6. Анъом сураси

6. Анъом сураси^[1]

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيم‎

Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.

6:1

الْحَمْدُ لِلَّـهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ۖ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ

Аллоҳга олқиш-у мақтовлар бўлсин; ер-у осмонларни У яратди, ҳамда қоронғиликлар ва ёруғлик пайдо қилди. Шундай бўлса-да, кофирлик қилганлар яратган Эгасига бошқаларни тенглаштирмоқда.

6:2

هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن طِينٍ ثُمَّ قَضَىٰ أَجَلًا ۖ وَأَجَلٌ مُّسَمًّى عِندَهُ ۖ ثُمَّ أَنتُمْ تَمْتَرُونَ

У сизларни лойдан яратиб^[2], кейин бир ажал^[3] белгилаб қўйган. Унга кўра яна бир белгиланган ажал бор^[4]. Сизлар ҳали ҳам талашиб-тортишяпсиз^[5].

6:3

وَهُوَ اللَّـهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَفِي الْأَرْضِ ۖ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهْرَكُمْ وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ

У осмонларда ҳам ерда ҳам Аллоҳдир^[6]. У сирингизни ҳам, ошкор қилган нарсаларингизни ҳам билади, қилиб турган (яхши-ёмон) қилмишларингизни ҳам билади.

6:4

وَمَا تَأْتِيهِم مِّنْ آيَةٍ مِّنْ آيَاتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ

Ҳар қачон у(кофир)ларга яратган Эгасининг оятларидан бир оят келса, улар ундан юз ўгириб кетишади.

6:5

فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ ۖ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنبَاءُ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ

Ҳар сафар уларга ҳақ келганида, унга нисбатан ёлғон муносабат билдиришади. Улар менсимаган (мазаҳ қилган) нарсаларнинг хабари яқинда ўзларига етиб келади.

6:6

أَلَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّن لَّكُمْ وَأَرْسَلْنَا السَّمَاءَ عَلَيْهِم مِّدْرَارًا وَجَعَلْنَا الْأَنْهَارَ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَنشَأْنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْنًا آخَرِينَ

Улардан аввал қанчадан-қанча наслларни ҳалок қилганимизни кўрмадиларми? Бу заминда сизларга бермаган имкониятларни уларга берганмиз, уларни тепасига серёмғир булутлар юборганмиз ва остларидан анҳорлар оқиб турадиган қилиб қўйганмиз. Сўнгра, гуноҳлари сабабли уларни ҳалок қилиб, улардан кейин бошқа насл пайдо қилдик.

6:7

وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَابًا فِي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَـٰذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِينٌ

(Эй Муҳаммад!) Агар сенга китобни қоғозга ёзилган шаклда юборсак ва уни Ўз қўллари билан ушлаган тақдирда ҳам, кофирлар: “Бу аниқ сеҳргарлик”, деган бўлишар эди^[7].

6:8

وَقَالُوا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ ۖ وَلَوْ أَنزَلْنَا مَلَكًا لَّقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لَا يُنظَرُونَ

Яна: “Унга фаришта туширилсайди?”, дейишади. Агар фаришта туширсак, иш битирилади (ҳалок қилинади)^[8], кейин уларга муҳлат берилмайди.

6:9

وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَّجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَّا يَلْبِسُونَ

Агар у (элчи)ни фаришта қилиб тайинлаганимизда эди, уни бари бир эркак кишининг қиёфасида юборган бўлардик ва пайдо қилган шубҳаларини ўзларига ўраб қўйган бўлардик^[9].

6:10

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُم مَّا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ

Сендан илгари ҳам элчилар^[10] камситилди. Кейин, уларни камситганларни ўзлари камситган нарсаси (илоҳий китоб) ҳалок қилди.

6:11

قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ

Айт: “Ер юзида сайр қилинглар. Сўнгра, (ҳақни) ёлғонга чиқарувчиларнинг оқибати қандай бўлганига назар солинглар.”

6:12

قُل لِّمَن مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ قُل لِّلَّـهِ ۚ كَتَبَ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ۚ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ ۚ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ

“Осмонлар-у ердаги нарсалар кимники?”, де ва “Аллоҳники”, деб айт. У Ўзига эзгуликни (вазифа қилиб) ёзиб қўйган^[11]. Аллоҳ барчангизни қиёмат кунига аниқ тўплайди, бунда шубҳа йўқ. Ўзларини хонавайрон қиладиганлар (бунга) ишонмайдиганлардир.

6:13

وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ ۚ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

Кеча ва кундузда яшаб турган ҳамма нарса Аллоҳники. У эшитади, билади.

 

6:14

قُلْ أَغَيْرَ اللَّـهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ ۗ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ ۖ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

“Осмонлар-у ерни яратган, емоқ-ичмоқ билан таъминлайдиган, Ўзи таомга муҳтож бўлмайдиган – Аллоҳдан бошқа бирини ўзимга валий/хожа^[12] қилиб олайми?!”, деб айт. “(Буйруққа) таслим бўлганларнинг аввали бўлишга буюрилдим^[13]”, деб айт. Ва асло мушриклардан бўлиб қолма!

6:15

قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ

“Агар яратган Эгамга осий бўлсам^[14], буюк куннинг азобидан қўрқаман”, де.

6:16

مَّن يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ ۚ وَذَٰلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ

Ўша куни ким азобдан қутқариб қолинса^[15], Аллоҳ унга чексиз яхшилик қилган бўлади. Мана шу аниқ муваффақиятдир.

6:17

وَإِن يَمْسَسْكَ اللَّـهُ بِضُرٍّ فَلَا كَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ ۖ وَإِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

Агар Аллоҳ сенга бирон бир зиён етказса, уни даф этувчи фақат Унинг Ўзи бўлади. Агар Аллоҳ сенга бирон бир яхшилик етказса ҳам (шундай). Чунки, У ҳар нарсага ўлчов қўювчидир.

6:18

وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ ۚ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ

У қулларига мутлақ ҳукмрондир. У тўғри қарор берувчидир, (ҳар нарсадан) хабардордир.

6:19

قُلْ أَيُّ شَيْءٍ أَكْبَرُ شَهَادَةً ۖ قُلِ اللَّـهُ ۖ شَهِيدٌ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ ۚ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَـٰذَا الْقُرْآنُ لِأُنذِرَكُم بِهِ وَمَن بَلَغَ ۚ أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّـهِ آلِهَةً أُخْرَىٰ ۚ قُل لَّا أَشْهَدُ ۚ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَـٰهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ

“Қайси нарсанинг гувоҳлиги энг буюкдир?”-де, ва айт: “Сизлар билан менинг орамда Аллоҳ гувоҳ. Бу Қуръон менга – бу билан сизларни ва бу етиб борган барчани огоҳлантиришим учун ваҳий қилинди. Сизлар ростдан ҳам Аллоҳ билан биргаликда бошқа илоҳлар бор деб гувоҳлик қиляпсизларми?” Айт: “Мен гувоҳлик бермайман”. Айт: “Қуллик қилинишга ҳақли ягона зот фақат Удир. (Унга) шерик қилаётган нарсадан мен узоқман.”

6:20

الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمُ ۘ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ

Биз уларга китоб берганлар у^[16] (Қуръон)ни ўз болаларини танигандек танийди. Ўзини хонавайрон қиладиганлар – (унга) ишонмайдиганлардир.

6:21

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّـهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ ۗ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ

(Ўзи тўқиган) ёлғонни^[17] Аллоҳга тўнкаган, ёки унинг оятларини ёлғонга чиқарган кишидан ҳам золимроқ ким бор? Золимлар ростдан ҳам нажот топмайди.

6:22

وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَيْنَ شُرَكَاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ

Бир кун уларни барчасини тўплаймиз. Кейин, Аллоҳга шерик қўшганларга (қараб): “Иддао қилган шерикларингиз қани, қаерда?!”, деймиз.

6:23

ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَن قَالُوا وَاللَّـهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ

Кейин, уларни қийин аҳволга соладиган нарса: “Яратган Эгамиз – Аллоҳга қасамки, биз мушрик эмасмиз”, деган (дунёдаги^[18]) гаплари бўлади.

6:24

انظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ ۚ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ

Ўзларини қандай алдашига қарагин. Уйдирган нарсалари^[19] (охиратда) улардан ғойиб бўлади.

6:25

وَمِنْهُم مَّن يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ ۖ وَجَعَلْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَن يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا ۚ وَإِن يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَّا يُؤْمِنُوا بِهَا ۚ حَتَّىٰ إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَـٰذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ

У (мушрик)лар орасида сени тинглайдиганлари ҳам бор. Биз уларни (ширкдан қайтмагани учун) қулоқларига (Қуръонни) тушуниш учун тўсиқ бўладиган пардалар тортдик^[20]. Уларни қулоқларини оғир қилдик. Агар оятларнинг барчасини кўрса ҳам унга ишонишмайди. Ҳатто, ёнингга келганида сен билан тортишади. Кофирлик қилганлар: “Бу аввалгиларнинг афсоналаридан бошқа нарса эмас”, дейишади^[21].

6:26

وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْأَوْنَ عَنْهُ ۖ وَإِن يُهْلِكُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ

Улар инсонларни Қуръондан қайтаради, ўзлари ҳам ундан узоқ туради. Улар (бу ишлари билан) фақат ўзларини ҳалок қиладилар-у, лекин, буни фарқига бормайди.

6:27

وَلَوْ تَرَىٰ إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

Уларни жаҳаннам узра тўхтатиб турилганида бир кўрсанг эди! Шунда улар: “Оҳ! Қанийди ортга қайтарилиб, яратган Эгамизнинг оятларини ёлғонга чиқармасайдик ва биз ҳам чин мўминлардан бўлсайдик!” деб қолади.

6:28

بَلْ بَدَا لَهُم مَّا كَانُوا يُخْفُونَ مِن قَبْلُ ۖ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ

Аслида, илгари яширган нарсалари^[22] ўзларига ошкор бўлади. Агар улар дунёга қайтарилса, тақиқланган нарсага яна қайтиб олишади; улар ёлғончидир.

6:29

وَقَالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ

Улар: “Дунёдаги ҳаётимиздан бошқа ҳаёт йўқ. (Ўлгандан кейин) қайта тирилмаймиз”, дер эдилар.

6:30

وَلَوْ تَرَىٰ إِذْ وُقِفُوا عَلَىٰ رَبِّهِمْ ۚ قَالَ أَلَيْسَ هَـٰذَا بِالْحَقِّ ۚ قَالُوا بَلَىٰ وَرَبِّنَا ۚ قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ

Яратган Эгаси (ҳукми)га тўхтатилганида уларни бир кўрсанг эди! Шунда У уларга: “Бу ҳақ эмасмикан?”, дейди. Улар эса: “Яратган Эгамизга қасамки, албатта ҳақ экан”, дейди. Шунда, “Кофирлик қилганингиз учун азобни тотинглар,” (дейилади уларга).

6:31

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللَّـهِ ۖ حَتَّىٰ إِذَا جَاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قَالُوا يَا حَسْرَتَنَا عَلَىٰ مَا فَرَّطْنَا فِيهَا وَهُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزَارَهُمْ عَلَىٰ ظُهُورِهِمْ ۚ أَلَا سَاءَ مَا يَزِرُونَ

Аллоҳга йўлиқишни ёлғонга чиқарганлар хонавайрон бўлади; қиёмат (вақти) тўсатдан келганида, гуноҳларини орқаларига ортиб: “Бу ҳақида қўл урган хатоларимиз туфайли ҳолимизга вой!” деб қолади. Орқалаб олган нарсалари қандай ҳам ёмон!

6:32

وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ ۖ وَلَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يَتَّقُونَ ۗ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

Дунё ҳаётининг ўзи беҳуда ўйин-кулгидан бошқа нарса эмас. Албатта, ўзини гуноҳлардан тийганлар учун энг яхшиси охират юртидир. Ақл юритмайсизларми?

6:33

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ ۖ فَإِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَـٰكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّـهِ يَجْحَدُونَ

Улар айтаётган гап сени аниқ қайғуга соляпти, биляпмиз. Аслида, улар сени ёлғончига чиқармаяпти, ўша золимлар билиб туриб Аллоҳнинг оятларини инкор қиляпти.

6:34

وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَىٰ مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّىٰ أَتَاهُمْ نَصْرُنَا ۚ وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّـهِ ۚ وَلَقَدْ جَاءَكَ مِن نَّبَإِ الْمُرْسَلِينَ

Ҳақиқатда, сендан олдин ҳам қанчадан-қанча элчилар ёлғончига чиқарилган. Бироқ, улар ёлғончига чиқарилганига ва озор берилишига нисбатан бардош қилишди. Токи, уларга ёрдамимиз келди. Аллоҳнинг сўзларини ҳеч ким ўзгартира олмайди^[23]. Сенга элчилар хабаридан (бир қисми) келди.

6:35

وَإِن كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَن تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاءِ فَتَأْتِيَهُم بِآيَةٍ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَىٰ ۚ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ

Агар юз ўгиришлари сенга оғир келса, ер остига кира оладиган бир туннел, ёки осмонга чиқа оладиган нарвон топишга кучинг етса, бориб уларга бирон бир оят/мўжиза олиб келарсан. Агар Аллоҳ (ихтиёрни) Ўзи қилса эди^[24], уларни барчасини тўғри йўлда тўплаб қўяр эди.^[25] (Буни) билмайдиганлардан бўлиб қолма!^[26]

6:36

إِنَّمَا يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ ۘ وَالْمَوْتَىٰ يَبْعَثُهُمُ اللَّـهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ

Тинглайдиган кишиларгина (Қуръонга) ижобий жавоб қайтаради. Ўликларга келсак, уларни Аллоҳ тирилтиради, кейин улар Унинг ҳузурига қайтарилади.

6:37

وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِّن رَّبِّهِ ۚ قُلْ إِنَّ اللَّـهَ قَادِرٌ عَلَىٰ أَن يُنَزِّلَ آيَةً وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ

“Яратган Эгасидан унга бир оят/мўжиза туширилса бўлмасмиди?” дедилар. Айт: “Аллоҳ мўжиза туширишга (ҳам) ўлчов қўйган^[27]. Лекин, уларнинг аксарияти билмайди.”

6:38

وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُم ۚ مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ ۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ

Худди сизлардек уммат бўлмаган ерда ҳаракатланадиган бирон бир жонивор ҳам, осмонда учадиган учар мавжудот ҳам йўқ^[28]. (Қуръон) китобда^[29] ҳеч нарсани чала қолдирмаганмиз. Сўнгра улар яратган Эгаси (ҳукми)га тўпланадилар.

6:39

وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ ۗ مَن يَشَإِ اللَّـهُ يُضْلِلْـهُ وَمَن يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ

Оятларимизни ёлғонга чиқараётганлар зулматлардаги кар ва соқовлардир. Аллоҳ кимни залолатга муносиб билса, уни залолатда қўйиб қўяди, кимни тўғри йўлга муносиб кўрса, уни тўғри йўлда юргизиб қўяди^[30].

6:40

قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّـهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللَّـهِ تَدْعُونَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ

Айт: “Ҳеч ўйлаб кўрдингизми? Сизларга Аллоҳнинг азоби келса, ёки ўша вақт келса, Аллоҳдан бошқасини (ёрдамга) чақирасизми? Агар тўғри бўлсангиз (айтинг)!”

6:41

بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِن شَاءَ وَتَنسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ

Аксинча, ёлғиз Аллоҳга дуо қиласизлар. Агар Аллоҳ муносиб билса дуонгизни қабул қилади ва (муаммонгизни) ҳал қилади.  Шунда шерик қилаётганларингизни унутиб юборасиз.

6:42

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَىٰ أُمَمٍ مِّن قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُم بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ

Сендан аввалги умматларга (ҳам) элчилар юбориб, балки ялиниб-ёлворар деб уларни бало-ю офатлар ва машаққатларга учратганмиз.

