жонлари омон қолди.
[37] «Жаҳолат ва жоҳилият” атамаси арабларнинг исломдан олдинги диний ҳаётига нисбатан ишлатилади. Шунингдек, бу сўз ҳозирда, одамлар ва жамиятларнинг жинояту гуноҳлари ва исёнларини ҳам англатади.
[38] Бу оят жангда вафот этган кишининг ҳам, ҳаётда қолган кишининг ҳам Аллоҳга кўра савоби ва мартабаси тенг эканини билдиради. Шаҳидларнинг мақоми улуғ, жангда ғолиб бўлган ғозийларнинг савоби кам деган нарса йўқ.
[39] Қуйидаги оятларга кўра, бир жамиятда яшаб турган ҳар бир шахсдан дини, ирқи, миллати ёки насабидан қатъий назар, уларнинг барчасидан яшаб турган жамиятига бўлган садоқатини ифодаси ўлароқ садақа олинади: (Мўминлардан: Тавба 9/71-72, 88-92, 99-100. Мунофиқлардан: Тавба 9/61-70, 73-83, 93-98, 101. Ҳамда Тавба 9/102- оятда айтиб ўтилгани каби, кофирлигини тан олган инсонлардан ҳам садақа олишини буюрилган. Мўминлардан олинган садақага закот дейилади. Бу – уларнинг Аллоҳ ва расулига бўлган ишончини ва садоқатининг нишонаси бўлади. Расулуллоҳ Мадина халқидан олган садақалари билан уларнинг ўзларининг тараққиёти ва иқтисодиёти учун, ҳамда халқ орасидаги моддий ёрдамга муҳтож кимсаларга ёрдам бериш учун сарф қилган. Зотан, садақалар жамиятдаги бойлардан олиниб, аввало моддий ёрдамга муҳтож кимсаларга берилиши кераклиги ҳақида Ушбу суранинг 60- оятда баён қилинган.
[40] Баъзилар бу оятга «уларнинг ҳаққига дуо қил». Бундан аввалги ва кейинги оятларда айтиб ўтилган кимсалар мунофиқлар бўлгани учун, биз бундай маъно бермадик. Чунки, минофиқларнинг ҳаққига дуо қилиб бўлмайди. Расулуллоҳ уларнинг ҳаққига қанча дуо қилса ҳам фойдаси йўқлиги бошқа оятда билдириб ўтилган: Тавба 9:80. «Ва солли алайҳим – уларга давомли дастак бўл», деб таржима қилиниши – араб тили қоидасининг талабидир. Қаранг: Зажжож (в. 311) «солат» калимасининг асл ўзак маъноси «лузум» узлуксизлик ва давомийликдир… «Намоз — Аллоҳ таоло давомли адо этилишини буюрган ибодатлардан бири бўлгани учун, беш вақт намозни «салот» деб атаган, дейди Зажжож (Лисанул-Араб). Солат калимасига намоз деб таржима қилиш учун, бу калима «иқомат» амри билан бирга ёнма-ён келиши керак.
[41] Рум 30:2-6- оятларда Румликлар Форсларни енгадиган куни мўминлар ҳам шод бўлади деб сўз берилган эди. Ўшанда Расулулллоҳ Маккада бўлган. Бадрдаги жанг мана шу чиқишда бўлган.
[42] Икки гуруҳдан бири – Макка аскарлари, яна бири – ҳимояси кучсиз ҳолда келаётган Маккаликларнинг тижорий карвони.
[43] «Аллоҳнинг сўзлари» деб таржима қилинган калима кўплик шаклида бўлгани учун, у энг камида учта бўлиши керак. Улар қуйидагича:
- Румликлар билан Форслар жанг қиладиган куни Мусулмонларни ҳурсанд бўлиши.
- Исро 17/76-77-оятларда айтилгани каби Маккадан мушрикларни чиқариб юборилиши.
- Бақара 2/191-оятда айтилганидек бу иш Мусулмонлар тарафидан амалга оширилиши.
[44] Ўшанда Расулуллоҳ ушбу оятни ўқиб, уларни мана шу оятга амал қилишга чақирган бўлиши мумкин: «Ўша қавмни изига тушиб қувишда сусткашлик қилманглар. Агар қийналаётган бўлсаларинг, улар ҳам сизлар каби қийналишмоқда. Ундан ташқари, улар умид қилиб кута олмаётган нарсани сизлар Аллоҳдан умид қилиб кутяпсизлар. (Жангни оқибатини) Биладиган ва (ҳаракатимизга қараб) тўғри қарор берадиган Аллоҳдир.» (Нисо 4/104)
[45] Мусулмонларга қарши бирлашганлар – Маккага қайтиб кетган кофирлар бўлган.
[46] Бу оятда зикр қилинган аёл Мория онамиз экани айтилади. Росулуллоҳ Мория онамизни «Сен менга ҳаромсан, сен билан қўшилмайман», деб, Расулуллоҳ ўзига ҳаром қилгани, бунга эса Оиша ва Ҳафса оналаримиз сабабчи бўлгани айтилади.
