4. Нисо сураси

4. Нисо сураси^[1]

بسم الله الرحمن الرحيم

Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.

4:1

يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا {1}

Эй инсонлар! Яратган Эгангизга қарши чиқишдан сақланинг^[2]. У сизларни (отангиз Одамни)^[3] бир нафсдан^[4] яратди, унинг жуфтини ҳам ўшандан яратди ва у иккаласидан кўплаб эркак ва аёллар таратди. Бир-бирингиздан нарса сўраётганингизда Уни номини тилга оладиган – Аллоҳга нисбатан гуноҳ қилишдан ҳамда қариндош-уруғчилик ришталарини бузишдан сақланинг. Аллоҳ сизларни кузатиб турибди.

4:2

وَآتُواْ الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَتَبَدَّلُواْ الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا {2}

(Етуклик чоғига кирганда) этимларнинг мулкларини ўзларига топширинг^[5]. Покни нопокка алмаштирманг^[6]; мулкини ўз мулкингизга қўшиб еманг, чунки у катта гуноҳ.

4:3

نْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُواْ فِي الْيَتَاوَإِمَى فَانكِحُواْ مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَاء مَثْنَى وَثُلاَثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُواْ فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلاَّ تَعُولُواْ {3}

Агар етим  қизларга нисбатан тўғри муносабатда бўла олмасликдан қўрқсангиз, (уларни эмас,) ўзингиз ёқтирган бошқа аёллардан иккитасига, учтасига ёки тўрттасига уйланаверинг. Агар ўрталарида адолатни ўрнига қўя олмасликдан қўрқсангиз^[7], битта аёлга, ёки жавобгарлигингиз остидаги битта асира аёлга уйланинг^[8]. Муаммога^[9]  тушиб қолмаслигингиз учун энг муносиб бўлгани мана шу!

4:4

وَآتُواْ النَّسَاء صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شَيْءٍ مِّنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَّرِيئًا {4}

Аёлларга қалин пулини/маҳрини^[10] чин дилдан беринг. Агар ўзлари кўнгилдан маҳрларини бир қисмини сизларга (қайтариб ёки кечиб) берса, уни еяверинг; тортинмай олаверинг.

4:5

وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ قِيَاماً وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا {5}

Аллоҳ сизларга (тирикчилик учун) асос қилиб қўйган мол-мулкингизни аҳмоқона ҳаракат қиладиган кимсаларга^[11] (ақли расо бўлмаганларга) бериб қўймасдан, (у мол-мулкни ишга солиб, топган фойдаларингиз билан) уларни едириб-ичиринглар,  кийинтиринглар ва уларга чиройли^[12] гапиринглар.

4:6

وَابْتَلُواْ الْيَتَامَى حَتَّىَ إِذَا بَلَغُواْ النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُم مِّنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُواْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَأْكُلُوهَا إِسْرَافًا وَبِدَارًا أَن يَكْبَرُواْ وَمَن كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَن كَانَ فَقِيرًا فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذَا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ فَأَشْهِدُواْ عَلَيْهِمْ وَكَفَى بِاللّهِ حَسِيبًا {6}

Никоҳланадиган ёшга тўлгунча етимларни (мол-мулкини қандай бошқаришини) синаб туринг. Агар уларни ақли расо бўлганини кўрсангиз, мол-мулкини ўзларига топширинг^[13]. Ёши улғайиб тортиб олади деб, кераксиз жойларга сарфлаб мол-мулкини шошилиб еб битирманг. Ким беҳожат бўлса, ўзини пок сақлашга уринсин. Ким муҳтож бўлса, чиройли ҳолатда есин^[14]. Уларга мол-мулкини топшираётганингизда уларга гувоҳ келтиринг. Ҳисоб-китобга Аллоҳнинг Ўзи кифоядир.

4:7

لِّلرِّجَالِ نَصيِبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاء نَصِيبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَّفْرُوضًا {7}

Эркаклар учун ота-онаси ва яқин қариндошлари қолдирган меросдан улуш бор. Ота-онаси ва яқин қариндошлари қолдирган меросдан аёллар учун ҳам улуш бор. Мерос оз бўлса ҳам кўп бўлса ҳам ҳиссадорларга улуши берилиши фарз.

4:8

وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُواْ الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا {8}

Тақсимотга мерос тегмайдиган қариндошлари, етимлари^[15] ва чорасиз кимсалари^[16]  ҳам қатнашиб қолса, (қуруқ қайтармасдан) меросдан уларга ҳам бирор нарса беринг, уларга чиройли^[17] гап гапиринглар.

4:9

وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُواْ مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُواْ عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللّهَ وَلْيَقُولُواْ قَوْلاً سَدِيدًا {9}

Агар ўзлари ортидан кучсиз (заиф) фарзанд қолдирса, улар ҳақида хавфсирайдиганлар, (бошқаларнинг заиф болалари ҳақида ҳам) андиша қилсин, (бу хусусда) Аллоҳга нисбатан гуноҳ қилишдан сақлансин ва (етимларга ҳамда ижтимоий ёрдамга муҳтожларга) тўғри гап гапирсинлар^[18].

4:10

إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا {10}

Шубҳасизки, етимларнинг мол-мулкини ноҳақ еб кетаётганлар қорниларига фақат олов тўлдираётган бўлади. Улар яқинда аланггали ўтга ташланади^[19].