6:43

فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَـٰكِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

Уларга баломиз келганида (Бизга) ялиниб-ёлворса бўлмасмиди? Лекин, қалблари қотиб кетди (ундай қилмади). Ёвуз^[31] (инсон ва жинлар) улар қилаётган ишларни ўзларига чиройли кўрсатиб қўйди.

6:44

فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّىٰ إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً  فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ

Улар ўзларига насиҳат қилинган нарсаларни унутиб юборишганида, уларга ҳар нарсанинг эшикларини очиб бердик. Берилган неъматлар билан шод бўлиб юрган вақтларида, уларни тўсатдан жазога тортдик. Шу билан умитсизлашиб қолдилар.

6:45

فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا ۚ وَالْحَمْدُ لِلَّـهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

Натижада, золимлик қилган халқнинг томири қуритилди. Борлиқларни яратган Эгаси бўлмиш Аллоҳга олқиш-у мақтовлар бўлсин!

6:46

قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّـهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَىٰ قُلُوبِكُم مَّنْ إِلَـٰهٌ غَيْرُ اللَّـهِ يَأْتِيكُم بِهِ ۗ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ

Айт: “Ҳеч ўйлаб кўрдингизми? Агар Аллоҳ тинглаш ва кўриш қобилиятингизни олиб қўйса ва қалбингизни муҳрлаб қўйса,^[32] Аллоҳдан бошқа сизларга уларни қайси илоҳ қайтариб беради?!” Биз уларга оятларни фарқли услубларда қандай қилиб баён қилиб бераётганимизга қарагин-у, уларни оятлардан қандай қилиб юз ўгираётганига қара.

6:47

قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّـهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ

Айт: “Ҳеч ўйлаб кўрдингизми? Агар сизларга Аллоҳнинг азоби кутилмаганда ёки ошкора келса, золим халқдан бошқаси ҳалок қилинадими?!^[33]”

6:48

وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ ۖ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

Элчиларни фақат яхшиликдан дарак берадиган ва огоҳлантирадиган қилиб юборамиз. Ким уларга ишонса ва ўзини тузатса, уларга қўрқув ҳам йўқ, ғамгин ҳам бўлмайди.

6:49

وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا يَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ

Оятларимизни ёлғонга чиқармоқчи бўлганларга келсак, қилган фосиқликлари учун уларга азоб етади.

6:50

قُل لَّا أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّـهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ ۖ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَىٰ إِلَيَّ ۚ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَىٰ وَالْبَصِيرُ ۚ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ

Айт: “Мен сизларга: “Олдимда Аллоҳнинг хазиналари бор”, демаяпман. Ғайбни билмайман^[34]. Сизларга: “Мен фариштаман”, ҳам демаяпман. Мен фақат ўзимга ваҳий қилинган (Қуръон)га эргашаман, холос.” Айт: “Кўр билан кўрувчи тенг бўладими? Наҳот тафаккур қилмасанглар?!

6:51

وَأَنذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَن يُحْشَرُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ ۙ لَيْسَ لَهُم مِّن دُونِهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ لَّعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ

(Қиёматда) яратган Эгаси ҳузурида тўпланишидан қўрқадиганларни у (Қуръон) билан огоҳлантир. (Ўшанда) яратган Эгаси ила уларни ўртасига тушадиган на бир дўсти^[35] ва на бир шафоатчиси бўлмайди. Зора гуноҳлардан сақлансалар.

6:52

وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ ۖ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِم مِّن شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ

Эрта-ю кеч яратган Эгасига дуо қилиб, Унинг розилигини истайдиганларни ўзингдан ҳайдама. Уларнинг ҳисоб-китобидан ҳеч нарса сени зиммангда эмас, сени ҳисоб-китобингдан ҳам ҳеч нарса улар зиммасида эмас. Уларни ҳайдасанг,  золимлардан бўлиб қоласан^[36].

6:53

وَكَذَٰلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولُوا أَهَـٰؤُلَاءِ مَنَّ اللَّـهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا ۗ أَلَيْسَ اللَّـهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ

“Аллоҳ орамиздан мана шуларга яхшилик қилдими?”,  дейишлари учун уларни баъзиларини баъзилари билан синаймиз. Вазифаларини адо этувчиларни жуда яхши билувчи Аллоҳ эмасми?

6:54

وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ ۖ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَىٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ ۖ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

(Эй Муҳаммад!) Оятларимизга ишонадиганлар сенга келганида, уларга: “Салом сизларга!^[37] Яратган Эгангиз яхшилик қилишни Ўзига вазифа қилиб ёзган. Сизлардан кимки ўзини тута олмай бир ёмонлик қилиб қўйса, кейин тавба қилиб (ўзини) тузатса, билсинки, Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир”, деб айт.

6:55

وَكَذَٰلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ وَلِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ

Оятларни мана шу шаклда батафсил баён қиламизки, гуноҳкорларнинг йўли аниқлашсин^[38].

6:56

قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قُل لاَّ أَتَّبِعُ أَهْوَاءكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ

“Аллоҳни қўйиб дуо қилаётганларингизга ибодат қилишдан ман этилдим”, деб айт^[39]. Ва: “Мен сизларни орзу-ҳавасларингизга ҳам эргашмайман. Ундай қилсам, адашган ва тўғри йўлда бўлмаган бўламан”, деб айт.

6:57

قُلْ إِنِّي عَلَىٰ بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّي وَكَذَّبْتُم بِهِ ۚ مَا عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ ۚ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّـهِ ۖ يَقُصُّ اللْحَقَّ ۖ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ

“Мен яратган Эгамдан келган очиқ далилга асосланаман. Сизлар эса уни ёлғонга чиқардингиз. Сизлар тезда содир бўлишини талаб қилаётган нарса^[40] менинг ихтиёримда эмас. Ўша ҳукм ёлғиз Аллоҳга тегишли. У ҳақни айтиб беради. (Ҳақ билан ноҳақни) энг яхши ажратиб берувчи Удир^[41].

6:58

قُل لَّوْ أَنَّ عِندِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِيَ الْأَمْرُ بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ ۗ وَاللَّـهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِينَ

“Агар сизлар тез содир бўлишини талаб қилаётган нарса^[42] мени ихтиёримда бўлсайди, мен билан сизларни орангиздаги иш аллақачон тугар эди.” Аллоҳ золимларни жуда яхши билади.

6:59

وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ ۚ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۚ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ

Ғайб^[43] калитлари Аллоҳда, уларни ундан бошқаси билмайди. Қуруқликдаги ва денгиздаги нарсаларни ҳам У билади. Аллоҳ билмасдан бирорта япроқ ҳам тўкилмайди. Ернинг қаъридаги битта уруғ, ҳўл ва қуруқ нимаики бўлса, бари (илм) равшан китобдадир.

6:60

وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُم بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَىٰ أَجَلٌ مُّسَمًّى ۖ ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ

Кечаси сизларни вафот^[44] эттирувчи ҳам, кундузи нима қилганингизни билиб турувчи ҳам, ундан кейин, белгиланган ажални^[45] тамомланиши учун кундузи сизларни яна қайтадан тирилтирувчи ҳам У (Аллоҳ)дир. Охир-оқибат барчангизни борар жойингиз Унинг ҳукмидир. Ўшанда сизларга қилиб ўтган ишларингизни билдириб қўяди.

6:61

وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ ۖ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتَّىٰ إِذَا جَاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لَا يُفَرِّطُونَ

Аллоҳ бандалари устидан мутлақ ҳукмрондир. У сизларга муҳофиз (фаришта)лар юборади. Токи бирортангизга ўлим^[46] келганида, (жон олувчи) элчиларимиз хато қилмасдан уни вафот эттиради.

6:62

ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّـهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ ۚ أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ

Ундан кейин, ўзларининг ҳақиқий ҳукмрони (Аллоҳ) ҳузурига қайтариладилар. Билиб қўйинг, ҳукм Уники. У энг тез ҳисоб-китоб қилувчидир.

6:63

قُلْ مَن يُنَجِّيكُم مِّن ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَّئِنْ أَنجَانَا مِنْ هَـٰذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ

Айт: “Агар бизни бу (бало)дан қутқариб қолсанг, албатта ўз вазифасини адо этувчилардан бўламиз”, деб ич-ичингиздан ёлвориб дуо қилаётган пайтингизда, қуруқлик ва денгизнинг зулматларидан сизларни ким қутқариб қолади?”

6:64

قُلِ اللَّـهُ يُنَجِّيكُم مِّنْهَا وَمِن كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنتُمْ تُشْرِكُونَ

Айт: “Сизларни ундан ва ҳар турли ғам-ташвишлардан сақлаб қоладиган Аллоҳдир. Шунда ҳам, сизлар (дуода)^[47] Аллоҳга яна шерик қўшяпсиз”.

6:65

قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَىٰ أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ ۗ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ

Айт: “Аллоҳ тепангиздан ёки оёқларингиз остидан азоб юборишнинг, ёки сизларни турли фирқаларга бўлиб юборишнинг ва баъзингизга бошқа баъзингизни босимини тотдиришнинг ўлчовини ҳам қўйган^[48].” Қарагин, улар англасин деб, оятларимизни фарқли услубларда қандай баён қилиб беряпмиз.

6:66

66. وَكَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ ۚ قُل لَّسْتُ عَلَيْكُم بِوَكِيلٍ

Қуръон асл ҳақиқат бўлгани ҳолда, қавминг уни ёлғонга чиқарди. (Энди уларга): “Мен сизларнинг ҳимоячи-вакилингиз^[49] эмасман!”, деб айтиб қўй.

6:67

لِّكُلِّ نَبَإٍ مُّسْتَقَرٌّ ۚ وَسَوْفَ تَعْلَمُونَ

Хабар берилган ҳар нарсанинг содир бўладиган ўрни бор^[50]. Яқинда билиб оласизлар.

6:68

وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّىٰ يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ ۚ وَإِمَّا يُنسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَىٰ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ

Оятларимизни менсимасликка киришиб ҳаддан ошаётганларни кўрганингда, токи бошқа гапга ўтмагунларича улардан айрил. Агар сенга шайтон унуттириб қўйган бўлса, ёдингга тушганидан кейин ўша золимлар билан бирга ўтирма!^[51]

6:69

وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَلَـٰكِن ذِكْرَىٰ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ

Тақво қиладиган/ундан сақланадиганлар^[52] зиммасида уларнинг гуноҳидан ҳисобот бериш йўқ. Лекин, (туриб кетишингиз уларга) насиҳат бўлади. Балки, шунда улар ҳам сақлансалар.

6:70

وَذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا ۚ وَذَكِّرْ بِهِ أَن تُبْسَلَ نَفْسٌ بِمَا كَسَبَتْ لَيْسَ لَهَا مِن دُونِ اللَّـهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ وَإِن تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لَّا يُؤْخَذْ مِنْهَا ۗ أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ أُبْسِلُوا بِمَا كَسَبُوا ۖ لَهُمْ شَرَابٌ مِّنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ

Динни ўйин-кулги қилиб олганларни ҳам дунё ҳаёти ўзларини алдаб қўйганларни ҳам тарк қил^[53]. Ҳар кимни ўз қилмиши ила ҳалок бўлишини, (шунда) Аллоҳдан бошқа хожа ва шафоатчиси бўлмаслигини, агар у ҳар турли фидя берса ҳам қабул қилинмаслигини Қуръон билан насиҳат қилиб (эслатиб) қўй. Улар ўз қилмишлари сабабли ҳалок бўлади. Кофирликлари учун, уларга қайноқ сувдан иборат ичимлик ва аламли азоб бор.

6:71

قُلْ أَنَدْعُو مِن دُونِ اللَّـهِ مَا لَا يَنفَعُنَا وَلَا يَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَىٰ أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللَّـهُ كَالَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّيَاطِينُ فِي الْأَرْضِ حَيْرَانَ لَهُ أَصْحَابٌ يَدْعُونَهُ إِلَى الْهُدَى ائْتِنَا ۗ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّـهِ هُوَ الْهُدَىٰ ۖ وَأُمِرْنَا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ

“Аллоҳни қўйиб, бизга фойда ҳам зарар ҳам беролмайдиганларга дуо қилайликми?! Аллоҳ бизни ҳидоят қилганидан кейин (Аллоҳга) орқа ўгирайликми?! Ўзи яшаб турган ерда “Бизга кел” деб чақираётган дўстлари бўла туриб, ёвуз (инсон ва жин)лар уни йўлдан оздириб қўйиб, унинг ўзи ҳайрон бўлиб қолган кимса каби бўлайликми?!” деб айт. Яна Айт: Тўғри йўл Аллоҳнинг йўлидир. Биз борлиқларнинг яратган Эгасига таслим бўлишга буюрилдик.”

6:72

وَأَنْ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَاتَّقُوهُ ۚ وَهُوَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ

Яна “Намозни пухта адо этишга ва Аллоҳга нисбатан гуноҳ қилишдан сақланишга” (буюрилганмиз деб айт). Сизлар ҳукмига тўпланадиган зот Удир.

6:73

وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ ۖ وَيَوْمَ يَقُولُ كُن فَيَكُونُ ۚ قَوْلُهُ الْحَقُّ ۚ وَلَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنفَخُ فِي الصُّورِ ۚ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ ۚ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ

Ер-у осмонларни ҳақ ила яратган Удир^[54]. У бир нарсага: “Бўл!” – деган куни ўша нарса содир бўлади. Унинг сўзи ҳақдир. Сур чалинадиган куни ҳукмронлик Унга хос. У махфи-ю^[55] ошкора нарсаларни ҳам билади. У тўғри қарор берувчидир, хабардордир.

6:74

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً ۖ إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ

Бир кун Иброҳим ўз отаси Озарга шундай деди: “Бутларни илоҳ қилиб оляпсизми? Мен сизни ва қавмингизни очиқ-ойдин адашганликда кўряпман.”

6:75

وَكَذَٰلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ

Ер-у осмонларни бошқаруви (Аллоҳга тегишли эканини) Иброҳимга шу шаклда кўрсатиб қўйдикки, (бу ҳақида) у аниқ ишонч ҳосил қилувчилардан бўлсин.

6:76

فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَىٰ كَوْكَبًا ۖ قَالَ هَـٰذَا رَبِّي ۖ فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ

Тун зулмати Иброҳимни қоплаб олганида бир сайёрани кўриб: “Бу менинг яратган Эгам”, деди. Кўздан ғойиб бўлганида эса: “Мен ғойиб бўлувчиларни ёқтирмайман”, деди.

6:77

فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَـٰذَا رَبِّي ۖ فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ

Ойни нур сочиб турганини кўриб: “Бу менинг яратган Эгам”, деди. У ҳам кўздан ғойиб бўлганида: “Агар яратган Эгам менга йўл кўрсатмаса, мен ҳам шу адашган халқлардан бири бўлиб қоламан”, деди.

6:78

فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَـٰذَا رَبِّي هَـٰذَا أَكْبَرُ ۖ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ

Қуёшни нур сочиб турганини кўриб: “Мана бу менинг яратган Эгам, бу энг каттаси экан”, деди. У ҳам кўздан ғойиб бўлганида: “Эй халқим! Сизлар (ҳақиқий илоҳга) шерик қўшаётганларингиздан узоқман^[56].

6:79

إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا ۖ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ

Мен тўғридан-тўғри юзимни ер-у осмонларни яратганга бурдим. Мен мушриклардан^[57] эмасман”, деди.

6:80

وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ ۚ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّـهِ وَقَدْ هَدَانِ ۚ وَلَا أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلَّا أَن يَشَاءَ رَبِّي شَيْئًا ۗ وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا ۗ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ

Халқи у билан тортишди. Иброҳим шундай деди: “Мен билан Аллоҳ ҳақида тортишяпсизларми? Менга тўғри йўлни У кўрсатди-ку! Яратган Эгам бир иш қилмагунча, мен сизларни Аллоҳга шерик қилаётганларингиздан қўрқмайман. Яратган Эгамнинг илми ҳар нарсани ўз ичига олган. Наҳот насиҳат олмасангиз?!