[47] Аллоҳ ҳалол қилган нарсани ҳеч ким ҳаром қилолмайди, У ҳаром қилган нарсани ҳеч ким ҳалол қилолмайди. Ўхшаш оят: Аъроф 7/32-33.
[48] Бақара 2/226. Мана шу оятдан келиб чиқиб, Расууллоҳдан қуйидагиларни айтгани ривоят қилинади: «Гуноҳга қасам ичганнинг қасами қасам эмас. Қариндош-уруғчиликни бузишга ичилган қасам қасам эмас.» (Абу Довуд, Талоқ 7, Ҳадис Но 2191) «Бир масалада қасам ичиб, кейин ундан бошқа нарсани яхшироқ деб билсанг, қасамингни буз, каффоратини бер ва яхши деб билган ишингга кириш!» Бухорий, Аймон 1.)
[49] Бу хитоб Оиша ва Ҳафса онамизга хитоб қилингани айтилади (Имом Насоий, Воидий, Саҳиҳи Асбоби Нузул, Ибн Ҳажар Асқалоний, Фатҳул-Борий) Улар Расулуллоҳ Мория онамозни ўзига ҳаром қилиб олишига сабаб боладиган ишларни амалга оширгани айтилади.
[51] Ўша вақтларда Зайд аёли Зайнаб билан ажрашмоқчи эди. Зайд аёли билан ажрашадиган бўлса, Аллоҳ уни Расулуллоҳни ўзига никоҳлаб қўйишидан қўрқарди. Чунки, қуйидаги оятга кўра, Расулуллоҳ Исломдаги ҳар бир масалада инсониятга ўрнак бўлиши кераклиги билдирилган:
«Сизлар учун – Аллоҳдан ва охират кунидан (яхши) умиди борлар, ҳамда Аллоҳни кўп зикр қиладиган[10] (Қуръонни тушуниб кўп ўқийдиган)лар учун Аллоҳнинг элчисида гўзал ўрнак бор.» (Аҳзоб 33/21)
Муҳаммад алайҳиссаломни андиша қилишига сабаб бўлган ўрнаклик – боқиб олган ўғли Зайд хотини Зайнабни талоқ илганидан кейин ўзига никоҳлаб қўйилиши билан бу нарсани жоиз экани ҳақидаги ўрнаклиги эди. Ўша даврларда боқиб олган ўғли билан ўз фарзанди бир хил деб қабул қилингани учун, ўгай келини билан уйланиш қабул қилинмас эди. Лекин, Мадинада нозил бўлган шу оят боқиб олган фарзанд асло ўз боласи каби бўлмаслигини баён қилган:
«Аллоҳ бир кишининг қалбида иккита қалб яратмаган, зиҳор[11] қилган аёлларингизни сизларнинг оналарингиз қилиб қўймаган, боқиб олган болаларингизни ўз фарзандингиз қилмаган. Булар оғзингиздаги (қуруқ) гапларингиздир. Аллоҳ эса ҳақни айтади ва (тўғри) йўлни кўрсатади. Уларни ўз оталарини номи билан чақиринг, Аллоҳ наздида тўғриси мана шу. Агар оталарини билмасангиз улар диний биродарларингиздир. Юракдан қасд қилиб қилмаган бўлсангиз, хато қилиб қўл урган нарсангизда сизга гуноҳ йўқ. Алоҳ (гуноҳ-у жазони) кечириб юборувчидир, меҳрибондир.» (Аҳзоб 33/4-5)
Келгусидаги оятда эса, фақатгина ўз болаларининг талоқ қилган аёллари билан никоҳланиш тақиқланган экани ўртага чиқади:
«Ўз пуштингиздан бўлган ўғлиларингизнинг (ажрашган) хотинлари билан никоҳланишингиз… ҳаром қилинган.» (Нисо 4/23)
Пайғамбар алайҳиссалом ўзи боқиб олган ўғли Зайдга хотини Зайнаб билан ажрашмаслигини таъкидлаб буюрди, лекин Зайд бунга қулоқ солмади. Кейинчалик, Расулуллоҳ андиша қилган нарсаси рўёбга ошди – айнан Аллоҳнинг Ўзи унга Зайнабни никоҳлатиб қўйди. Буни юқорида келган оятнинг мана шу ибораларидан ўрганамиз:
«Зайд хотини билан алоқасини узганида, сени унга уйлантириб қўйдик. Мўминларнинг боқиб олган болалари (талоқ қилиб) хотинларидан алоқаларини узганидан кейин, уларга никоҳланиш масаласида ҳеч қандай муаммо бўлмаслиги учун шундай қилдик. Аллоҳнинг амри бажарилди.» (Аҳзоб 33/37)
Бу никоҳни Зайнаб онамиз ҳам хоҳламас эди. Аммо, Аллоҳ таоло қуйидаги оятни нозил қилиб, бу никоҳга на Пайғамбар алайҳиссаломни ва на Зайнаб онамизни эътирози бўлмаслиги кераклигини ҳақида ҳукм қилган:
«Аллоҳ ва Расули (яъни Китоби) бир ишни қарорлаштирганида, имон келтирган эркак ва аёлни ўз ишларида танлаш ҳаққи бўлмайди. Ким Аллоҳ ва Расулига (яъни Китобига) қарши чиқса, очиқча адашган бўлади.» (Аҳзоб 33/36)
«Аллоҳ ва Расули (яъни Китоби) бир ишни қарорлаштирганида» деган иборани тўғри тушуниш керак. Расул калимасининг биринчи маъноси – бировга юборилган хабар, иккинчи маъноси – ўша хабарни олиб келган элчидир[12]. Элчининг вазифаси эса, ўзига омонат қилиб топширилган нарсага ўзидан ҳеч нарса қўшмасдан уни керакли кишиларга тўлиқ етказиб беришдир[13]. Инсонлар Аллоҳ билан тўғридан-тўғри гаплаша олмагани учун, Ўзининг буйруқларини фақатгина элчилар орқали юборади ва инсонлар уларни элчилардан ўрганади. Демак, расул Исломда иккинчи бир манба эмас, аксинча, Аллоҳнинг сўзларини бизга етказиб берган элчидир. Қуръондаги «Расулуллоҳ – رسول اللّه» ибораси асосан оятларга ишорат қилади. Ўша а оятларга аввало Муҳаммад алайҳиссаломнинг ўзи амал қилиши керак бўлган (Аҳзоб 33/1-2).
Барча бу оятларнинг натижаси ўлароқ, юқоридаги Аллоҳ ва расулига итоат қилиш керак деган мазмундаги оятнинг илк мухотоби Муҳаммад алайҳиссалом ва Зайнабдир.
Пайғамбаримиз ҳам, Зайнаб онамиз ҳам Аллоҳнинг амрига сўзсиз итоат қилишиб, Аллоҳ буюрган никоҳни қабул қилишганини келгусидаги оятдан билиб оламиз:
«Аллоҳнинг амри (буйруғи) бажарилди.» (Аҳзоб 33/37)
[52]БуоятдасургунқилинганибилдирилганғайридинлармадинадагиБануНазирқабиласидагияҳудийларэканиайтилади.
[53] Аллоҳни рухсатисиз ҳеч нарса бўлмайди. Анъом 6/59, Ҳадид 57/22.
[54] Аллоҳ инсонни қалби билан инсонни ўзини орасига кира олади. Қнг: Анфол 8/24.
[55] Юртлари ва уйларига қайтиб келишидан умидларини узиб қўйишгани боис шундай қилишади.
[56] Бу нарса Аллоҳнинг аввалдан қўллаб келадиган қонунидир. Кимки Аллоҳ ва Росулига қарши жанг қилса, у албатта мағлуб бўлишга маҳкумдир. Қнг: Аҳзоб 33/62, Фатҳ 48/22-23.
[57]Яни, кимларнингдир яҳудийларга тегишли хурмо дарахтини кесгани ҳам, кимлар эса кесмаганлиги ҳам, буларнинг барчаси Аллоҳнинг амрига кўра бўлди. Чунки, Аллоҳ уларга қарши жанг қилишни буюрган. Жанг асносида эса, душманни енгиш учун турли режалар қўлланилади ва қалбларига қўрқув солиш учун, турли тадбирлар қилинади. Зеро, оят давомида «Аллоҳ итоатсиз фосиқларни хорлаш учун қилди» мазмуни келтирилган. Демак, бу ишлар Аллоҳ тарафидан буюрилган. Бунда мусулмонларнинг айби йўқ. Ривоятларга кўра, ўша вақтда дарахтлари кесилаётганини кўрган яҳудийлар, «буни ҳам сизларга Аллоҳ буюридми?» мазмунда ҳақоратомус сўзлар айтишган. Шунда, мана бу оят нозил бўлган, дейилади.
[58] Файъ — Ислом ва Мусулмонларга душман бўлган тараф жангсиз чекинганидан кейин улардан қўлга киритилган ўлжалардир. Жангсиз қўлга киритилган ўлжалар билан жанг қилиб қўлга киритилган ғаниматларни бўлиб-тарқатишда фарқ бор. Файълар 7-оятда айтилганидек, жамоат мулки учун белгиланган одамларга тарақтилади, ғаниматларнинг шартлари ва тарқатилиши эса умуман боҳқачадир. Қаранг: Анфол 8/41.
[59] Бу оятдаги шошилма ибораси ушбу суранинг 105- ояти билан бирга боғланади. Яъни, сендан бир нарса ҳақида сўрасалар, у ҳақидаги оятлар тушмай туриб, улар ҳақида жавоб беришга шошилма, деган маъно чиқади. Жаброил ўқиб беришидан олдин ўзинг ўқишга шошилма, деган маъно чиқади деган муфассирлар ҳам бор. (Қаранг: Фахруддин Розий, Мафотиҳул-Ғайб.)
Изоҳ қўшиш