4:11

يُوصِيكُمُ اللّهُ فِي أَوْلاَدِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ فَإِن كُنَّ نِسَاء فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِن كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِن كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِن لَّمْ يَكُن لَّهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِن كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمِّهِ السُّدُسُ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَآؤُكُمْ وَأَبناؤُكُمْ لاَ تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَرِيضَةً مِّنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيما حَكِيمًا {11}

Марҳумларингизнинг фарзандлари^[20] ҳақида Аллоҳ сизларга шундай вазифа юклайди^[21]: Бир ўғилга икки қизнинг улуши тегади. Агар (уни ўғли бўлмай) қизлари (икки ёки) иккитадан кўп бўлса, уларга меросни учдан иккиси тегади. Агар битта қизи бўлса, унга меросни ярми тегади. Марҳумнинг (меросхўр) боласи бўлса, ота-онасининг ҳар бирига меросни олтидан бири тегади. Марҳумнинг (меросхўр) боласи бўлмай, унинг ота-онаси бўлса^[22], онасини улуши олтидан биридир^[23]. Марҳумнинг (ота бир^[24]) акаси ёки укаси бўлса, онасининг улуши олтидан биридир. Улушлар васият қилиб қолдирган қарзлари тўланганидан^[25] ёки (ёзиб қўйилган) қарзини тўланганидан кейин тақсимланади. Оиладаги катталарингиздан^[26] ва болаларингиздан^[27] қайси бири сизларга яқиндан фойдаси тегишини билмайсиз. Шу боис, улушлар Аллоҳ тарафидан фарз қилиб белгилаб қўйилди. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

4:12

وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّهُنَّ وَلَدٌ فَإِن كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّكُمْ وَلَدٌ فَإِن كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُم مِّن بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِن كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلاَلَةً أَو امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ فَإِن كَانُوَاْ أَكْثَرَ مِن ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاء فِي الثُّلُثِ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَآ أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَآرٍّ وَصِيَّةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ {12}

Аёлларингизни фарзанди бўлмаса, улар қолдирган меросни ярми сизларники бўлади. Агар фарзанди бўлса, сизларга улар қолдирган меросни тўртдан бири тегади. Бу тақсимот васият қилиб қолдирган қарзларини тўланиб, ёки ёзиб қолдирган қарз ҳаволалари тўланганидан кейин олиб берилади. Агар фарзандингиз бўлмаса, сизлар қолдирган меросни тўртдан бири аёлларингизга тегади. Агар Фарзандингиз бўлса, аёлларингизга сизлар қолдирган меросдан саккиздан бири тегади^[28]. Бу тақсимот васият қилиб қолдирган қарзингизни тўланганидан кейин,^[29] ёки ёзиб қолдирган қарз ҳаволаларингизни тўланганидан кейин олиб берилади^[30]. Мерос қолдирган эркак ёки аёл (она тарафидан) калола бўлиб, (яъни, онаси ҳам ўз боласи ҳам бўлмасдан, унинг она бир) эркак ёки қиз укаси бўлса, улардан ҳар бирини улуши олтидан биридир. Агар булар биттадан кўп бўлса, меросни учдан бирига шерик бўлади^[31]. (Барча бу ҳолатларда) тақсимотлар меросчига зарар бермайдиган қилиб қолдирилган васиятли қарзлардан, ёки ёзиб қолдирилган қарз ҳавола тўланганидан^[32] кейин амалга оширилади. Буларнинг барчаси сизларга Аллоҳ тарафидан юклатилган вазифалардир. Аллоҳ билади, юмшоқ муомала қилади.

4:13

تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَمَن يُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ {13}

Бу (тақсимот)лар Аллоҳнинг (мерос масаласида) белгилаб қўйган чегараларидир. Кимки Аллоҳ ва Расулига (элчига юборилган китобга)^[33] бўйсунса, Аллоҳ уларни – ичларидан анҳорлар оқиб турадиган боғу бўстонларга киргизади, улар у ерда ўлимсиз-мангу қолади. Энг буюк зафар (муваффақият) мана шу.

4:14

وَمَن يَعْصِ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُّهِينٌ {14}

Кимки Аллоҳ ва Расулига (элчи келтирган китобга) қарши чиқиб, Аллоҳнинг чегараларини бузса, Аллоҳ уни ўтга^[34] киргизади. У унда ўлимсиз-мангу қолади, унга хорловчи азоб бор.

4:15

وَاللاَّتِي يَأْتِينَ الْفَاحِشَةَ مِن نِّسَآئِكُمْ فَاسْتَشْهِدُواْ عَلَيْهِنَّ أَرْبَعةً مِّنكُمْ فَإِن شَهِدُواْ فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّىَ يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبِيلاً {15}

Аёлларингиз орасида фаҳш ишга қўл ураётган^[35] иккала аёлга ҳам (айбини исботлаш учун) орангиздан тўрттасини уларга қарши гувоҳ бўлишини талаб қилинглар. Агар гувоҳ бўлсалар, уларни то ўлгунча ёки Аллоҳ уларнинг фойдасига бир йўл пайдо қилгунча уйларида сақланг.