6:81

وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلَا تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللَّـهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا ۚ فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ ۖ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ

Сизларга у ҳақда ҳеч қандай далил туширмаган нарсаларни Аллоҳга шерик қилишдан қўрқмаяпсизлар-у, мен қандай қилиб сизлар шерик қилаётган нарсаларингиздан қўрқаман экан? Агар билсангиз (айтинг), бу икки тарафдагиларнинг қайси бири омонда бўлишга ҳақлироқ?!

6:82

الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُولَـٰئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ

Аллоҳга ишониб-суянган ва ишончига ҳеч қандай зулм (ширк)^[58] аралаштирмаганлар; омонлик ана шулар учун. Улар тўғри йўлдадир” (деди Иброҳим).

6:83

وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَىٰ قَوْمِهِ ۚ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَّن نَّشَاءُ ۗ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ

Халқига қарши Иброҳимга шу далилни бердик^[59]. Муносиб билганимизни даража-даража юксалтирамиз. Яратган Эганг тўғри қарор берувчидир, билувчидир.

6:84

وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ ۚ كُلًّا هَدَيْنَا ۚ وَنُوحًا هَدَيْنَا مِن قَبْلُ ۖ وَمِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَىٰ وَهَارُونَ ۚ وَكَذَٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ

Иброҳимга (хизматини тақдирлаб) Исҳоқ ва Яъқубни бердик. Барчасини тўғри йўлга қабул қилдик. Ундан аввал Нуҳни ҳам тўғри йўлга қабул қилганмиз. Унинг зурриётидан Довудни, Сулаймонни, Айюбни, Юсуфни, Мусони ва Ҳорунни ҳам тўғри йўлга қабул қилганмиз^[60]. Муҳсинларни^[61] шундай мукофотлаймиз.

6:85

وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَىٰ وَعِيسَىٰ وَإِلْيَاسَ ۖ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِينَ

Яна, Закариё, Яҳё, Исо ва Илёсни ҳам тўғри йўлга қабул қилдик. Барчаси яхшилардандир.

6:86

وَإِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطًا ۚ وَكُلًّا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ

Исмоил, Алясаъ, Юнус ва Лутни ҳам тўғри йўлга қабул қилдик. Барчасини замондошларидан афзал қилдик.

6:87

وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ ۖ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ

Уларнинг ота-боболаридан, зурриётларидан ва ака-укаларидан ҳам… Уларни танлаб олдик ва уларни ҳам тўғри йўлга қабул қилдик.

6:88

ذَٰلِكَ هُدَى اللَّـهِ يَهْدِي بِهِ مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ۚ وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ

Мана шу Аллоҳнинг йўли. У муносиб бўлганларни ҳидоят қилади. Агар (пайғамбарлар Аллоҳга) ширк қўшганида, қилган (яхши) ишлари ҳабата бўлиб кетарди^[62].

6:89

أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ۚ فَإِن يَكْفُرْ بِهَا هَـٰؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَّيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ

Булар – Биз уларга китоб, ҳикмат ва пайғамбарлик берган кишилардир. Агар у (кофир)лар буларни инкор қилса, ўрнига буларни инкор қилмайдиган қавмни вакил қилиб келтириб қўямиз[63].

6:90

أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّـهُ ۖ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ ۗ قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا ۖ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرَىٰ لِلْعَالَمِينَ

Ана шулар – Аллоҳ тўғри йўлга солган кишилардир, сен ҳам уларнинг йўлига эргаш^[64]. Айт: “(Таблиғ эвазига) сизлардан ҳақ сўрамайман. У (Қуръон) фақат халқларга эслатма (насиҳат)дир!”^[65].

6:91

وَمَا قَدَرُوا اللَّـهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنزَلَ اللَّـهُ عَلَىٰ بَشَرٍ مِّن شَيْءٍ ۗ قُلْ مَنْ أَنزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَىٰ نُورًا وَهُدًى لِّلنَّاسِ ۖ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِيسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ كَثِيرًا ۖ وَعُلِّمْتُم مَّا لَمْ تَعْلَمُوا أَنتُمْ وَلَا آبَاؤُكُمْ ۖ قُلِ اللَّـهُ ۖ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِي خَوْضِهِمْ يَلْعَبُونَ

(Баъзи яҳудийлар):^[66] Аллоҳни муносиб равишда қадрламадилар. Чунки, улар: “Аллоҳ башар (зоти)га ҳеч нарса нозил қилмаган”, деди. (Уларга): “Ундай бўлса, Мусо уни нур ва инсонларга қўлланма сифатида келтирган, ҳозирда сизлар уни парча-парча қоғозлар ҳолига олиб келиб, бир қисмини кўрсатаётган ва кўп қисмини яшираётган ва (у орқали) сизлар ҳам ота-боболарингиз ҳам билмаган нарсалар сизларга билдирилган китобни ким нозил қилган?!” де ва ўзинг: “Аллоҳ (нозил қилган)” деб айт. Кейин уларни тарк қил; шўнғиган нарсаларида ўйнайверсин.

6:92

وَهَـٰذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُّصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَىٰ وَمَنْ حَوْلَهَا ۚ وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ ۖ وَهُمْ عَلَىٰ صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ

Биз юборган бу китоб фойдали маълумотларга тўладир^[67], ўзидан аввалги (илоҳий китоб)ларни тасдиқловчидир ва она шаҳар – Макка (аҳли)ни ва атрофидагиларни огоҳлантиришинг учундир. Унга охиратга ишонадиганлар ишонади. Улар намозларини пухта адо этишади.

6:93

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّـهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثْلَ مَا أَنزَلَ اللَّـهُ ۗ وَلَوْ تَرَىٰ إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِكَةُ بَاسِطُو أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنفُسَكُمُ ۖ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّـهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ

Бирон бир ёлғонни Аллоҳга тўнкаган, ёки унга ҳеч нарса ваҳий қилинмаган бўлса-да: “Менга ваҳий қилинди”, деган, ёки: “Аллоҳ нозил қилган (китоб)ни бир хилини мен ҳам нозил қила оламан”, деган кишидан ҳам золимроқ ким бор? Ўлимнинг барча асоратлари ошкор бўлганида бу золимларни бир кўрсанг эди! Фаришталар қўлларини чўзиб: “Руҳингизни (танангиздан) чиқаринглар!”, дейди. “Аллоҳ ҳақида нотўғри гап гапирганингиз ва Аллоҳнинг оятларига нисбатан катта кетганингиз учун сизлар хорлик азоб ила жазоланасизлар.

6:94

وَلَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَادَىٰ كَمَا خَلَقْنَاكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَتَرَكْتُم مَّا خَوَّلْنَاكُمْ وَرَاءَ ظُهُورِكُمْ ۖ وَمَا نَرَىٰ مَعَكُمْ شُفَعَاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكَاءُ ۚ لَقَد تَّقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَضَلَّ عَنكُم مَّا كُنتُمْ تَزْعُمُونَ

Сизларни эгадор қилиб берганимиз (ҳар нарса)ни ортингизга қолдирган ҳолда, сизларни илк яратганимиздек ҳозир ҳам ҳукмимизга ёлғиз келибсиз.  (Маҳшарда ҳукмда Аллоҳга) шерик бўлади деб иддао қилган шафоатчиларингизни ҳам ёнингизда кўрмаяпмиз-ку! (Улар билан) орангиздаги муносабатлар узилиб, (шафоат қилади деб) иддао қилаётганларингиз сизларни ташлаб кетибди-ку!”- (дейилади уларга).

6:95

إِنَّ اللَّـهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَىٰ ۖ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ۚ ذَٰلِكُمُ اللَّـهُ ۖ فَأَنَّىٰ تُؤْفَكُونَ

Албатта, дон ва уруғларни бўлиб-ёрувчи Аллоҳдир^[68]. У ўлимдан тириклик чиқаради ва тирикликдан ўлим чиқаради. Мана шу сиз билган Аллоҳдир. Шундай экан, (Аллоҳдан) қаёққа оғиб кетяпсизлар?

6:96

فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ۚ ذَٰلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ

Тонгни ёриб оттирувчи, кечани истироҳат вақти қилган, қуёш ва ойни ҳисобга кўра ҳаракатлантириб қўйган ҳам Удир. Мана шу Ғолиб ва билувчи зотнинг белгилаб қўйган ўлчовидир.

6:97

وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۗ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

Қуруқлик ва денгиз қоронғиликларида йўл топиб олишингиз учун сизларга юлдузларни пайдо қилиб бердик^[69]. (Бу соҳани) биладиган кишилар учун (бу ҳақидаги) оятларни батафсил баён қилиб қўйганмиз^[70].

6:98

وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَمُسْتَوْدَعٌ ۗ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ

Сизларни битта нафсдан (уруғланган тухумдан)^[71] пайдо қилган Удир. Ортидан, қолиш жойи (бачадон канали) ва омонатгоҳ (она пушти) бор. (Бу соҳани) англаб етадиган кишилар учун (бу ҳақидаги) оятларни батафсил баён қилиб қўйганмиз.

6:99

وَهُوَ الَّذِي أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُّتَرَاكِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ ۗ انظُرُوا إِلَىٰ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكُمْ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

У осмондан сув тушириб, у билан ҳар нарсани (новдасини) ундиради. Кейин ундан яшиллик, ундан эса бир-бирига мингашиб кетган бошоқлар, хурмонинг ғунчасидан ерга яқинлашиб қоладиган шингиллар, узум боғлар, бир-бирига ўхшайдиган ва ўхшамайдиган зайтун ва анор чиқаради^[72]. Мева солган вақтда унинг мевасига ва пишиб етилишига бир назар солинглар. Албатта, бунда қатъий ишонувчилар учун белги-аломатлар бор^[73].

6:100

وَجَعَلُوا لِلَّـهِ شُرَكَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ ۖ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ ۚ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَىٰ عَمَّا يَصِفُونَ

(Баъзи мушриклар)^[74] Кўринмас борлиқни (ибодат масаласида) Аллоҳга шерик қилдилар^[75]. Ахир, уларни ҳам У яратган. Улар ҳеч қандай илмий асоссиз “Аллоҳнинг ўғил-қизлари бор”,- деб ёлғон тўқишди. Улар таърифлаётган бўҳтонларидан У покдир.

6:101

بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ أَنَّىٰ يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُن لَّهُ صَاحِبَةٌ ۖ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ ۖ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

У осмонлар-у ерни ўрнаксиз яратувчисидир. Аёли бўлмагани ҳолда Унга қаердан фарзанд бўлсин?! Ҳар нарсани У яратган. У ҳар нарсани билади.

6:102

ذَٰلِكُمُ اللَّـهُ رَبُّكُمْ ۖ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ ۚ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ

Мана шу сиз билган Аллоҳдир, яратган Эгангиздир, қуллик қилинишга ҳақли ягона зотдир, ҳар нарсанинг яратувчисидир. Шундай экан, Унга қуллик қилинг. У ҳар нарсага вакилдир (кузатиб-бошқарувчидир).

6:103

لَّا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ ۖ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ

Ҳеч қандай фикр-у онг  Аллоҳ (зоти)ни идрок эта олмайди. У эса, барча фикр-у онгларни идрок этади^[76]. У юмшоқ муомала қилувчидир, хабардордир.

6:104

قَدْ جَاءَكُم بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ ۖ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ ۖ وَمَنْ عَمِيَ فَعَلَيْهَا ۚ وَمَا أَنَا عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ

Шубҳасизки, сизларга яратган Эгангиздан (Ўзини танитадиган) кўрсатмалар келди. Ким (уларни) кўрса ўз фойдасига. Ким кўрлик қилса ўз зиёнига. “Мен сизларни қўриқчингиз эмасман” (деб айт).

6:105

وَكَذَٰلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

Биз оятларни мана шундай батафсил тушунтириб беряпмиз. Натижада улар “Сен дарс олиб ўрганибсан” демоқда. Шу тариқа Биз у (Қуръон)ни таълим оладиган инсонларга тушунтириб беряпмиз.

6:106

اتَّبِعْ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ ۖ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ۖ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ

(Эй Муҳаммад!) Яратган Эгангдан сенга ваҳий қилинган (Қуръон)га эргаш. У қуллик қилинишга ҳақли ягона зотдир. Аллоҳни иккинчи ўринга қўювчи/мушриклардан юз ўгир.

6:107

وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ مَا أَشْرَكُوا ۗ وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا ۖ وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ

Танловни Аллоҳ қилганида улар мушрик бўлмасди^[77]. Сени уларга қўриқчи қилиб тайинламадик. Сен уларга ҳимоячи-вакил^[78] ҳам эмассан.

6:108

وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّـهِ فَيَسُبُّوا اللَّـهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ كَذَٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

Аллоҳдан бошқасига дуо қилаётганларига нисбатан ҳақоратли сўз сўзламанглар. Акс ҳолда, улар ҳам ҳаддан ошиб, билмасдан Аллоҳга нисбатан ҳақоратли сўз айтиб қўяди. Шундай қилиб, ҳар миллатга ўз амалини зийнатлаб қўйдик^[79]. Кейин қайтар жойлари яратган Эгасига бўлади. Шунда уларга қилмишларини билдириб қўяди.

6:109

وَأَقْسَمُوا بِاللَّـهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِن جَاءَتْهُمْ آيَةٌ لَّيُؤْمِنُنَّ بِهَا ۚ قُلْ إِنَّمَا الْآيَاتُ عِندَ اللَّـهِ ۖ وَمَا يُشْعِرُكُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لَا يُؤْمِنُونَ

Агар ўзларига мўжиза келса, унга аниқ ишонишига бор кучи билан Аллоҳ ила қасам ичишган. “Мўжизалар фақат Аллоҳнинг ихтиёрида”, деб айтиб қўй. Кутган мўжизалари келса ҳам, уларни ишонмаслигини сизлар қаердан ҳам билардингиз^[80].

6:110

وَنُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ

(Оятларга ишонмаслиги) илк маротаба содир бўлганидек (мўжизага ҳам) ишонмаслигини, (шу туфайли) қалблари ва кўзларини ўгириб қўйишимизни ва Биз уларни ҳаддан ошиб гангираб юришига қўйиб бераётганимизни сизлар қаердан ҳам билардингиз.

6:111

وَلَوْ أَنَّنَا نَزَّلْنَا إِلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةَ وَكَلَّمَهُمُ الْمَوْتَىٰ وَحَشَرْنَا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْءٍ قُبُلًا مَّا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّـهُ وَلَـٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ

Агар уларга фаришталар юборсак, уларга ўликлар гапирса ва ҳар нарсани олдиларига тўп-тўп қилиб тўплаб қўйсак ҳам ишонмаган бўларди. Лекин, танловни Аллоҳ қилса иш бошқача бўларди^[81]. Бироқ, уларнинг кўпчилиги жоҳиллик^[82] қилишмоқда.

6:112

وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا ۚ وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ ۖ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ

Бир-бирини алдаш учун (хаёл ва фикрни чалғитадиган) баландпарвоз сўзлар айтадиган шулар каби ёвуз инсон ва жинларни ҳар бир пайғамбарнинг душмани қилдик^[83]. Агар танловни яратган Эганг қилганида, улар бундай қилолмаган бўларди^[84]. Энди, уларни тўқиётган бўҳтонларига қўйиб бер.

6:113

وَلِتَصْغَىٰ إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَلِيَرْضَوْهُ وَلِيَقْتَرِفُوا مَا هُم مُّقْتَرِفُونَ

Яна ўша баландпарвоз сўзлар билан охиратга ишонмайдиганларнинг кўнгилларини олиш, уларни унга рози қилиш ва қилаётган гуноҳларини давом эттиравериши учун (шундай қилишади).