4:16

وَاللَّذَانَ يَأْتِيَانِهَا مِنكُمْ فَآذُوهُمَا فَإِن تَابَا وَأَصْلَحَا فَأَعْرِضُواْ عَنْهُمَا إِنَّ اللّهَ كَانَ تَوَّابًا رَّحِيمًا

Эркакларингиз орасидан фаҳш ишга қўл ураётган иккала эркакка ҳам озор беринглар (ранжитинг)[36]. Агар тавба қилиб, ўзларини тузатса, уларни тинч қўйинг. Чунки, Аллоҳ тавбага имкон беради, эзгулик ва неъмат улашади.

4:17

إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوَءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن قَرِيبٍ فَأُوْلَـئِكَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً

Аллоҳ қабул қиладиган тавба – жоҳиллик[37] туфайли ёмонлик қилиб қўйиб, кўп вақт ўтмай тавба қилганларга тегишли. Аллоҳ ана шундай кишиларга тавба имконини беради. Аллоҳ (кимни кечиришни) билади, тўғри қарор беради. ​

4:18

وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الآنَ وَلاَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُوْلَـئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا

Ундай тавба – ёмонликларни қилишда давом этиб, токи ўлим келганида: “Мен энди тавба қилдим^[38]” деганларга ва оятларни тан олмай ўлган (кофир)ларга тегишли эмас. Биз уларга аламли азоб тайёрлаб қўямиз.

4:19

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَرِثُواْ النِّسَاء كَرْهًا وَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُواْ بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَن يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُّبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا

Эй Мўминлар! Аёлларингизни (никоҳингизда) мажбурлаб ушлаб қолиб, уларга меросчи бўлиб олишингиз^[39] сизга ҳалол бўлмайди. Берган нарсаларингизни бир қисмини тортиб олиш учун уларга босим ҳам ўтказманг. Очиқча фаҳш иш қилган бўлса^[40] бу бошқа. Улар билан чиройли ҳаёт кечиринг^[41]. Агар уларни ёқтирмаётган бўлсангиз, (билинки) сизлар ёқтирмаган бирор нарсада^[42] Аллоҳ кўп яхшилик тайинлаб қўйган бўлиши мумкин.

4:20

وَإِنْ أَرَدتُّمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَّكَانَ زَوْجٍ وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنطَارًا فَلاَ تَأْخُذُواْ مِنْهُ شَيْئًا أَتَأْخُذُونَهُ بُهْتَاناً وَإِثْماً مُّبِيناً

Агар бир аёлдан ажрашиб, бошқа аёлга уйланмоқчи бўлсангиз ва ажрашмоқчи бўлган аёлингизга кўп мол-мулк бериб қўйган бўлсангиз (ҳам), ундан ҳеч нарса қайтариб олманг. Туҳмат^[43] ва очиқча гуноҳга кирган ҳолда қайтариб оласизларми?

4:21

وَكَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَى بَعْضُكُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنكُم مِّيثَاقًا غَلِيظًا

Уни қандай қилиб қайтариб оласизлар?! Ахир, улар (никоҳ орқали) сизлардан мустаҳкам сўз олган^[44] ва бирга ёлғиз бўлдиларинг-ку!

4:22

وَلاَ تَنكِحُواْ مَا نَكَحَ آبَاؤُكُم مِّنَ النِّسَاء إِلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاء سَبِيلاً

Оталарингиз^[45] никоҳлаган аёлларни никоҳламанг^[46]. Ўтмишдаги ўтмишда қолди. Чунки, у беҳаёликдир, нафратланарли иш ва жуда ёмон йўлдир!

4:23

:

1

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالاَتُكُمْ وَبَنَاتُ الأَخِ وَبَنَاتُ الأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللاَّتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُم مِّنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَآئِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللاَّتِي فِي حُجُورِكُم مِّن نِّسَآئِكُمُ اللاَّتِي دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَكُونُواْ دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلاَئِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلاَبِكُمْ وَأَن تَجْمَعُواْ بَيْنَ الأُخْتَيْنِ إَلاَّ مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا

Сизларга қуйидаги аёлларга уйланиш^[47] (ҳам) ҳаром қилинди: Оналарингиз, қизларингиз, опа-сингилларингиз, аммаларингиз, холаларингиз, ака-укаларингизнинг қизлари, опа-сингилларингизнинг қизлари, эмизган оналарингиз, эмикдош опа-сингилларингиз, аёлларингизнинг оналари ва ўгай қизларингиз. Чунки улар сизлар бирга бўлган аёлларингиздан бўлган ўзингизни тарбиянгиз остидаги қизларингиздир. Агар у қизларни оналарига қовушмаган бўлсангиз, уларни никоҳлашингизда сизларга гуноҳ йўқ. Ўз наслингиздан бўлган ўғилларингизни хотинлари билан никоҳланишингиз ва икки опа-сингилни бир никоҳ остида ушлаб туришингиз ҳам ҳаром қилинди. Ўтмишдаги иш ўтмишда қолди. Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

4:24

وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاء إِلاَّ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ كِتَابَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَأُحِلَّ لَكُم مَّا وَرَاء ذَلِكُمْ أَن تَبْتَغُواْ بِأَمْوَالِكُم مُّحْصِنِينَ غَيْرَ مُسَافِحِينَ فَمَا اسْتَمْتَعْتُم بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُم بِهِ مِن بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا

Оилали аёлларни^[48] никоҳлаб олишингиз ҳам ҳаром. Лекин, оилали бўлган қўл остингиздаги (жангда олинган асира) аёлларга уйланишингиз мумкин. (Булар) Аллоҳнинг сизларга ёзган ҳукмларидир. Булардан бошқа аёлларни – номусли бўлишингиз, зинодан узоқ туришингиз шарти ила, мол-мулкингиз билан (уйланишни) талаб қилишингиз сизларга ҳалол қилинди. Буларни биридан никоҳ орқали фойдаланганингизда, белгиланган маҳрларини беринглар^[49]. Маҳрни белгилаб бўлганингиздан кейин, ўзаро кўнгилдан розилашиб маҳрни қайтадан белгилашингизда сизларга гуноҳ йўқ. Аллоҳнинг билувчи, тўғри қарор берувчи экани аниқ.

4:25

وَمَن لَّمْ يَسْتَطِعْ مِنكُمْ طَوْلاً أَن يَنكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِن مِّا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُم مِّن فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُم مِّن بَعْضٍ فَانكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلاَ مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَن تَصْبِرُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

Орангизда мўмина ва иффатли бўлган ҳур аёлларга уйланишга иқтисодий томондан кучи етмаганлар, қўл остингиздаги имонли асира қизларга^[50] уйланиши мумкин. Имонингизни энг яхши биладиган Аллоҳдир. Ҳаммангиз бир-бирингиздансиз^[51]. Уларга – иффатли бўлиши, зинодан узоқ бўлиши ва махфий дўст бўлиб олмаслик шарти билан, оилаларини рухсати ила уйланинглар^[52] ва маҳрларини ўзларига чиройли шаклда беринг. Агар улар (сиз уйланган асира аёллар) оила қурганидан кейин^[53] зинога қўл уриб қўйса, уларга бериладиган жазо – оилали ҳур аёлга бериладиган жазонинг^[54] ярмича бўлади. Бу рухсат^[55] – орангизда уйланишга имкон тополмасликни ўйлаб тушкунликка тушиб қолишдан қўрққанлар учундир. Сабр қилишингиз ўзингиз учун яна-да яхши бўлади. Аллоҳ  жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

4:26

يُرِيدُ اللّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَيَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ وَيَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

Аллоҳ сизларга (Исломни батафсил) очиқлаб беришни, сизларни ўзингиздан аввалгиларнинг тўғри йўлларига^[56] йўналтиришни ва сизларга тавба имкони беришни хоҳлайди. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

4:27

وَاللّهُ يُرِيدُ أَن يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَيُرِيدُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ أَن تَمِيلُواْ مَيْلاً عَظِيمًا

Аллоҳ сизларга тавба имкони беришни хоҳлайди. Ўз орзу-истакларига эргашадиганлар эса сизларни (ҳақдан) тамоман оғиб кетишингизни хоҳлайди^[57].

4:28

يُرِيدُ اللّهُ أَن يُخَفِّفَ عَنكُمْ وَخُلِقَ الإِنسَانُ ضَعِيفًا

Аллоҳ сизларга (Исломни) енгиллатишни хоҳлайди, (чунки) инсон заиф (кучсиз) яратилган^[58].

4:29

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنكُمْ وَلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا
4:29

Эй Мўминлар! Мол-мулкингизни ўртангизда нотўғри йўллар^[59] орқали эмас, фақат ўзаро кўнгилдан рози бўлиб қилинган тижорат^[60] орқали енглар^[61]. Ўзингизни ҳалок қилманг^[62]. Албатта, Аллоҳ сизларга эзгуликни раво кўради.

4:30

وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْلِيهِ نَارًا وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرًا

Ким шу ишни (бировни мол-мулкини нотўғри йўллар билан еб кетишни) душманчилик ва ҳақсизлик қилган ҳолда қилса, Биз уни оташга ташлаймиз. Бу нарса Аллоҳга жуда осон.

4:31

إِن تَجْتَنِبُواْ كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُم سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُم مُّدْخَلاً كَرِيمًا

Сизга тақиқланган катта гуноҳлардан сақлансангиз, сизлардан (бошқа кичик) гуноҳларингизни кечирамиз ва сизларни ҳурматли жойга жойлаймиз.^[63]

4:32

وَلاَ تَتَمَنَّوْاْ مَا فَضَّلَ اللّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُواْ اللّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا {32}

Аллоҳ у билан бирингизни бошқангиздан афзал қилган нарсани (ҳасадгўйлик қилиб) орзу қилманглар. Эркакларга ўз меҳнатидан насибаси бор, аёлларга ҳам ўз меҳнатидан насибаси бор. Аллоҳдан Ўз фазлидан беришини сўранг. Шубҳасизки, Аллоҳ ҳар нарсани билади^[64].

4:33

وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ وَالَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدًا {33}

Ҳар кимга ўз ота-онаси ва яқинлари қолдирган (мерос)дан улуш олиш ҳуқуқини тайинладик. Улар билан қатъий келишув^[65] тузган жуфтларингизни улушларини дарҳол^[66] беринг. Аллоҳ ҳар нарсага гувоҳ экани аниқ.