6:114

أَفَغَيْرَ اللَّـهِ أَبْتَغِي حَكَمًا وَهُوَ الَّذِي أَنزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا ۚ وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِّن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ ۖ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ

“Мен Аллоҳдан бошқа ҳакам ахтарайми?! Ахир У сизларга (Қуръон) китобни батафсил тушунтирилган ҳолда юборди” (де). Биз уларга китоб берганлар ҳам, Қуръон яратган Эгангдан – ҳақиқатни ўртага қўйиб берадиган шаклда нозил қилинганини билишади^[85]. Демак, (бу ҳақида) тортишувчилардан бўлма!

6:115

وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا ۚ لَّا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ ۚ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

Яратган Эгангнинг сўзи тўғрилик ва адолат жиҳатидан мукаммалдир. Унинг сўзини ўрнини босадиган йўқ^[86]. У ҳар нарсани эшитувчи ва билувчидир.

6:116

وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّـهِ ۚ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ

Агар ер юзидагиларнинг кўпчилигини айтганини қилаверсанг, улар сени Аллоҳнинг йўли (Ислом)дан адаштириб юборади. Кўпчилик фақат гумон-тахминга эргашади. Кўпчилик фақат олди-қочди гап гапиради^[87].

6:117

إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَن يَضِلُّ عَن سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ

Яратган Эганг йўлидан ким адашиб кетаётганини Унинг Ўзи жуда яхши билади, тўғри йўлга кирганларни ҳам жуда яхши билади.

6:118

فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّـهِ عَلَيْهِ إِن كُنتُم بِآيَاتِهِ مُؤْمِنِينَ

Агар Аллоҳнинг оятларига ишонган бўлсангиз, Унинг номи айтиб сўйилган ҳайвон гўштини енглар.

6:119

وَمَا لَكُمْ أَلَّا تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّـهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُم مَّا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ ۗ وَإِنَّ كَثِيرًا لَّيُضِلُّونَ بِأَهْوَائِهِم بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُعْتَدِينَ

Аллоҳнинг номи айтиб сўйилган ҳайвон гўштидан нега емаяпсизлар? Ахир, Аллоҳ Ўзи ҳаром қилган нарсаларни сизларга батафсил тушунтириб берди-ку!^[88] Унга мажбур бўлиб ейишингиз бундан мустасно. Кўпчилик (инсонлар) ўз хоҳишига эргашиб, илмсизлиги сабабли (бошқаларни) адаштириб юбормоқда. Албатта, ҳаддан ошувчиларни яратган Эганг жуда яхши билади.

6:120

وَذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَكْسِبُونَ الْإِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُوا يَقْتَرِفُونَ

Ошкора гуноҳни ҳам махфий гуноҳни ҳам тарк қилинглар. Гуноҳни касб қилиб олаётганлар, қилган гуноҳлари сабабли яқинда жазоланади.

6:121

وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّـهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ ۗ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَىٰ أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ ۖ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ

Фосиқлик қилинган ҳолда^[89] унга Аллоҳнинг номи айтилмай сўйилган ҳайвон гўштидан еманглар^[90]. Ёвуз (инсон ва жин)лар дўстларига сизлар билан тортишишни васваса қилади. Агар уларга итоат қилсангиз, сизлар ҳам мушриклардан бўласиз^[91].

6:122

أَوَمَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا ۚ كَذَٰلِكَ زُيِّنَ لِلْكَافِرِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

Ўлик (каби) эканида Биз уни тирилтириб, йўлини ойдинлатиб берган ва инсонлар орасида ўша ойдинлик ила юришда давом этаётган киши, зулматларга кириб қолиб, у ердан чиқа олмаётган киши каби бўладими? Кофирлик қилувчиларга қилаётган ишлари (шайтон тарафидан) мана шу шаклда ёқимли (кўркам) қилиб кўрсатиб қўйилди.

6:123

وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا لِيَمْكُرُوا فِيهَا ۖ وَمَا يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ

Шунингдек, ҳар бир шаҳар-қишлоқнинг етакчи жиноятчиларига ўша ерларда хийла-найранг қилиб юришига изн бердик. Аслида, хийла-ю макрининг зарари фақат ўзига қайтади^[92], (буни) фарқига боришмаяпти^[93].

6:124

وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَن نُّؤْمِنَ حَتَّىٰ نُؤْتَىٰ مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّـهِ ۘ اللَّـهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ ۗ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِندَ اللَّـهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ

Уларга оят етиб келганида: “Бизга ҳам айнан Аллоҳнинг элчиларига берилган нарса берилмагунча ишонмаймиз”,- дейишган. Кимни Ўзига элчи қилиб олишни Аллоҳ яхши билади. Аллоҳнинг ҳукму адолатига кўра, жиноят қилганлар хорликка ва қилган хийла-найрангларига боғлиқ азобга йўлиқади^[94].

6:125

فَمَن يُرِدِ اللَّـهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ ۖ وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ ۚ كَذَٰلِكَ يَجْعَلُ اللَّـهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ

Аллоҳ кимни ҳидоятга муваффақ қилмоқчи бўлса, унинг қалбини Исломга кенг очиб қўяди^[95]. Кимни адашганлигини тасдиқламоқчи бўлса, унинг қалбини гўё самога юксалаётгандек^[96] тор ва сиқилган қилиб қўяди^[97]. Аллоҳ ишонмайдиганларга мана шундай қабиҳликни раво кўради^[98].

6:126

وَهَـٰذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيمًا ۗ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ

Бу яратган Эгангнинг тўғри йўлидир. Насиҳат оладиган кишилар учун оятларни батафсил тушунтириб қўйдик.

6:127

لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِندَ رَبِّهِمْ ۖ وَهُوَ وَلِيُّهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

Улар учун Робби ҳузурида эсон-омонлик юрти бор. Қилаётган амаллари эвазига Аллоҳ уларнинг энг яқин дўстидир.

6:128

وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُم مِّنَ الْإِنسِ ۖ وَقَالَ أَوْلِيَاؤُهُم مِّنَ الْإِنسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلْتَ لَنَا ۚ قَالَ النَّارُ مَثْوَاكُمْ خَالِدِينَ فِيهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّـهُ ۗ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ

Барчани маҳшарга тўплайдиган куни (Аллоҳ) шундай дейди: “Эй жин (шайтон)лар жамоаси! Сизлар инсонлардан кўпчилигини адаштириб сафингизга қўшдингиз!” Уларнинг инсон тоифасидаги дўстлари шундай дейди: “Эй яратган Эгамиз! Биз бир-биримиздан фойдаландик[99] ва ниҳоят Сен бизга белгилаб берган ажалнинг охирига етдик.” (Шунда Аллоҳ): “Жойингиз жаҳаннам, у ерда ўлимсиз-мангу қоласиз, Аллоҳ белгилаб қўйган кишилар бундан мустасно^[100]” дейди. Яратган Эганг тўғри қарор берувчидир, билувчидир.

6:129

وَكَذَٰلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

Қилмишлари туфайли, золимларни бир-бирига мана шундай дўст/раҳбар қилиб қўямиз.

6:130

يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَـٰذَا ۚ قَالُوا شَهِدْنَا عَلَىٰ أَنفُسِنَا ۖ وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُوا كَافِرِينَ

“Эй жин^[101] ва инсон жамоаси! Ораларингиздан сизларга оятларимни айтиб берадиган, ўзингиз йўлиқиб турган ушбу кундан сизларни огоҳлантирадиган элчилар келмаганмиди?”, (дейди Аллоҳ уларга). Улар эса: “Биз ўз зиёнимизга гувоҳмиз”, дейди. Уларни дунё ҳаёти алдаб қўйганди. Кофир эканлигига шахсан уларнинг ўзлари гувоҳлик қилади.

6:131

ذَٰلِكَ أَن لَّمْ يَكُن رَّبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرَىٰ بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا غَافِلُونَ

(Ҳақиқат) шуки, жамият аъзолари (оятлардан) хабарсиз ҳолда қилган ҳақсизлигини деб, яратган Эганг ўша жамиятни ҳалок қилиб юбормайди^[102].

6:132

وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُوا ۚ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ

Ҳар кимга ўзи қилган ишидан даражалар берилади. Яратган Эганг уларнинг ишларидан бехабар эмас.

6:133

وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ ۚ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاءُ كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ

Яратган Эганг ҳеч кимга муҳтож эмас, эзгулик эгасидир. Агар муносиб билса, сизларни бошқа бир жамиятнинг наслидан пайдо қилгани каби, сизларни (ҳам) кетказиб юбориб, ортингиздан Ўзи муносиб билганини ўрнингизга алмаштириб қўяди.

6:134

إِنَّ مَا تُوعَدُونَ لَآتٍ ۖ وَمَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ

Сизларга таҳдид қилинаётган нарса албатта содир бўлади. (Буни) олдини ололмайсизлар.

6:135

قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلَىٰ مَكَانَتِكُمْ إِنِّي عَامِلٌ ۖ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَن تَكُونُ لَهُ عَاقِبَةُ الدَّارِ ۗ إِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ

Айтгин: “Эй халқим! Қўлингиздан келганини қилинглар. Мен ҳам қиламан. Натижада бу диёр кимники бўлишини яқинда билиб оласизлар. Чунки, ҳақсизлик қилувчи (золим)лар асло нажот топмас.

6:136

وَجَعَلُوا لِلَّـهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَالْأَنْعَامِ نَصِيبًا فَقَالُوا هَـٰذَا لِلَّـهِ بِزَعْمِهِمْ وَهَـٰذَا لِشُرَكَائِنَا ۖ فَمَا كَانَ لِشُرَكَائِهِمْ فَلَا يَصِلُ إِلَى اللَّـهِ ۖ وَمَا كَانَ لِلَّـهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلَىٰ شُرَكَائِهِمْ ۗ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ

(Мушриклар) Аллоҳга Унинг Ўзи етиштирган экин ва чорва ҳайвонлардан насиба айириб, ўзларининг нотўғри иддаолари^[103] бўйича: “Бу Аллоҳга, бу эса шерикларимизга^[104]”,- деди.  (Иддаолари бўйича) шерикларининг насибаси Аллоҳникига қўшилмас экан, Аллоҳнинг насибаси эса, шериклариникига қўшилармиш! Берган қарорлари нақадар ёмон!

6:137

وَكَذَٰلِكَ زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِّنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلَادِهِمْ شُرَكَاؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ وَلِيَلْبِسُوا عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ ۖ وَلَوْ شَاءَ اللَّـهُ مَا فَعَلُوهُ ۖ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ

Шунингдек, мушрикларнинг кўпчилигига шериклари уларни (диний) савиясини сусайтириб юбориш ва динини тушунарсиз ҳолга олиб келиш учун, ўз фарзандларини ўлдиришни ҳам чиройли кўрсатиб берди. Танлаш ишини Аллоҳ қилсайди^[105], улар бундай қилмаган бўларди. Демак, уйдирган бўҳтонларига уларни қўйиб бер.

6:138

وَقَالُوا هَـٰذِهِ أَنْعَامٌ وَحَرْثٌ حِجْرٌ لَّا يَطْعَمُهَا إِلَّا مَن نَّشَاءُ بِزَعْمِهِمْ وَأَنْعَامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُهَا وَأَنْعَامٌ لَّا يَذْكُرُونَ اسْمَ اللَّـهِ عَلَيْهَا افْتِرَاءً عَلَيْهِ ۚ سَيَجْزِيهِم بِمَا كَانُوا يَفْتَرُونَ

Иддаолари бўйича яна: “Мана бу чорва ҳайвонлар ва экинлар муқаддасдир^[106]. Булардан фақат биз муносиб кўрган кишилар ейди. Булар миниш тақиқланган ҳайвонлардир”, дейишади. (Ўзлари тўқиган) ёлғонни Аллоҳга тўнкаб, (сўйганда) бирқанча чорва ҳайвонларга Аллоҳнинг номини айтмайдилар. (Ҳалол ва ҳаром белгилашда Аллоҳга) тўнкаган ёлғонлари учун Аллоҳ уларни яқинда жазолайди.

6:139

وَقَالُوا مَا فِي بُطُونِ هَـٰذِهِ الْأَنْعَامِ خَالِصَةٌ لِّذُكُورِنَا وَمُحَرَّمٌ عَلَىٰ أَزْوَاجِنَا ۖ وَإِن يَكُن مَّيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكَاءُ ۚ سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ ۚ إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ

Улар яна: “Мана бу чорва ҳайвонларнинг қорнидагилар эркакларимизга ҳалол, аёлларимизга ҳаром”, дейишади. Агар ўлик туғилса, барчаси (ейишда) шерик эмиш. Аллоҳ бу сифатлашнинг жазосини уларга яқинда беради. У тўғри қарор берувчидир, ҳар нарсани билувчидир.

6:140

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُوا أَوْلَادَهُمْ سَفَهًا بِغَيْرِ عِلْمٍ وَحَرَّمُوا مَا رَزَقَهُمُ اللَّـهُ افْتِرَاءً عَلَى اللَّـهِ ۚ قَدْ ضَلُّوا وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ

Билимсизлик сабабли аҳмоқлик қилиб ўз фарзандларини ўлдирганлар ва Аллоҳ уларга эриштирган нарсаларни – Аллоҳга ёлғон тўнкаган ҳолда –ҳаром қилиб олганлар хонавайрон бўлди. Улар адашди ва тўғри йўлга эришмади.

6:141

وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ ۚ كُلُوا مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ ۖ وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ

Тартибга солиниб қараладиган ва шундай қўйиб қўйиладиган боғларни, таъми фарқли хурмо ва экинларни, бир-бирига ўхшайдиган ва ўхшамайдиган зайтун ва анорларни яратган У (Аллоҳ)дир. Мева берганда унинг мевасидан енглар. Йиғим-терим куни ўз ҳақини^[107] беринглар. Исроф қилманглар, чунки, Аллоҳ исрофчиларни ёқтирмайди.

6:142

وَمِنَ الْأَنْعَامِ حَمُولَةً وَفَرْشًا ۚ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّـهُ وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ

Яна (инсонлар ва юкларни) ташийдиган ва таший олмайдиган (кичик)^[108] чорва ҳайвонлардан – Аллоҳ сизларга эриштирганларидан енглар, шайтоннинг йўлларига эргашманглар^[109]. Чунки, у сизларга очиқча душмандир.

6:143

ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ ۖ مِّنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ ۗ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنثَيَيْنِ ۖ نَبِّئُونِي بِعِلْمٍ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ

(Чорва ҳайвондан саноғи) саккизта бўлган (тўрт) жуфт ҳайвонларни – қўйдан икки (жинс) ва эчкидан икки (жинс)ни (инсонларга ҳаром эканини иддао қилдилар) Айт: “Ўша иккита эркагини ҳаром қилганми ёки икки урғочисиними, ёхуд иккала урғочини бачадонидаги ҳомиланими? Агар тўғри бўлсангиз, менга илмий асос билан айтиб беринглар.”

6:144

وَمِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَمِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ ۗ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنثَيَيْنِ ۖ أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ وَصَّاكُمُ اللَّـهُ بِهَـٰذَا ۚ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّـهِ كَذِبًا لِّيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ إِنَّ اللَّـهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ

Туя ва молнинг иккала жинсини (ҳам ҳаром деб иддао қилдилар). Айт: “Ўша иккита эркагини ҳаром қилганми ёки икки урғочисиними, ёхуд иккала урғочини бачадонидаги ҳомиланими? Ёки Аллоҳ сизларга буни буюраётганида гувоҳ бўлганмисиз?!” Илмсизлигидан фойдаланиб, инсонларни адаштириш учун (ўзи тўқиган) ёлғонни Аллоҳга тўнкаган кишидан ҳам золимроқ бири борми? Ҳақсизлик қилувчи (золим) кишиларни Аллоҳ йўлга солмайди.