4:34

الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُواْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِّلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللّهُ وَاللاَّتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلاَ تَبْغُواْ عَلَيْهِنَّ سَبِيلاً إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا {34}

(Оилада) Эркаклар аёлларни ҳимоя қилиб ушлаб туради. Аллоҳ уларни бирини бошқасидан (баъзи хусусиятларда) афзал қилгани^[67] учун ва эркаклар мол-мулкидан (аёлларга) сарф-харажат қилгани учун^[68] шундай бўлади. Яхши аёллар – Аллоҳга ич-ичидан бўйин эгадиган ва Аллоҳ (уларни) ҳимоя қилгани учун^[69] ҳеч ким кўрмаса ҳам^[70] ўзларини қаттиқ ҳимоя қилиб сақланадиган аёллардир. Ажрашиб кетиб қолишидан^[71] хавфсираган аёлларингизга кўнглини оладиган ҳолда насиҳат қилинглар, ётоқларида ўзларини ёлғиз қолдириб туринглар^[72] ва уларни тинч қўйинглар^[73]. Агар сизларни кўнгилдан қабул қилсалар^[74], энди уларга қарши бошқа йўл ахтарманглар. Аллоҳ олийдир, буюкдир.

4:35

وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُواْ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا إِن يُرِيدَا إِصْلاَحًا يُوَفِّقِ اللّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا {35}

Агар эр-хотинни бир-биридан айрилиб кетишидан қўрқсангиз^[75], эрнинг оиласидан ҳам битта одил ҳакам, аёлнинг оиласидан ҳам битта одил ҳакам юборинглар. Агар иккала (эр-хотин ҳам) ўртани тузатишни хоҳласа, Аллоҳ уларни яраштириб қўяди.

4:36

وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالاً فَخُورًا

Аллоҳга қуллик қилинглар, Унга ҳеч нарсани шерик қилманглар. Ота-онага чиройли муомала қилинглар. Қариндош-уруғлар, етимлар, чорасизлар, яқин қўшни, узоқ қўшни, ёнингиздаги ҳамроҳ, узоқ сафардагилар ва қўл остингиздаги (асир)ларга ҳам яхшилик қилинглар. Шубҳасизки, Аллоҳ қуруқ мақтанчоқни ёқтирмайди.

4:37

الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا

Улар ўзлари ҳам бахиллик қилади, (қолган) инсонларни ҳам бахилликка буюради ва Аллоҳ уларга Ўзи олийжаноблик қилиб берган нарсани ҳам беркитади. Биз кофирлик қилувчиларга хорловчи азоб тайёрлаб қўямиз.

4:38

وَالَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَـاء النَّاسِ وَلاَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْيَوْمِ الآخِرِ وَمَن يَكُنِ الشَّيْطَانُ لَهُ قَرِينًا فَسَاء قِرِينًا

Улар мол-мулкини инсонларга кўрсатиш учун хайр-эҳсон қилади, Аллоҳга ҳам, охиратга ҳам ишонмайди. Кимнинг ҳамроҳи шайтон (ёвузлик) бўлса, у қандай ҳам ёмон ҳамроҳдир!

4:39

وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُواْ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقَهُمُ اللّهُ وَكَانَ اللّهُ بِهِم عَلِيمًا

Агар улар Аллоҳга ва охират кунига ишонса ва Аллоҳ уларга эриштирган нарсадан (риё учун эмас, Аллоҳ учун) хайр-эҳсон қилсалар, буни уларга нима зиёни бўлади?!^[76]

4:40

إِنَّ اللّهَ لاَ يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ وَإِن تَكُ حَسَنَةً يُضَاعِفْهَا وَيُؤْتِ مِن لَّدُنْهُ أَجْرًا عَظِيمًا

Аллоҳ заррача ҳам ҳақсизлик қилмайди. (Қилинган иш) агар битта яхшилик бўлса, уни бир неча баробарга орттиради ва Ўз тарафидан буюк ажр-мукофот беради.

4:41

فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلِّ أمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَـؤُلاء شَهِيدًا

(Эй Муҳаммад!) Ҳар бир жамиятдан биттадан гувоҳ келтирганимизда ва сени ҳам буларга гувоҳ қилиб келтирганимизда аҳволлари нима бўлади?^[77].

4:42

يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَعَصَوُاْ الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الأَرْضُ وَلاَ يَكْتُمُونَ اللّهَ حَدِيثًا

Оятларни тан олмаган ва Расулга (элчи келтирган китобга) қарши чиққан кишилар, ўша (қиёмат) куни ер билан яксон бўлиб кетишини орзу қилиб қолишади. Аллоҳдан ҳеч бир сўзни яшира олишмайди^[78].

4:43

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُكَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مِّنكُم مِّن الْغَآئِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا

Эй Мўминлар! Маст бўлсангиз нима деганингизни билгунингизгача, агар жунуб бўлсангиз^[79]– йўлда юриб кетаётган ҳолингиз^[80] мустасно – яхшилаб ювиниб олмагунингизгача намозга яқинлашманг. Бемор ёки сафарда бўлсангиз, ё бўлмаса сизлардан бирингиз ҳожатхонадан^[81] келиб, ёки аёлларингиз билан қўшилиб^[82], кейин сув (ишлатишга имкон) топа олмасангиз^[83], покиза бир сиртга (сатҳ)га^[84] юзланиб, у билан юзингизни ва қўлларингизни силанг. Шубҳасизки, Аллоҳ гуноҳларни авф этувчидир, жуда кечиримлидир.