6:145

قُل لَّا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَىٰ طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَن يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَّسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّـهِ بِهِ ۚ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

Менга ваҳий қилинган (Қуръон)да ейдиган кишига қуйидагилардан бошқа ҳаром қилинган бирон-бир егулик тополмаяпман: ўлимтик (ҳайвон), оқизилган қон, жирканчлиги учун тўнғиз гўшти ёки фосиқлик бўлгани учун Аллоҳдан бошқасининг номи айтиб сўйилган^[110] ҳайвон”, деб айт. Кимки иложсиз қолиб бировнинг ҳақига тажовуз қилмаган ва (керагидан ортиқча еб) ҳаддан ошмаган ҳолда улардан еса, яратган Эганг (ундайларни) кечирувчидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

6:146

وَعَلَى الَّذِينَ هَادُوا حَرَّمْنَا كُلَّ ذِي ظُفُرٍ ۖ وَمِنَ الْبَقَرِ وَالْغَنَمِ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمَا إِلَّا مَا حَمَلَتْ ظُهُورُهُمَا أَوِ الْحَوَايَا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ۚ ذَٰلِكَ جَزَيْنَاهُم بِبَغْيِهِمْ ۖ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ

Яҳудийларга (мол ва қўйдан бошқа) барча тирноқли ҳайвонларни ҳаром қилганмиз. Мол ва қўйларни беллари ва ичакларига ёпишган ва суяклари билан бирлашиб кетган ёғлардан бошқа ичидаги ёғларини ҳам ҳаром қилганмиз. Зўравонлигу тажовузкорлиги сабабли уларни шундай жазоладик. Биз албатта тўғри сўзлаймиз.

6:147

فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلَا يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ

(Эй Муҳаммад!) Агар  сени ёлғончига чиқарсалар: “яратган Эгангиз (ниҳоясиз) кенг эзгуликка эгадир, (шундай бўлса-да, балоси келганида) жиноятчи жамиятдан унинг жазосини қайтариб бўлмайди”, деб айтиб қўй.

6:148

سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شَاءَ اللَّـهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ ۚ كَذَٰلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ حَتَّىٰ ذَاقُوا بَأْسَنَا ۗ قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا ۖ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ

(Аллоҳга) шерик қўшганлар: “Аллоҳ бизни мушрик қилмаганида эди, биз ҳам ота-боболаримиз ҳам (Аллоҳга) шерик қўшмаган ва ҳеч нарсани (ўзимизча) ҳаром қилмасдик^[111]”, дейди. Улардан олдингилар ҳам шу шаклда (Аллоҳни) ёлғонга чиқардилар ва токи азобимизни тотдилар^[112]. Уларга: “Ёнингизда (бу ҳақида) бирон бир маълумот бормики, уни бизга чиқариб кўрсата олсангиз. Сизлар фақат гумон-тахминга эргашасизлар. Сизлар фақат олди-қочди гап гапирасизлар”,- деб айтиб қўй.

6:149

قُلْ فَلِلَّـهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ ۖ فَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ

Айт: “Қатъий далил Аллоҳга хос. Агар (имон ва куфр масаласидаги ишни сизлар эмас) Аллоҳнинг Ўзи қилганида эди,  ҳаммангизни биргаликда ҳидоят қиларди^[113].”

6:150

قُلْ هَلُمَّ شُهَدَاءَكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّـهَ حَرَّمَ هَـٰذَا ۖ فَإِن شَهِدُوا فَلَا تَشْهَدْ مَعَهُمْ ۚ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَهُم بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ

(Эй Муҳаммад!) “Бу (ўзингиз ҳаром қилган нарса)ни Аллоҳ ҳаром қилган деб гувоҳлик берадиган гувоҳларингизни олиб келинглар”, деб айт. Агар улар гувоҳлик берса, уларга қўшилиб биргаликда гувоҳлик берма. Оятларимизни ёлғонга чиқарганлар ва охиратга ишонмайдиган кишиларнинг орзу-ҳавасларига эргашма. Улар яратган Эгасига (бошқаларни ёки ўзларини) тенг қилмоқда^[114].

6:151

قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ ۖ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا ۖ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۖ وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُم مِّنْ إِمْلَاقٍ ۖ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ ۖ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ ۖ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّـهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ۚ ذَٰلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

Айт: “Келинглар, сизларга яратган Эгангиз ҳаром қилган нарсаларни саралаб айтиб берай: Аллоҳга ҳеч нарсани шерик қилманглар, ота-онангизга яхшилик қилинглар^[115], қашшоқликдан қўрқиб фарзандларингизни ўлдирманглар, сизларга ҳам, уларга ҳам ризқни Аллоҳ беради^[116]. Фаҳш ишларнинг очиғига ҳам яширинига ҳам яқинлашманглар. Ҳақли сабабдан ташқари^[117] Аллоҳ ҳаром қилган жонни ўлдирманглар.” Уни сизларга юклаган вазифаси мана шулардир. Балки, ақлингизни ишлатарсизлар!

6:152

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّىٰ يَبْلُغَ أَشُدَّهُ ۖ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ ۖ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۖ وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَىٰ ۖ وَبِعَهْدِ اللَّـهِ أَوْفُوا ۚ ذَٰلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

Етуклик ёшига киргунга қадар етимнинг мол-мулкига яқинлашманглар^[118], етимни фойдаси учун бўлса бу бошқа^[119]. Ўлчов ва тарози мувозанатини тўғри адо этинглар. Биз ҳеч кимга кучи етмайдиган нарса таклиф қилмаймиз (буюрмаймиз). Гапирганингизда тўғри гапиринг, гарчи сиз у (ҳақида гапирадиган киши) қариндошингиз бўлса ҳам^[120]. Аллоҳга берган сўзингизга тўлиқ риоя этинглар. Уни сизларга юклаган вазифаси мана шулардир. Насиҳат олгайсизлар!

6:153

وَأَنَّ هَـٰذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ۚ ذَٰلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

Шубҳасизки, мана шу менинг тўғри йўлим – шунга эргашинглар. (Бундан бошқа) йўлларга эргашманглар – сизларни Аллоҳнинг йўлидан айириб ташлайди. Уни сизларга юклаган вазифаси мана шулардир. Балки, гуноҳлардан сақланарсизлар.

6:154

ثُمَّ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ تَمَامًا عَلَى الَّذِي أَحْسَنَ وَتَفْصِيلًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُم بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ

Яратган Эгасига йўлиқишига ишониб қолар деб, муҳсинлик қил(ади)ганларга неъматимни тамомлаб беришим, ҳар нарсани батафсил тушинтириб беришим, ҳамда қўлланма-раҳбар ва раҳмат бўлиши учун Мусога ҳам (Таврот) китобни берганмиз.

6:155

وَهَـٰذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

Мана шу Биз нозил қилган муборак^[121] китобдир – унга эргашинглар ва (унга ишонмаслик ва амал қилмасликдан) сақланингларки, сизларга яхшилик қилинсин^[122].

6:156

أَن تَقُولُوا إِنَّمَا أُنزِلَ الْكِتَابُ عَلَىٰ طَائِفَتَيْنِ مِن قَبْلِنَا وَإِن كُنَّا عَن دِرَاسَتِهِمْ لَغَافِلِينَ

Акс ҳолда: “Китоб фақат биздан аввалги икки тоифа (инсонлар)га берилган. Биз уларнинг ўқиб-ўрганганларидан хабарсиз бўлганмиз”, дер эдингиз.

6:157

أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنزِلَ عَلَيْنَا الْكِتَابُ لَكُنَّا أَهْدَىٰ مِنْهُمْ ۚ فَقَدْ جَاءَكُم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ ۚ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَذَّبَ بِآيَاتِ اللَّـهِ وَصَدَفَ عَنْهَا ۗ سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آيَاتِنَا سُوءَ الْعَذَابِ بِمَا كَانُوا يَصْدِفُونَ

Ёки: “Бизга ҳам китоб берилганида, биз улардан ҳам тўғри йўлда бўлар эдик”, дер эдингиз. Энди, сизларга (ҳам) яратган Эгангиздан равшан далил, қўлланма-раҳбар ва раҳмат келди. Энди, Аллоҳнинг оятларини ёлғонга чиқарган ва улардан узоқлашган кишидан ҳам золимроқ ким бор?! Оятларимиздан узоқлашаётганларни (айнан) узоқлашгани сабабли ёмон азоб билан жазолаймиз.

6:158

هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا أَن تَأْتِيَهُمُ الْمَلَائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ ۗ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْرًا ۗ قُلِ انتَظِرُوا إِنَّا مُنتَظِرُونَ

Улар ўзларига фаришталар келиши ёки шахсан яратган Эгангнинг (ўлим жазоси^[123]) келиши ёхуд яратган Эгангнинг баъзи кўрсатма-оятлари келишидан бошқа нарса кутишмаяпти. Яратган Эгангнинг баъзи кўрсатма-оятлари келган куни^[124] илгари ишонмаган бўлса (ана шу вақтдаги) ишончи, ёки ишонгани ҳолда яхшилик қилмаган бўлса ўша вақтдаги яхшилиги ҳеч кимга фойда бермайди. “(У кунни) сизлар ҳам кутинглар, мен ҳам кутаман”,-  деб айт.

6:159

إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَّسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ ۚ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّـهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ

Динларини бўлиб-парчалаб^[125], айрим кишилар атрофида тўпланиб олганларга келсак, сен ҳеч бир масалада улардан эмассан. Уларнинг ишлари фақат Аллоҳга оид. Кейин, Аллоҳ уларга ўз қилмишларини билдириб қўяди.

6:160

مَن جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا ۖ وَمَن جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَىٰ إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ

Кимки битта яхшилик билан келса, унга унинг айнан ўн баробари берилади. Кимки битта ёмонлик билан келса, унга айнан бир хил жазо берилади^[126] ва уларга ҳақсизлик қилинмайди.

6:161

قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِّلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۚ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

Айт: “Яратган Эгам мени тўғри йўлга – мустаҳкам динга – Иброҳимнинг диний яшаш тарзига йўллади. У мушриклардан бўлмаган.”

6:162

قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّـهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

Айт: “Намоз-у ниёзим, қилган (барча) қуллигим, яшашим ва ўлишим борлиқларнинг яратган Эгаси – Аллоҳ учундир.

6:163

لَا شَرِيكَ لَهُ ۖ وَبِذَٰلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ

Унга (ҳеч нарсада) шерик йўқ. Мен шундай буйруқ олдим. (Бу буйруққа) таслим бўлувчиларнинг аввали менман^[127].

6:164

قُلْ أَغَيْرَ اللَّـهِ أَبْغِي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ ۚ وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْهَا ۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ ۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ

Айт: “Мен (ўзимга) Аллоҳдан бошқа яратган Эга ахтарайми? Ахир барча нарсанинг яратган Эгаси У-ку! Ҳар кимнинг қилган (гуноҳ)и ўзига. Ҳеч бир гуноҳкор бошқа бир гуноҳкорнинг юкини кўтармайди. Охир-оқибат қайтишингиз яратган Эгангизнинг ҳукмидир. Шунда, У сизлар ихтилофга тушган нарсаларни ўзингизга билдириб қўяди.”

6:165

وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ ۗ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ

Сизларни (ўзингиз яшаб турган) ерда аввалгиларнинг ўрнига келтириб қўйган^[128] Удир. Берган нарсаларида сизларни қаттиқ синаш учун, бирингизни бошқангиздан бир қанча даража юксалтириб қўяди. Яратган Эгангнинг иқоби тездир, ҳамда У жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир^[129].”

^[1] Анъом сураси, Маккада нозил бўлган, 165 оятдан иборат, нозил бўлиш тартиби 55, ёзилиш тартиби 6. Анъом деб чорва ҳайвонларга айтилади.

^[2] Биз истеъмол қиладиган егуликларнинг шаклланиб пайдо бўлиши сув билан тупроқнинг бирлашмасига боғлиқ. Демак, лой нафақат Одам ва Ҳаввонинг, балки барча инсониятнинг асосий моддияти ҳисобланади. Бу ҳақидаги бошқа тафсилотлик оятлар Сажда сурасининг 7 ва 9, Мўминун сурасининг 12 дан 14- оятларида баён қилинган.

^[3] Вужуд яратилиши асносида белгилаб қўйилган ажал – табиий биологик умрнинг якуни ҳисобланади. Ҳар бир инсоннинг вужуд ўлчами онасининг бачадонидалигида белгилаб қўйилади (Абаса 80/17-19).

^[4] Иккинчи ажал, яъни ажали мусаммо – ёлғиз Аллоҳ биладиган энг сўнги тириклик тарихидир. Ўша ажал келганида бир сония ҳам кечикмасдан инсон вафот этади. Баъзи бир нотўғри хатти ҳаракатлар ўша ажали мусаммони қисқартириб қўйиши мумкин. Агар тавба қилиб ўзини тузатса, ажали мусаммоси яна жойига тушиши мумкин. Юнус алайҳиссалом қиссаси унга мисол бўлади (Қаранг: Соффат 37/139-149). Агар Юнус а.с. тавба қилмаганида эди, ўша катта балиқ қорнида вафот этган ва ўша ерда қолиб кетган бўларди.

^[5] Кўриб турганингиздек ажал икки қисм бўлади: бири Аллоҳ таоло фаришталарга ҳам билдириб қўйган ажал, яна бири эса, фақат Аллоҳ биладиган ажал. Бу оятда ажал маликаси накра ҳолатида такрорланиши ҳам айнан шунга ишора қилади. Чунки, накра исм такрорланса худди Шарҳ сурасидаги “юсрон” калимасига ўхшаб фарқли нарсаларни ирода қилади.

^[6] Бунга ўхшаш яна бир оят Зухруф 43/84.

^[7] Ҳақни тан олгиси келмаганларга ҳеҳ қандай ҳужжат-далил фойда бермайди. Ҳатто осмонлардан эшиклар очилиб турса ва улар у ердан чиқиб-тушиб турсалар ҳам ишонмай туриб оладилар (Ҳижр 14/14-15).

^[8] Лут алайҳиссаломда бўлгани каби, келган фаришталар фақатгина жазо олиб келиш учун келади. Фаришталар фақатгина белгиланган бир иш учун юбориладилар, огоҳлантириш учун эмас (Қаранг: Ҳижр 15/8)

^[9] Яъни, Аллоҳ инсонлар орасидан танлаб элчи қилиб юборган инсонга ишонмасдан, турли баҳоналар билан Аллоҳдан фаришта-элчи юборишини талаб қилишса ва Аллоҳ уларга фариштани элчи қилиб юборса, уларни Муҳаммад алайҳиссаломга ишонмасдан уни ёлғончига чиқараётганликлари боис, фариштани кўрганда уни ҳам ёлғончига чиқарадиган ҳолда ташлаб қўйиши мумкин эди. Аллоҳ ҳар нарсага бир ўлчов ва қонун қўйган. Инсонларга элчи қилиб инсон юбориши ҳам бир ўлчовдир. Аллоҳдан ваҳий олишга, олган ваҳийни инсонларга шартсиз ва қайтсиз етказиб беришга лаёқатли ва сабр-тоқатли кишиларни танлаб, ана ўшаларга фаришта орқали ваҳий юборади. Улардан бошқаларга фаришталарни элчи қилиб юбормайди.

^[10] Расул – бирон бир хабарни олиб келган шахсга нисбатан ишлатилгани каби, ўша келтирилган хабарнинг ўзи учун ҳам ишлатилади (Муфрадот).

^[11] Аллоҳ бизга Ўз Рабблик ва Илоҳлик вазифасини адо этиб бизларга ҳаёт, ризқ-у рўз, ноз-у неъмат бериб қўйибдими, энди биз ҳам ўз вазифамиз бўлган қуллигимизни адо этиб қўяйлик. Масъулиятли бўлайлик.

^[12] Валий калимаси Бақара сурасининг 107- оятида изоҳлаб ўтилган.

^[13] Аллоҳнинг дини фақат Исломдир (Оли Имрон 3/19). Шу боис, аввалги пайғамбарларнинг барчаси ўз умматлари орасидан илк мусулмони бўлган. Чунки, Исломга – Аллоҳнинг динига мансуб кимсаларга мусулмон дейилади. Бу Қуръондан аввалги китобларда ҳам ёзиб қўйилган (Ҳаж 22/78). Бу оятларга кўра Муҳаммад алайҳиссалом инсониятнинг энг биринчи мусулмони эмас, балки ўзига ваҳий қилиб буюрилаётган буйруқларга таслим бўлганлар орасидаги энг биринчи мусулмон шахсдир.

^[14] Пайғамбар алайҳиссалом Юнус сурасининг 15-оятида Қуръонни ўзгагтиришга асло қўл урмаслиги ва Қуръонда тўлиқ амал қилишлиги буюрилган. Акс ҳолда, Аллоҳга осий бўлиб қолиши билдириб ўтилган.

^[15] Жаҳаннамдан қутқариб қолинадиганлар – Аллоҳга ишонган-у, лекин катта жиноятларга қўл урган, яхшиликлари ёмонликларидан ортиб кетган, тавба қилмай ўлган ва Аллоҳнинг авфи ва мағфиратига муносиб бўлмай, жаҳаннамга жазосини чекиш учун кирган кишилардир. Аллоҳга ишониб яшаб, ўзини катта гуноҳлардан тийиб яшаганлар тўғри жаннатга киради (Анбиё 21/101-103). Оли Имрон 3/185-оятга кўра эса, яхши амаллари оз бўлиб, қилган ёмонликлари кўп бўлган мўминлар жаҳаннамга кирганидан кейин, жазосига яраша азобни тортиб яна қайтиб чиқади.

^[16] Оятни Бақара сурасининг 89-оятига кўра тафсилий таржима қилдик. “Ва ниҳоят, Аллоҳ тарафидан улардаги (Тавроту Инжил) тасдиқлайдиган китоб келди. Ундан олдин, ҳақни тан олмаган-кофирларга қарши (бу Китоб билан) уларни олди очилишини ўзлари кутишаётган эди. Аммо, ўзлари таниган-билган  китоб келганида, уни кўрмаганга олиб (ўзлари ҳам) кофир бўлдилар. Аллоҳнинг лаънати ана шундай кофирлар учундир.” (Бақара 2/89)

^[17] Бу оятда айтилган ёлғон ширк ёлғонидир. Чунки келгусидаги оятда уларни мушрик экани билдирилади.

^[18] Охиратда ҳеч ким ёлғон гапиролмайди (Набаъ 78/38). Мушриклар дунёда ўзларини мушрик эканини тан олмайди (Зумар 39/3). Шунинг учун улар бу дунёда ўзларини мушрик эмаслигига Аллоҳ номи билан ҳам қасам ичишади. Аллоҳ ила ораларига қўйиб олган авлиёларини эса, Аллоҳга яқин мартабага улаштиришга васила қилиб олишади (Зумар 39/3). Бу ҳам катта хато.

^[19] Яъни, охиратда авлиёлар уларни Аллоҳнинг азобидан ва адолатли ҳукмидан қутқариб қолади, шафоат қилиб қолади, деб тўқиб чиқарган тушунча ва иддаолари ҳам йўққа чиқади, ҳукмда Аллоҳга ҳукмда шерик бўлади деган шахслари ҳам уларни ташлаб кетади. Уларнинг энг бошида шайтон бўлади. Чунки, шайтон ҳам инсонни куфрга киргизиб қўйиб, кейин ўзи ундан айрилиб кетади (Ҳашр 59/16). Охиратда бировни қутқариб қолиш ҳам, бир-бирига ёрдам бериш ҳам бўлмайди (Бақара 2/48, 86, 123, Духон 44/41). Жаҳаннамга кириб жазосини олиб бўлган қулларни Аллоҳнинг Ўзи чиқариб олиб, Ўзи муносиб билган жаннатликлар ёнига қўшиб қўяди.

^[20] Қуръонни ҳидоятига мушарраф бўлиш учун тақво, масъулият, Аллоҳдан ич-ичидан қўрқиш ва тўғридан-тўғри Қуръонга йўналиб-боғланиш каби ишларга эга бўлиш керак. Ясин 36/11, Бақара 2/1-3, Ғофир 40/13-оятлар шунга ишора қилмоқда. Аллоҳ ана шундай кимсаларни Қуръон билан ҳидоят қилади.

^[21] Оятлар инсонларни ҳис-туйғуларини ва эҳтиросларини жумбушга келтириш учун эмас, балки, инсонларни ақлини янада кўпроқ ишлатишга, изланишга ва интилишга туртки бўлиш учун ўқилади ва амал қилинади.

^[22] Бу оятга кўра, Аллоҳга ишонмайман деганларнинг барчасини қалбида Аллоҳга ишонч бўлади. Чунки, бу нарса у туғилганида шундай туғилган бўлади. У кейинчалик дунёни охиратдан, Аллоҳнинг амрини оз хоҳишидан устун тутгани учун куфр ёлини танлаб олган ва Аллоҳни тан олмайдиган бўлиб қолади. Бу ҳақидаги оят шундай: “Баъзи юзлар оқ бўладиган, баъзи юзлар эса қора бўладиган кунда, юзлари қора бўлганларга шундай дейилади: “Сизларга имонга келганингиздан кейин кофир бўлдингиз, шундай эмасми? Кофирлигингиз туфайли мана шу азобни тотинг энди!” (Оли Имрон 3/116)

Куфр – бирон нарсани устини ёпиш, тўсиш, беркитиш, тан олмаслик дегани. Аллоҳ ҳар нарсани эгаси ва яратувчиси эканини, у қўйган қуролларга кўра ҳаракат қилиш кераклигини билмайдиган инсон йўқ. Ўша қонун-қоидалар ва интизомга риоя қилиб яшаш уни баъзи бир орзуларига мос келмай қолса, аста секинлик билан Аллоҳни қонун-қоидаларини кўрмаганга ва билмаганга олишни бошлайди, натижада қалбидаги Аллоҳга бўлган имонини беркитишга ва тўсишга уринади. Баъзи инсонлар қалбидаги имони уни қутқариб қолишига, имонинг ўзигина кифоя қилишига ишониб қолади. Лекин, гоҳида виждони ўзини қийнаб туради, нега мен ҳам бошқа мўминлар каби тақво ва амал қилмайман, яқинда мен ҳам улар каби тақводор ва холис мўмин бўламан деб, ҳаётдаги энг асосий нарсани иккинчи ўринга қўйиб қўяди. “Кофирлар вақти-вақти билан “Қани эди биз ҳам Аллоҳга тўлиқ таслим бўлувчилардан бўлсак эди”, деб туришади. Уларни ўз ҳолига қўй, еб-ичиб ҳаётини лаззатини тотсинлар, орзулари ўзларини чалғитиб турсин; яқинда билиб оладилар.” (Ҳижр 15/2-3)

Зотан, Аллоҳнинг буйруқлари билан ўз шахсий манфаати юзма-юз келиб қолса, қайси бирини биринчи ўринга қўйиш имтиҳоннинг энг нозик жойи ҳисобланади.

^[23] Аллоҳ учун қилаётган яхши ва тўғри ишларида сабр-бардош билан ҳаракат қилувчилар билан Аллоҳ бўлади. Чунки, Аллоҳ сабрлилар билан биргадир (Бақара 2/153, Анфол 8/46). Аллоҳнинг бу ва бундан бошқа сўзларини ҳам ҳеч ким ўзгартира олмайди.

^[24] Яъни, имон ва куфр йўлини танлашни инсонларга топширмасдан Ўзи танлаганида эди, Инсонларни мажбур имонда бирлаштириб қўйган ва бу дунёни имтиҳон дунёси қилиб яратмаган бўлар эди. Имонни ҳам куфрни ҳам инсонлар ўз ихтиёрлари ва иродалари билан танлаб оладилар ва ҳар бир қилган ишлари учун ё жазо ё мукофот оладилар.

^[25] Бақара 2/20 ва Моида 5/48- оятлар изоҳига қаранг.

^[26] “Улар оятларни кўрмаганга олишларини кўриб жаҳлинг чиқиб, ўзингни боса олмасдан сенга юклаган вазифамиздан ташқарига чиққан ҳолда зўрлаб ёки мажбурлаб бир иш қилдиришга ва бировга бирон нарсани мажбурлаб уқтиришга уринма” маъносини ифодалайди. Араб тилидаги “Жаҳл” калимаси берган “ўзини тута олмайдиган, ўзини билмай қолган” маънолар учун Ҳуд 11/46 ва Юнус 12/33- оятлар ва изоҳларига қаранг.

^[27] Исро 17/59 оятга кўра, Муҳаммад алайҳиссаломга мўжиза берилмаган. Уммати Муҳаммадга мўжиза сифатида Қуръон кифоядир. Мўминлар Қуръон ва ундаги оятлар билан кифояланиши керак (Анкабут 29/51). Ушбу суранинг 35-оятида ҳам Қуръондан бошқа мўжиза керак бўлса, ўзинг ё ер остига кириб, ёки осмонга чиқиб бир мўжиза олиб кел, деб Расулуллоҳга хитоб қилинган. Демак, уммати Муҳаммадга Қуръондан бошқа мўжиза берилмаган.

^[28] Инсон кўзига кўриниши ёки кўринмаслигидан қатъий назар, осмонларда-ю ердаги барча тирик мавжудот инсонлар каби умматдир – уларнинг ҳам ризқи, тасарруфи, қиладиган иши ва ажали белгилаб қўйилган.

^[29] “Ал-Китоб” калимасидаги алиф-лоф аҳди зеҳний бўлгани учун ҳамма билган Қуръон – Аллоҳнинг китоби назарда тутилади. Чунки, бу оятда ундан бошқа маъно беришга ҳеч қандай бошқа қорийна ёки ишорат йўқ.

^[30] Аллоҳ таоло ҳар бир ишини бир қонун ва ўлчовга кўра қилади. Чунки У ҳар нарсага ўлчов қўяди (Бақара 2/106, Фатир 25/1). Қулларидан кимни ҳидоят қилса ҳам Ўз ўлчовига кўра ҳидоят қилади, кимни залолат қилса ҳам, Ўз ўлчовига кўра залолат қилади. Залолат ва ҳидоятдаги ўлчови бандалардаги ихтиёр қонунидир. Аллоҳ инсонларга танлаш ихтиёри берган; ким ҳидоятни танласа ва бунга қарор бериб қатъий турса, Аллоҳ уни ҳидоятда деб қабул қилади ва уни энди Аллоҳдан бошқа ҳеч ким адаштира олмайди (Зумар 39/37). Аллоҳ кимни залолатда деб билса ва уни ўзи танлаган залолатига ташлаб қўйса, уни ҳидоят қилувчи бўлмайди (Аъроф 7/186).

^[31] Инсонларни йўлдан адаштирадиган борлиқлар инсонлар ва жинлардан иборат бўлгани учун (Ан-Нос 114/1-6), шайтон калимасига исми-жинс олароқ маъно бердик.

^[32] Эшитиш, кўриш ва қалб кўзи инсонни бошқа ҳайвонлардан асосий нуқтада ажратиб турадиган хусусиятлари ҳисобланади. Бу нарса вужудга руҳ пуфланиши натижасида ҳосил бўлади. Қаранг: Сажда 32/9 ва изоҳи.

^[33] Золим халқни ҳалок қилиш учун келган бало фақатгина ўша золим халқни ҳалок қилади. Етарки мўминлар тўғри йўлдан чиқмасинлар, тавба-тазарру ва ибодатларида бардавом бўлсинлар.

^[34] Инсон 5 та ҳиссий ўргани орқали эриша олмайдиган маълумотлар ўша инсон учун ғайб ҳисобланади. Белги ва ишоратлар орқали қўлга киритилган маълумотлар ғайб дейилмайди. Аксинча, буни илм-у заковат, фаҳм-фаросат дейилади.

^[35] Валий калимаси яқин дўст, ҳамкор, энг яқин киши, ҳимоячи деган маъноларни билдиради.

^[36] Макка мушрикларининг баъзи раис (зодагон)лари Расулуллоҳга келиб: “Ёнингдаги Билол, Суҳайб, Аммор каби фақир инсонларни ўзингда узоқлаштир, шундагина биз сенга эргашамиз”, деганида, Расулуллоҳ: “Мен мўминларни ўзимдан узоқлаштира олмайман (ҳайдай олмайман)”, деб жавоб беради. Шунда улар: “Ундай бўлса бизга алоҳида бир кун ажрат, улар учун ҳам бир кун ажратасан”, деб талаб қилишди. Расулуллоҳ қийин аҳволга тушиб қолган мана шу ҳолатда ушбу оят нозил бўлган. (Фарқли ривоятлар учун қаранг: Мадорикут Танзил, Имом Нафасий, Ибн Можа 3346, Саҳиҳи Муслим 2413, Имом Аҳмад 3985,)

^[37] Араб тилидаги саламун алайкум жумласининг маъноси – сизларга саломатлик (эсон-омонлик, хотиржамлик) тилайман дегани бўлади. Баъзилар эса, сизларга Аллоҳни “доруссалом” номли жаннатини тилайман деган маънони ҳам ўз ичига олади дейди.

^[38] Аллоҳ таоло ҳақ йўл билан ноҳақ йўлни аниқ қилиб ажратиб қўйган (Исро 17/81, Сабаъ 34/49).

^[39] Бу оятнинг далолати бўйича, Аллоҳдан бошқасига дуо қилиш Ундан бошқасига ибодат қилиш билан бир хил гуноҳ бўлади.

^[40] “Оятларни тан олмаганлар ўшанда: “Эй Аллоҳ! Агар бу Қуръон сен тарафингдан юборилган бир ҳақиқат бўлса, тепамизга осмондан тош ёғдириб юбор, ёки аламли азоб юбор”, дейишган ҳам.” (Анфол 8/32)

^[41] Яъни, Аллоҳ Ўзининг ҳукмлари билан ҳақни ботилдан, ростни ёлғондан, яхшини ёмондан энг яхши шаклда айириб берувчи зотдир.

^[42]

^[43] Ғайб калимаси учун Оли Имрон 3/44 оят ва изоҳига қаранг.

^[44] Вафот – Инсон руҳининг фаолияти чеклаб қўйилиши. Мавт – вужуддаги ҳаётнинг якунланиши. Аллоҳ баъзан руҳларни фаолиятига инсон ухлаганда чек қўйса, баъзан ўлганида чек қўяди. Ухлаган инсоннинг руҳи уйғонганида ҳаракатга киришади, ўлган инсоннинг руҳи эса, қайта тирилганида янгитдан баданга кириб фаолиятини бошлайди (Зумар 39/42).

^[45] Ажал икки қисм бўлади. Қаранг: Анъом 6/2.

^[46] Бир жумлада ҳам мавт-ўлим ва ҳамда вафот калималари биргаликда келтирилганига қараганда, булар бир нарса эмаслиги аниқ бўлади. Ўлим – бадандаги тирикликнинг якун топишидир. Вафот эса, жонли бадандан руҳни чиқишидир. 60 оятга кўра уйқу ҳам ўлимнинг бир тури ҳисобланади. Инсон ҳар кеча уйқуга кетганида ундан руҳи айрилади ва уйғонганда қайтиб киради. Ўлган кишининг руҳи эса асло қайтиб кирмайди. Мавзуга алоқадор кўпроқ маълумот учун Зумар 39/42 оятга қаранг.

^[47] Мушриклар асосан Аллоҳга дуо ва ибодатда шерик қўшади. Аллоҳ буни қатъий тақиқлаган (Жин 72/18, Каҳф 18/110, Ғофир 4/14).

^[48] Қодир – ўлчовини қўйган, қонун-қоида белгиловчи деган маъноларни ўз ичига олади. Қадар – ўлчов дегани. Миқдор ҳам айни ўзакдан турланади.

^[49] Яъни, мен сизлар қилган ишлардан жавобгар эмасман.