4:44

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يَشْتَرُونَ الضَّلاَلَةَ وَيُرِيدُونَ أَن تَضِلُّواْ السَّبِيلَ

Аллоҳнинг китобидан насиба берилган бўла туриб^[85], (Китобни қўйиб, ўрнига) залолатни олаётган кишиларни кўрмадингми? Улар сизларни йўлдан озиб кетишингизни хоҳлаяпти?

4:45

وَاللّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدَائِكُمْ وَكَفَى بِاللّهِ وَلِيًّا وَكَفَى بِاللّهِ نَصِيرًا

Аллоҳ^[86] душманларингизни жуда яхши билади. Аллоҳ ҳимоячи-дўст бўлишда етарлидир, Аллоҳ ёрдам беришда етарлидир^[87].

4:46

مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَيَقُولُونَ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَرَاعِنَا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَطَعْنًا فِي الدِّينِ وَلَوْ أَنَّهُمْ قَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاسْمَعْ وَانظُرْنَا لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَأَقْوَمَ وَلَكِن لَّعَنَهُمُ اللّهُ بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً

Яҳудийлар орасида калималарни маъноларини ўзгартириб; “Эшитдик ва маҳкам ушладик (Эшитдик ва исён этдик)”, “Тингла! Гап тингламас!” ва “Бизга чўпон бўл”, дейдиганлари бор. Улар динга тажовуз қилиш мақсадида шундай қилади^[88]. Агар (уни ўрнига) “Эшитдик ва бўйсундик”, “Бизни (дардимизни) эшит”, ва “Бизни кузатиб тур”, десалар эди, ўзларига яна-да яхши ва яна-да тўғри бўларди. Бироқ, ўзларининг кофирликлари сабабли Аллоҳ уларни лаънатлади. Энди уларнинг озчилиги ишонади^[89].

4:47

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ آمِنُواْ بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِّمَا مَعَكُم مِّن قَبْلِ أَن نَّطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ أَمْرُ اللّهِ مَفْعُولاً

Эй ғайримуслим диндорлар! Ёнингиздаги китобни тасдиқлайдиган қилиб туширган Китобимизга ишонинглар. Акс ҳолда, сизларни юзингизга қараб бўлмас ҳолга келтириб, обрў-эътиборингизни йўқ қиламиз, ёки Шанба кунги тақиқни суиистеъмол қилган аҳолини^[90] лаънатлаганимиздек сизларни ҳам лаънатлаймиз. Аллоҳнинг амри амалга ошади^[91].

4:48

إِنَّ اللّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاء وَمَن يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا

Албатта, Аллоҳ Ўзига шерик қўшилишини кечирмайди^[92]. Бундан қуйи гуноҳларни мағфиратга лойиқ иш қилган кишидан кечиб юборади. Ким Аллоҳга шерик қўшса, катта гуноҳ уйдирган бўлади.

4:49

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُزَكُّونَ أَنفُسَهُمْ بَلِ اللّهُ يُزَكِّي مَن يَشَاء وَلاَ يُظْلَمُونَ فَتِيلاً

Ўзини оқлаётганларни кўрмадингми? Аслида, Аллоҳ керакли ишни қилган кимсаларни оқлайди^[93] ва уларга қилчалик ҳам ҳақсизлик қилинмайди.

4:50

انظُرْ كَيفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الكَذِبَ وَكَفَى بِهِ إِثْمًا مُّبِينًا

Қарагин, ўша ёлғонни Аллоҳга қандай қилиб нисбат беришмоқда! Очиқ бир гуноҳ ўлароқ (уларга) шунинг ўзи етади.

4:51

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ سَبِيلاً

Илоҳий китобдан насиба берилган (ғайримуслим диндор) бўла туриб, бутпарастликка ва мустабид тузимга^[94] ишониб олиб, “Кофирлик қилганларга: Буларнинг тутган йўллари мўмин-мусулмонлар йўлидан тўғридир”, дейдиган кимсаларни кўрмадингми?

4:52

أُوْلَـئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللّهُ وَمَن يَلْعَنِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا

Ўшалар – Аллоҳ лаънатлаган кишилардир. Кимни Аллоҳ лаънатлаган бўлса, унга ҳеч қандай ёрдамчи топа олмайсан.

4:53

أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّنَ الْمُلْكِ فَإِذًا لاَّ يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا

Ёки уларга Аллоҳнинг мулкидан бирор насиба берилганми?! Агар ундай бўлса-миди, улар инсонларга заррача ҳам бермасди^[95].

4:54

أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَآ آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا

Ёки, улар Аллоҳ Ўзи олийжаноблик қилиб берган нарса учун инсонларга ҳасад қиляптими? Биз Иброҳим оиласига (ҳам) Китоб ва Ҳикмат берганмиз, уларга катта мулк берганмиз.

4:55

فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا

Улардан унга ишонганлари ҳам бор, юз ўгирганлари ҳам бор. (Уларга) аланггали жаҳаннам кифоядир.