^[50] Муҳаммад алайҳиссаломга Қуръондан бошқа мўжиза берилмагани учун (Исро 17/59, Анъом 6/35, Анкабут 29/51), ҳамда Зухруф сурасининг 44-оятида билдирилганидек, биз фақатгина Қуръондан жавобгарликка тортиламиз. Қуръонга нисбатан ёлғон ёки эътиборсизлик қилишимиз оқибатида, ушбу суранинг 65- оятда кўрсатилганидек турли фирқаларга бўлиниб кетишимиз ва ўзаро талашиб тортишиб бир-биримизга қарши куч ишлатишгача боришимиз ва бу нарса Аллоҳ таоло қўйган ўлчовга кўра нотўғри қилган ишларимизнинг самараси ўлароқ қутулиб бўлмас қадар бўлиши маълум қилинмоқда. Ўзини мусулмон деб танитаётганлар орасида содир бўлаётган муаммою жанжаллар ва беқарорлик ҳолати айнан юқоридаги оятларда таҳдид қилиб огоҳлантирган нарсалар билан мос келмоқда. (Ўхшаш оятлар учун қаранг:  Қомар 54/1-8, Мулк 67/16, Набаъ 78/1-5)

^[51] Оят тафсилоти Нисо 4/140-оятда.

^[52] Оятларни тан олмайдиган ва унга бефарқ кимсаларни кўрганида, мусулмон киши у ердан туриб чиқиб кетиши керак. Акс ҳолда унинг ўзи ҳам ўшалар билан бир хил гуноҳкор бўлади.

^[53] “Дунё ҳаётига алданиб ўйин-кулги ва беҳуда нарсаларни ўзларига дин қилиб олганларни тарк қил”, деган маъно бериш ҳам мумкин. (Қаранг: Имом Мотуридий, Таъвилот.)

^[54] Яъни, ҳақиқий борлиқлар ҳолида яратди. Аллоҳ ерда ҳам осмонда ҳам сохта нарса яратмади, Унинг барча яратган нарсаси ҳақиқийдир ва У яратган нарсаларнинг ўзи ҳақ билан ноҳақни, тўғри билан хатони ажратиб бериш хусусиятига эгадир. Осмонлар ва ер Аллоҳнинг яратган оятларидан эканига қатъий ишонч ҳосил қилиш учун қуйидаги оятларга қарашингиз мумкин: (Нуҳ 71/15-17, Жосия 45/12-13, Бақара 2/164, Оли Имрон 3/190, Анъом 6/99, Юнус 10/6, Юнус 10/101, Раъд 13/2).
“Қиёмат куни ҳақдир” – деганда, қиёмат кунини ҳақлигига ҳам, қиёмат кунида ҳақиқатларга гувоҳ бўлишимизга ҳам ишорат қилаётган бўлади. “Бу китоб ҳақдир” – десак ҳам, бу китоб тўғри эканини ва бу ичидагилар ҳам тўғриларни ва ҳақиқатларни баён қилиб берувчи эканига  ишорат қилади.

^[55] Ғайб –5 та ҳиссий орган билан билинмаган нарсадир. Бир инсон учун ғайб ҳисобланган нарса бошқа бири учун маълум бўлиши мумкин.

^[56] Охирги учта оятга кўра, Иброҳим алайҳиссаломнинг халқи қуёш, ой ва юлдузларни ҳам муқаддаслаштириб, уларга ҳам сиғинишган. Иброҳим алайҳиссалом ўз халқида кўрган нарсасини ўзига рабб деб эътиқод қилишни бошлаган, уларнинг барчаси кўздан ғойиб бўлиб, Иброҳимга ҳеч қандай йўл кўрсатмагани учун, уларнинг асл ва ҳақиқий рабб эмаслигини англаб етган. У ҳақиқий Эгасини излагани учун, Аллоҳ уни халқи орасидан танлаб олди ва уни ўз халқига элчи этиб юборди. Кейин у халқини ўша сиғинаётган нарсаларидан қайтаришни бошлади.

^[57] Мушрик – Аллоҳни иккинчи ўринга қўювчи.

^[58] Зулм – ҳар қандай нотўғри иш учун ҳам ишлатилади (Муфрадот). Бу оятда имонга нисбатан қилинаётган нотўғри ишга бўлган ширкка урғу берилмоқда. Чунки, ширк энг катта зулмдир, энг буюк хато ишдир (Луқмон 31/13).

^[59] 73- оятдан эътиборан Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳни борлиги ва бирлиги ҳақида олиб борган шахсий фикр ва мулоҳазалари, изланишлари ва ён-атрофидаги нарсаларга қараб фикр юритганлиги ҳақида сўз бормоқда. Мана шу шаклда ҳар бир ақлли инсон тафаккур қилиб изланса, Аллоҳни борлиги ва бирлиги ҳақида қатъий бир ишончга эга бўлади ва Аллоҳга ич-ичидан ишониб сўз беради. Бундай ҳолатлар инсонлар ҳали балоғат ёшига етмасдан бурун содир бўлганлиги учун, бу ҳолатлар ҳам Иброҳим алайҳиссалом балоғат ёшига тўлар-тўлмас вақтларда юз берганини айтишимиз мумкин. Иброҳимни ўша вақтда ҳали ҳануз пайғамбарлиги ўртага чиқади. Аллоҳ таоло бу ҳақида шундай марҳамат қилади: “Роббинг одам болаларидан – уларнинг белларидан ўзларининг наслларини олган вақтда ўзига ўзини гувоҳ қилиб: “Мен сизларни Эгангиз эмасманми?” – дейди. Улар: “Ҳа, Эгамизсан, биз бунга гувоҳ бўлдик”, дейди.” (Аъроф 7/172). Халқ орасида “Аласту би-роббикум” деган машҳур бир гап бор. Ўша гап мана шу оят мазмунидан олинган. Оят бу воқеани Аллоҳ одам фарзандларининг белларидан ўзларини наслига сабаб бўладиган зурриётларини (тухумларини) чиқараётган вақтда содир бўлишини билдирмоқда.

^[60] Бандаларни тўғри йўлда эканига ёки адашган эканига Аллоҳ қарор беради, Ўзининг тўғри йўлига Унинг Ўзигина қабул қилади. У тўғри йўлга интилганларни ҳидоят қилади (Анкабут 29/69, Қасос 28/56, Муҳаммад 47/17).

^[61] Муҳсин калимасидан иккита фарқли маъно чиқади:

• Бировга моддий яхшилик қилувчи.
• Ўз вазифасини ёки қилаётган яхши ишини пухта, чиройли ва маромига етказиб бажарувчи (Лисан, Муфрадот).

^[62] Барча пайғамбарлар ширкдан огоҳлантириб ўтилган. Улардан қайси бири ширкка қўл урса, қилган барча ишлари йўқ бўлиб кетиши билдириб ўтилган (Зумар 39/65).

[63] Нисо 4:133, Моида 5:54.

^[64] Бу фақатгина Пайғамбаримизга берилган буйруқ. Унга ҳануз ваҳий юборилмаган мавзуларда Таврот ва Инжилга амал қилиб туришлиги буюрилган. Мана шу сабабли, Маккада ва Мадинада намоз ўқиётганида Каъбага эмас Қуддусга қараб намоз ўқиган. Намозни Каъбага қараб ўқиш ҳақидаги оят нозил бўлгунча барча мусулмонлар мана шу шаклда Қуддусга қараб намоз ўқишган. Моида сурасини 3- ояти нозил бўлиши билан биргаликда Уммати-Муҳаммадга буюрилган Дин асослари ва ҳукмлари тамомлангани, бундан кейин фақатгина Қуръонга амал қилиниши ва барча ҳукмлар Қуръондан олиниши ва унга кўра ҳаракат қилиб амал қилиниши кераклиги билдирилган.

^[65] Қуръон оятлари билан инсонларга эслатма беришни “тазкир – эслатиш”- дейилади.  Оятларни қабул қилишни эса “тазаккур – эслаш” деб аталади. Аллоҳ таоло тарафидан эслатилган илм ҳам, инсонни фитратидаги илмга ҳам зикр дейилади.

^[66] Оятни давомида шунга аниқ ишора борлиги учун, Яҳудийлар деб тафсилий таржима қилдик.

^[67] Барака – фойдаси ва манфаати кўп нарсага айтилади (Муфрадот). Қилган ишларида манфаат ва яхшилик кўп бўлган инсонларга ҳам муборак инсон дейилади. Ҳаммадан ҳам қилган ишларида яхшилик ва фойда кўп бўлган зот Аллоҳ бўлгани учун, Мулк сурасининг биринчи оятида У ўзини муборак дея таърифлаган.

^[68] Фалақ сурасининг 113/1-оятида ҳам айнан мана шу сифатнинг ўзаги келтирилган бўлиб; бўлувчи, ёрувчи, портлатувчи деган маъноларни ифодалайди. Аллоҳ вужудга келтириб яратадиган нарсаларнинг барчаси, ўз жуссасига қараб ёрилиш ва портлаш натижасида пайдо бўлади.

^[69] Илтифот қоидасига кўра шундай таржима қилдик.

^[70] Юлдузлар орқали йўл топа олиш учун, фалакиёт илмига эга бўлиш керак. Оят мана шунга ишорат қилмоқда.

^[71] Аллоҳ таоло икки жуфт – эркак ва аёлни ўлчов белгилаган вақтда битта нутфадан яратади (Нажм 53/45). Аввал уруғ пайдо бўлади, сўнг унга эркак ё аёллик, ёки бошқа ўлчовлари белгиланади (Абаса 80/18-19). Уруғдан нутфа пайдо бўлиши учун унга она бачадони керак бўлади. Юқоридаги оят бачадонни мустақор ва муставдаъ дея икига ажратди. Мустақор – уруғлантирилганидан кейин бачадонга ёпишиб турган вақти, муставдаъ – ҳомилани туғилиб онанинг баданини тарк этган жойини билдиради. Инсон дунёга келишидан олдин онасининг бачадонида етишиб таёр бўлгани учун, Аллоҳ таоло аёлларни экинзорга ўхшатган (Бақара 2/223).

^[72] Бу оятда ҳам адабиётга хос илтифот санъати бор.

^[73] Оят тўлиқ ва содда тушунилиши учун, араб тилидаги илтифот санъати бу оятда таржима қилинмади. Чунки, Туркий забон миллатларда бу илтифот санъати таржималарда берилмайди, чунки кўп ўринларда мос келмайди.

^[74] Бу гапни гапирганлар мушриклар экани мана шу оятларда баён қилинган: (Соффат 37/149-150, Наҳл 16/57).

^[75] Аллоҳга ширк қўшиш асосан ибодат масалаларида бўлади (Каҳф 18/21). Кўринмас борлиқлардан бири ёвуз Иблисдир. Ундан бошқа кўринмас мавжудот ҳам бор. Иблиснинг йўлига эргашиб, унинг айтганларини бажариб ёвузлик қилиб юрган кимсалар, Аллоҳнинг эмас, ўша ёвузнинг айтганини қилган бўлади. Иблиснинг айтганларини сўзсиз бажариб юриш унга ибодат қилган деб ҳисобланади (Марям 19/44, Ясин 36/60-61, Сабаъ 34/41, Соффат 37/95-96).

^[76] Яъни, инсонларнинг кўриш қобилиятлари Аллоҳни кўриб, Унинг моҳиятини англаб ета олмайди. Аллоҳ эса, кўзларни ва кўзлардаги кўриш қобилиятини ҳам кўради ҳамда моҳиятини тўлиқ билади. Аллоҳ нафақат кўз ва кўз билан кўриш қобилиятини кўради, балки қалб билан кўриш қобилиятини ҳам кўриб туради. Шу сабабли ҳам оятларда “Аллоҳ қалбдаги нарсаларни билади”, маъно ифодаловчи жумлалар бор.

^[77] Яъни, инсонларни ҳидоятга ёки залолатга Аллоҳни Ўзи мажбурлаб киргизганда эди, ҳеч бир инсон ширк амалига қўл ура олмад эси. Лекин, бу дунё имтиҳон дунёси бўлганлиги учун, инсонлар залолатни ҳам ҳидоятни ҳам ўзлари танлаб оладилар. Ким нимани танлаган бўлса ва қайси йўлга муносиб бўлса Аллоҳ унга ўша йўлда юришига имкон бериб қўяди. Қўшимча маълумот учун қаранг: (Таъвилот, Имом Мотрудий, Иброҳим сураси 4- оят очиқламаси.)

^[78] Мушрикларнинг қилган ишларидан Расулуллоҳ жавобгар бўлмайди (Бақара 2/119).

^[79] Аслида инсонларга қилаётган ёмон ишларини шайтон зийнатлаб кўрсатади (Анъом 6/43, Анфол 8/48, Наҳл 16/63, Намл 27/24, Анкабут 29/38). Лекин, ёмон инсонлар ўз ихтиёрлари билан ёмонлик қилишни хоҳлаганлари учун, ундай кишиларни шайтон васваса қилиб, ишларини зийнатлаб бериши учун шайтонга Аллоҳ имкон берган. Шу сабаб ли баъзи ҳолатларда гуноҳкорларга қилмишларини зийнатлаб кўрсатиш иши Аллоҳга нисбат берилади. Бунга эса, уларнинг ўзларини танлови ва саʼй-ҳаракатлари сабаб бўлади.

^[80] Исро 17/59 оятга кўра, аввалги умматлар ўзларига келган мўжизаларни ёлғонга чиқаргаликлари сабабли, Аллоҳ таоло Муҳаммад алайҳисслаомга Қуръондан бошқа мўжиза бермаган. Бу эса, биз умматларга Аллоҳнинг марҳаматидир. Бу оятда ҳам айнан ўша мавзу таъкидланмоқда. Демак, Қуръонга ишонмасдан, ундан бошқа мўжиза сўраганларга агар Аллоҳ мўжиза кўрсаттириб қўйганида ҳам, улар барибир ишонмаслигини билдириб қўймоқда. Бу ҳақида қўшимча маълумот учун ушбу суранинг 37-оят изоҳларига қаранг.

^[81] Шаъа феълига маъно берилиши ҳақида Бақара 2/20 оят ва изоҳига қаранг.

^[82] Жаҳолат деганда билимсизлик, ўзини боса олмаслик, ўзини тутолмаслик каби маънолар тушунилади.

^[83] Тоҳа 2/117-122.

^[84] Аллоҳ таоло инсонларга яхши ёки ёмонни танлаш ва унга кўра ҳаракат қилиш имкони берган. Агар Аллоҳни амри ва танлови бундан бошқача, яъни инсонлар ва жинларга танлаш ихтиёрини бермасдан, ҳар нарсани ўзи танлаб бир иш қилганида эди, на осмонларда ва на ерда Аллоҳга имон келтирмаган кимса қолмаган бўларди. (Бу ҳақидаги оятлар учун қаранг: Бақара 2/20 ва Моида 5/48 оят ва изоҳлари.)

^[85] Араб тилидаги “ҳақ” калимасидан кўплаб маънолар назарда тутилади. “Қиёмат куни ҳақдир” деган ибора – қиёмат кунини ҳақ эканини, ҳамда қиёмат кунида ҳақиқатларга гувоҳ бўлишимизни ва ҳақиқатларни ўз кўзимиз билан кўришимизни ифодалай олади. Худди шундай “Бу китоб ҳақдир”  десак ҳам, бу китоб ҳақ/тўғри эканини ва ҳамда бу китобни ичидагилар тўғриларни ва ҳақиқатларни баён қилишини билдиради.

^[86] “Унинг сўзини ҳеч ким ўзгартира олмайди” шаклида таржима қилса ҳам бўлади.

^[87]خرصَ – Гумон ва тахминга асосланиб гапириш, ёлғон гапириш, ҳеч қандай илмга асоссиз гапириш, кўрмаган нарсасини гапириш деган маъноларни ифодалайди (Муфрадот). “Олди-қочди гап гапириш” бу маъноларнинг барчасини ўз ичига олади.

^[88] Гўшти ҳаром бўлган ҳайвонлар батафсил тушунтириб ўтилган оятлар учун қаранг: Бақара 2/173. Анъом 6/145 ва Наҳл 16/115. Бу оятларда ҳайвонни сўйиш шарти ҳам, басмала айтиш шарти ҳам, сўядиган инсон имонли ёки имонсиз бўлиш шарти ҳам айтилмаган. Басмала фақат Қурбон Байрамида сўйиладиган қурбонликлар учун шарт қилинган (Ҳаж 22/28 ва Анъом 6/145).

^[89] Сўйилаётганда фосиқлик қилиб сўйиш нима ва қандай экани ҳақида ушбу суранинг 145- оятида айтиб ўтилади. 145- оятга кўра, Аллоҳнинг номини айтмасдан бошқа нарсани номини айтиб сўйиш фосиқликдир. Билмаганлиги ёки эсидан чиқиб Аллоҳ номини айтмай сўйилган ҳайвон гўшти фосиқлик ила сўйилган ҳисобланмайди ва ҳаром боълмайди.

^[90] Шубҳали ҳолатларда ейиш мумкин. Чунки, ҳеч бир ҳалол нарса шубҳа билан ҳаром бўлмайди. Бир қанча саҳоба Расулуллоҳга: “Эй Аллоҳнинг Элчиси! Баъзи бир инсонлар бизга гўшт олиб келишмоқда. Сўяётганларида Аллоҳ номини айтган ёки айтмаганини билмаймиз. Ўша гўштдан еймизми ёки емаймизми?”,- деб савол берди. Шунда Расулуллоҳ шундай жавоб берди: “Сизлар Аллоҳ номини айтинглар ва енглар!” (Бухорий, Забоиҳ 21. Абу Довуд Азоҳий 13-19. Ибн Можа Забоиҳ 4.)

^[91] Динда Аллоҳнинг сўзидан бошқа бирининг сўзини устун тутиш, Аллоҳнинг сўзни қўйиб, бошқа бирини сўзига итоат қилиш бир нави мушриклик экани мана шу оятда баён қилинмоқда.

^[92] Бундай маъно берилгани учун қаранг: Маонил Қуръон, Абу Жаъфар ан-Наҳҳос.

^[93] Маккада ҳам шундай бўлган. У ердаги етакчи жиноятчи ва кофирларга ўша ерда Ислом ва мусулмонларга қарши хийла-найранглар қилишларига Аллоҳ имкон бериб қўйган. Бу дунё имтиҳон дунё бўлгани учун, исён, хийла ва маъсиятни ирода қилган жиноятчилар ва зодагонларга Аллоҳ имкон бериб қўяди. Лекин, ўша қилмишларининг ёмон оқибати ўзларига қайтишидан хабарлари йўқ. Бу билан Аллоҳ мўминларни имтиҳон қилади, кофирларни эса гуноҳга ботиб юришига қўйиб беради. Агар ўлгунга қадар тавба қилиб қайтса, Аллоҳ афв этиши мумкин, агар тавбасиз ўлиб кетса, қилиб юрган жиноятлари сабабли охиратда аламли азобга дучор бўладилар. Буларга нисбатан мусулмонлар доимо зийрак, тадбирли ва эҳтиёт бўлиши керак.

^[94] Анъом сурасининг 160- оятига кўра, Аллоҳнинг мукофоти ёки жазоси банданинг қилган савобли амали ёки гуноҳ амалига боғлиқ бўлади. Жиноятчига жиноятидан ортқича жазо берилмайди, солиҳ инсонларга ҳам, қилган яхши ишларидан камайтириб қолинмайди.

^[95] Бу оятнинг яна бир ўхшаши Ҳужурот сурасининг 7- оятидир. Аллоҳ Унга ишонган қулларини қалбини ҳидоятга муваффақ қилиб қўяди (Тағобун 64/11). Аллоҳга ишонган ва  яхши ишларни амалга оширганларни, ўша ишончи сабабли Аллоҳ уларни энди ҳидоятда ва имонда собит қилади ва ҳидоятга муваффақ қилади (Юнус 10/9). Аллоҳнинг розилигига интилган ва қўлидан келганича фидокорлик қилганларга, Аллоҳ турли осон йўлларни кўрсатиб қўяди (Анкабут 59). Ҳидоятда давомли юрган кимсаларнинг ҳидоятини Аллоҳ орттириб қўяди (Марям 19/76). Ихтилофга тушиб қолган кимсаларни Аллоҳнинг Ўзи ҳидоятга солиб қўяди (Бақара 2/213). Аллоҳга ишонганларни ҳидоят қилади Аллоҳ (Раъд 13/27). Мана шу оятларга кўра, Инсон қачон ҳақ йўлда юришни хоҳласа ва ўша қарорида туриб ҳақ ва тўғри йўлда юришда давом этса, Аллоҳ ҳам унинг қалбини Исломга тамоман очиб қўяди, имони ва ҳидоятини ва тавфиқини орттириб қўяди. Лекин, буларнинг бари учун инсон аввал ўзи бу йўлни танлаши ва барқарор бўлиши шарт. Бу эътиқод учун қаранг: Имом Мотрудий, Таъвилоти Аҳли Сунна, Иброҳим сураси 4- оят тафсири.

^[96] Бу оятда Аллоҳ таоло яна бир табиат қонунига ҳам ишорат қилиб ўтмоқда. Ердан юқорига 20.000 метр узоқликдаги баландликка кўтарилган инсонда агар махсус нафас олиш асбоби бўлмаса, уни нафас олиши қийинлашиб ўлади. Демак, имонга киришни истамаётган инсонларга ҳидоятдан гапирилса, худди ҳаво қатламидан баландликка кўтарилиб кетиб нафаси қисиб ўлаётган кишидек қийналиб кетишини билдирмоқда.

^[97] Залолатда юрган кишини Аллоҳ бир-қанча йўллар орқали огоҳлантириб қўяди. (Тавба 9/115, Шамс 91/8-10). Ҳар турли огоҳлантирувларга қарамасдан залолат йўлидан қайтмаган ва ўша йўлда қолмоқчи бўлган кимсаларни залолатини тасдиқлаш ва шунда қолдириб қўйиш учун, ундай кимсаларнинг қалбини Исломга тор қилиб қўяди. Ана энди ундай кимсаларни Аллоҳнинг Ўзидан бошқа ҳеч им ҳидоят қилолмайди. Унинг учун банда аввало тавба қилиши ва Аллоҳдан ҳидоят сўраши керак.

^[98] Аллоҳ бир нарсани пайдо қилиши Унинг иродаси ва буйруғи билан содир бўлади. Инсонларнинг бир нарсани амалга ошириши эса, ўша ишни хоҳлаши ва шу йўлда керакли ишларни бажариши орқали содир бўлади. Инсон бир нарсага эришмоқчи бўлиб, ўша йўлни танлаши билангина ҳеч нарсага эриша олмайди.

[99] Жин ва шайтонларни инсонлардан фойдаланиши – инсонларни ўзларининг ёвуз йўлларига эргаштира олиши ва шу ишларидан лаззат олишидир. Инсонларни жин ва шайтонлардан фойдаланиши эса – улар маъсият ва гуноҳ ишларни инсонларга чиройли кўрсатиб қўйишини қабул қилиши ва ўша сабабли гуноҳга қўл уриши ҳамда ўша гуноҳни қилиб лаззатланишидир (Ал-Муяссар фил-Гориб). Зеро баъзи инсонлар дунё ҳаётида жинлар ва шайтонларга ибодат қилиб ўтадилар (Сабаъ 34:41).

^[100] “Аллоҳ хоҳлаган вақт бундан мустасно”, деб таржима қилганлар ҳам бор. Биз берган таржимага кўра, мушрик бўлмаган ҳолда жаҳаннамга кирганлар у ерда мангу қолмаслигига ишора бор. Қаранг: Нисо 4/48 оят ва изоҳи. Аллоҳ ширкдан бошқа гуноҳларни кечириши мумкинлигини билдиргани сабабли, мушрик бўлмаган ҳолда жаҳаннамга кирганлар у ердан вақти келганда чиқишлари мумкин. Аллоҳ белгилаб қўйган қонун мана шунга ишорат қилади.

^[101] Кўринмас борлиқларга жин дейилади.

^[102] Бу ҳақида яна бир оят: Қасос 28/59.

^[103] Бу оятга кўра, Аллоҳ буюрмаган бир шаклда закот ва бошқа фарз бўлган тақсимотларда Аллоҳ буюрмаган бир шаклда тақсимлаш нотўғри экан, бу бир нави мушриклик экани ўртага чиқади. Агар бу тақсимотни Аллоҳнинг Ўзи ўргатган бўлсайди, оятда “заъм – иддао” дея келтирилмаган бўларди. Аллоҳнинг ҳукмига инсон ҳукмини қўшиб қўйиш, Аллоҳнинг сўзидан бошқасини сўзини устун тутиб иш қилиш ҳам бир нави мушрикликдир. Аллоҳнинг зотига ва сифатига шерик қилиш билан Унинг ҳукмига шерик қилиш бир хил гуноҳдир.

^[104] Аллоҳга ва шерикларига насиба ажратиш дегани – закот ва ушр каби ёки бошқа ҳолатларда Аллоҳ буюргани учун шунга шунча ажратамиз, фалончилар айтгани учун шунга шунча ажратамиз деб ҳукмда Аллоҳга бошқаларни шерик қилиш дегани.

^[105] Аллоҳга ишониш ёки ишонмаслик, адолат ёки зулмни танлашлик, ҳақ ёки ноҳақликни афзал билиш ёки билмаслик каби масалаларда йўлни инсонлар ўзлари танлайди ва ўзлари қарор беради, Аллоҳ эса уларнинг танлаган йўлларига қўйиб беради ва имкон яратиб беради. Чунки, дунё имтиҳон юртидир.

^[106] Моида 5/103.

^[107] Боғ-у роғлар, экин майдонлардан олинган ҳосилдан ҳам закот бериш кераклигига мана шу оят далил бўлади.

^[108] Оятдаги “фаршан-فرشا” калимасига берилган маъно учун қаранг: Ибн Қутайба, Ғарибул Қуръон; Маонил Қуръон, Абу Закариё ал-Фарро; Маонил Қуръон, ан-Наҳҳо, Ибн Аббос тафсири.

^[109] Бу оят ҳам исроф қилмасликка, ҳамда ушбу суранинг 138-140, 142-144-оятларда билдириб ўтилганидек, Аллоҳ ҳаром қилмаган нарсаларни ўзларича ҳаром қилиб олмасликка буюрмоқда. Аллоҳ ҳаром қилмаган нарсани ўзича ҳаром деб олиш – ҳукмда ўзини Аллоҳга шерик қилиш бўлади.

^[110] Аллоҳдан бошқасининг номи айтилмаса-да, лекин “Бисмиллоҳ” айтмай сўйилган (аслида ҳалол бўлган) ҳайвонларнинг гўшти ҳаром эканига бирорта ҳам оятда далил йўқ. Қуйидаги оятлар шунга далолат қилади: (Бақара 2/173, Моида 5/3, Анъом 6/145, Наҳл 16/115.) СЎяётганда басмала айтиш фақатгина қурбон байрамида сўйиладиган қурбонлик учун шарт қилинган (Ҳаж 22/28, 34-36).

^[111] (Анъом 6/138-139, Аъроф 7/28) “лав – لو” қўшимча иштирок этган ҳолатлар ҳақиқатда содир бўлиши учун, шарт ва жазо жумлаларнинг ҳар бири мусбат бўлиши керак. Бу оятдаги эса жазо “مَا أَشْرَكْنَا = Ширкка қўл урмаган бўлардик” шаклида манфий келтирилган. Мусбат бўлган (لَوْ شَاء اللّهُ) жумласига шунинг учун юқоридагидек маъно бердик. Бу оятда келтирилган каби яна бошқа ёлғон гаплар мушрикларнинг қуруқ баҳоналари, холос.

^[112] Демак, нотўғри эътиқод ва хато тушунчалар билан ҳаёт кечириш оқибатида ҳам инсонга турли балолар келиши мумкин.

^[113] Чунки, Аллоҳ бир ишга бўл деб буюрганидан кейин ўша ишни бўлмай қолиши мумкин эмас. Аллоҳ нимага бўл деган бўлса албатта бўлади. Аллоҳ инсонларни яратганидан кейин уларга яхши-ёмонни танлаш ихтиёри бериб қўйган. Ким ҳидоят йўлини танласа ҳидоят қилади ва унга ёрдам ҳам беради, ким залолат йўлини танласа залолатига имкон беради.

^[114] Ўзини Худога тенг қилиш гуноҳларнинг энг каттасидир, яъни ширкдир. Бу инсонлар ўз орзу-истакларини ёки кибр-у ҳавосини Аллоҳ билан ўзларини орасига қўйиб оладилар. (Қаранг: Фурқон 25/43)

^[115] Ота-онага яхшилик қилиш ҳақидаги оятлар: (Бақара 2/83, Нисо 4/36, Исро 17/23, Аҳқоф 46/15.)

^[116] Жумлани таржимаси “Бизмиз” бўлади. Лекин, Туркий тилларда бу таржима яна-да тушунарлироқ бўлиши учун “Аллоҳдир” деб маъно бердик. Бу қоидага араб тилида илтифот дейилади.

^[117] Ҳақли сабаб билан деганда нима назарда тутилганини билиш учун қаранг: (Бақара 2/179, Моида 5/33, Бақара 2/190)

^[118] Қаранг Нисо 4/6.

^[119] Етимларнинг мол-мулкларини керакли ўринда қандай тасарруф қилиш кераклиги ҳақида билиш учун қаранг: Нисо 4/6, Бақара 2/220.

^[120] Гувоҳлик берган вақтингизда ёки ваколатли ҳолда бир ишга ҳукм берган вақтингизда яқин инсонларингизга ёнбосиб тарафини олманг деган маънони билдиради. Қаранг: Тавба 9/75-77.

^[121] Муборак – барака сўзидан турланган бўлиб; яхшилиги кўп, фойдаси бисёр, манфаатли, бошқаларга нисбатан бундан кўпроқ фойда ва манфаат кўриш мумкин деган маъноларни билдиради.

^[122] Аъроф 7/156.

^[123] Бақара 2/210, наҳл 16/26, Ҳашр 59/2.

^[124] Нисо 4/18, Воқеа 56/83, Мунафиқун 63/10-11.

^[125] Чунки, уларнинг динлари ота-боболарига тақлид қилишдан иборат бўлган, қўлларида далиллари ҳам бўлмаган. Расулуллоҳнинг ва у кишига эргашган мўминларнинг қўлида эса Яратган Эгаси тарафидан юборилган нурли китоб – очиқ-ойдин ҳужжати бўлган. Ҳозирги кунимизда ҳам, Аллоҳнинг китобини қўйиб, турли оқим ва фирқаларга, мазҳаб-у тоифаларга бўлиниб, Аллоҳнинг китобидаги Исломни қўйиб, ўрнига кейинчалик ихтиро қилган йўлларни ўзига дин қилиб олганлар Аллоҳнинг йўлидан адашган бўлади. Қуръонда бирлашмаган мўминлар ҳам шу оят ҳукмига киради. Қуръонда бирлашишлик Аллоҳнинг амридир, фарздир. Шунда мўминлар илоҳий марҳаматга сазовор бўлади, азоб-уқубатлардан қутулади.

^[126] (Қасос 28/84, Мўмин /40/40.)

^[127] Аллоҳнинг дини фақат Исломдир (Оли имрон 3/19). Шу боис, аввалги пайғамбарларнинг барчаси мусулмон бўлган. Чунки, Исломга – Аллоҳнинг динига мансуб кимсаларга мусулмон дейилади. Бу Қуръондан аввалги китобларда ҳам ёзиб қўйилган (Ҳаж 22/78). Бу оятларга кўра Муҳаммад алайҳиссалом инсониятнинг энг биринчи мусулмони эмас, балки ўзига ваҳий қилиб буюрилаётган буйруқларга таслим бўлганлар орасидаги энг биринчи мусулмон шахсдир.

^[128] “Халифа” калимаси учун Бақара 2/30 ва изоҳига қаранг.

^[129] Бу оятдан шу нарса маълум бўладики, Аллоҳнинг ғофур ва раҳим сифати бўлмаса ва қулларига тавба имкони бермаса эди, бандаларнинг қилган жиноятлари учун дархол жазо бериб қўйган бўлар эди.