4:56

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُواْ الْعَذَابَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَزِيزًا حَكِيمًا

Оятларимизни тан олмаганларни яқинда оташга ташлаймиз. Ҳар қачон терилари пишиб кетганида, азобни ҳис қилиши учун уни ўрнига бошқа терилар янгилаб қўямиз. Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

4:57

وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا لَّهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِـلاًّ ظَلِيلاً

(Оятларимизга) ишониб, манфаатли ишларни амалга оширганларни остидан анҳорлар оқиб турадиган боғ-у роғларга жойлаймиз, улар у ерда ўлимсиз-мангу қолади. У ерда уларга пок ҳолатга келтирилган жуфтлар^[96] бўлади. Биз уларни қўйиқ сояларга жойлаштирамиз^[97].

4:58

إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُم بِهِ إِنَّ اللّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا

Аллоҳ сизларга омонатларни ўз эгасига топширишингизни ва инсонлар орасида ҳукм қилганингизда адолат ила ҳукм қилишингизни буюрмоқда. Аллоҳнинг сизларга қилаётган ваъзи қандай ҳам яхши. Албатта, Аллоҳ эшитади, кўради.

4:59

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً

Эй Мўминлар! (Динда) Аллоҳ ва Расуаига (елчи келтирган китобга) бўйсунинг;^[98] бўйсунинглар, (дунёвий ишларда эса) орангиздаги ўз ишини устасига (бўйсунинг). Агар бирон ишда талашиб-тортишиб қолсаларинг, уни Аллоҳ ва Расулига (элчи келтирган китобга^[99]) қайтаринг. Аллоҳга ва охират кунига ишонсаларинг (шундай қиласиз)! Мана шу яхши ва чиройли ечимдир.

4:60

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُواْ أَن يَكْفُرُواْ بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلاَلاً بَعِيدًا {60}

Эй Муҳаммад! Сенга туширилган (Қуръон)га ҳам, сендан илгари туширилган (китоб)ларга ҳам ишонганини иддао қила туриб ҳам, (ўзаро келиша олмаган масалалари юзасидан) мустабид тузимга^[100] бориб муҳокамалашаётган кишиларни кўрмадингми? Ахир, уларга мустабид тузимни қабул қилмаслик буюрилган-ку!^[101] Шайтон уларни қаттиқ адаштиришни хоҳлайди.

4:61

وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ إِلَى مَا أَنزَلَ اللّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنكَ صُدُودًا {61}

Уларга: “Аллоҳ юборган (Қуръон)га ва Расулга келинглар” дейилса, ўша мунофиқларни сендан тамоман узоқлашиб кетаётганини кўрасан.

4:62

فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَآؤُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ إِحْسَانًا وَتَوْفِيقًا

Ўз қилмишлари туфайли бошига мусибат тушганидан кейин, сени ёнингга келиб: “Аллоҳга қасам, биз фақат яхшилик қилишни ва ўртани тузатишни хоҳлаган эдик,” деб, баҳона қилиши қандай бўларкин?!

4:63

أُولَـئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيغًا

Уларнинг дилларидагини (мунофиқликни) Аллоҳ билиб турибди. Уларга парво қилма ва уларга ваъз-насиҳат қил. Уларнинг ичига етиб борадиган гап гапир.

4:64

وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا

Биз қайси элчини юборган бўлсак, Аллоҳнинг амри ила унга итоат этилиши учун юборганмиз. Агар мунофиқлар ўзларига ҳақсизлик қилганида сенга келса ва (сени олдингда) Аллоҳдан гуноҳларини кечирилишини сўрасалар, элчимиз сифатида сен^[102] ҳам уларни гуноҳлари кечирилиши учун дуо қилсанг^[103], ростдан ҳам Аллоҳ тавбаларни қабул қилувчи, эзгулик ва неъмат улашувчи эканини кўришган бўларди.

4:65

فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا

Йўқ-йўқ! Яратган Эгангга қасамки, токи улар ўзаро келиша олмаган масалаларида сени ҳакам этиб тайинлаб, кейин сен берган қарордан ичларида заррача ҳам сиқилиш сезмасдан, (сенга) тўлиқ таслим бўлмагунча мўмин бўлмайдилар.

4:66

وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُواْ مِن دِيَارِكُم مَّا فَعَلُوهُ إِلاَّ قَلِيلٌ مِّنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُواْ مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا {66}

Агар уларга: “Ё нафсингизни ўлдиринг^[104] ё юртингиздан чиқиб кетинг!” деганимизда, улардан фақат озгинаси бу ишни бажарарди. Агар уларга қилинаётган ваъз-насиҳатларга амал қилишганида, ўзларига яхши бўларди ва (имонини) қувватловчироқ бўларди.

4:67

وَإِذاً لَّآتَيْنَاهُم مِّن لَّدُنَّـا أَجْراً عَظِيمًا {67}

Шунда, Биз ҳам уларга Ўз ҳузуримиздан улкан ажру мукофот берардик.

4:68

وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا {68}

Ҳамда уларни тўғри йўлга йўналтирган бўлардик.

4:69

وَمَن يُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَـئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَـئِكَ رَفِيقًا {69}

Кимки Аллоҳ ва Расулига (элчи келтирган китобга)^[105] бўйсунса, ана шулар Аллоҳ уларга бахт берган – пайғамбарлар, (ичи ва таши) тўғри кишилар, шаҳидлар^[106] ва яхшилар билан бирга бўлади. Улар энг гўзал ҳамроҳдир.

4:70

ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَكَفَى بِاللّهِ عَلِيمًا {70}

Бу Аллоҳнинг олийжаноблиги. Аллоҳ (ҳамма нарсани) етарлича билади.

4:71

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ خُذُواْ حِذْرَكُمْ فَانفِرُواْ ثُبَاتٍ أَوِ انفِرُواْ جَمِيعًا {71}

Эй Мўминлар! Мудофаа тадбирингизни кўриб қўйинг^[107]. (Кераклигида) гуруҳ-гуруҳ бўлиб, ёки оммавий равишда ҳаракатга киришинг.

4:72

وَإِنَّ مِنكُمْ لَمَن لَّيُبَطِّئَنَّ فَإِنْ أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَالَ قَدْ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيَّ إِذْ لَمْ أَكُن مَّعَهُمْ شَهِيدًا {72}

Орангизда (жангга чиққиси келмай) оғир ҳаракат қиладиганлар бўлади. Шунда сизларга бир мусибат етса, у: “Аллоҳ менга омад берибди, мен улар билан бирга бўлмапман” дейди.

4:73

وَلَئِنْ أَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِّنَ الله لَيَقُولَنَّ كَأَن لَّمْ تَكُن بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيتَنِي كُنتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزًا عَظِيمًا {73}

Агар сизларга Аллоҳдан бир фазл (ғалаба ва ғанимат) келса, гўё сизлар билан уни ўртасида бир ришта йўқдек “Оҳ, кошки мен ҳам улар билан бирга бўлганимда эди-я, катта ғалабага (муваффақиятга) эришган бўлардим”,-  деб қолади.

4:74

فَلْيُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالآخِرَةِ وَمَن يُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَيُقْتَلْ أَو يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا {74}

Аллоҳ йўлида дунё ҳаётини охирати учун фидо қила оладиганлар жанг қилсинлар. Кимки Аллоҳ йўлидаги жангда уришиб ўлдирилса, ёки ғолиб бўлса^[108], (қилган иши учун) Аллоҳ унга яқинда улкан ажру мукофот беради^[109].

4:75

وَمَا لَكُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَـذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ وَلِيًّا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنكَ نَصِيرًا

Сизларга нима бўляпдики, нима учун Аллоҳ йўлида; эзилган (жафокаш) эркаг-у аёллар ва болалар учун жанг қилмаяпсиз? Ҳолбуки, улар:  “Эй яратган Эгам! Аҳолиси золим бўлган бу юртдан бизни чиқаргин, бизга Ўз тарафингдан бир раҳбар тайинлаб бер, бизга Ўз ҳузурингдан ёрдамчи тайинлаб бер”,- деб ёлвормоқдалар.

4:76

الَّذِينَ آمَنُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُواْ أَوْلِيَاء الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا

Мўминлар Аллоҳ йўлида жанг қилади, кофирлар эса мустабид тузимлар^[110] йўлида жанг қилади. Сизлар шайтоннинг дўстларига қарши жанг қилинг. Шайтоннинг режаси заифдир.

4:77

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّواْ أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَقَالُواْ رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتَاعُ الدَّنْيَا قَلِيلٌ وَالآخِرَةُ خَيْرٌ لِّمَنِ اتَّقَى وَلاَ تُظْلَمُونَ فَتِيلاً

(Ҳарбий томондан қувватсиз ҳолда эканида) уларга: “Урушдан қўлингизни тортиб туринг, намозни тўлиқ ва давомли адо этинг ва закотни беринглар” дейилган кишиларни кўрмадингми? Уларга жанг қилиш вазифаси ёзилганида, ораларидан бир гуруҳи инсонлардан худди Аллоҳдан қўрққандек қўрқяпти, ҳатто инсонлардан қўрқиши ортиб кетиб: “Эй яратган Эгамиз! Бизга нима учун ҳозир жанг қилишни ёздинг; бир оз муҳлат берсанг бўлмасмиди?” дедилар. Айт: “Дунё манфаати ўткинчидир (оздир). Охират – гуноҳлардан сақланганлар учун яхши. (Охиратда) сизларга қилча ҳам ҳақсизлик қилинмайди^[111].”

4:78

أَيْنَمَا تَكُونُواْ يُدْرِككُّمُ الْمَوْتُ وَلَوْ كُنتُمْ فِي بُرُوجٍ مُّشَيَّدَةٍ وَإِن تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُواْ هَـذِهِ مِنْ عِندِ اللّهِ وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُواْ هَـذِهِ مِنْ عِندِكَ قُلْ كُلًّ مِّنْ عِندِ اللّهِ فَمَا لِهَـؤُلاء الْقَوْمِ لاَ يَكَادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثًا

Қаерда бўлишингиздан қатъий назар ўлим сизларни барибир топади; гарчи мустаҳкам қалъалар ичра бўлсаларинг ҳам. Уларга қандайдир яхшилик келса: “Бу Аллоҳ тарафидан” дейишади. Агар ёмонлик келса “Бу сен туфайли келди” дейишади. Айт: “Содир бўлган ҳар нарса Аллоҳдан (Аллоҳни тасдиқидан ўтиб бўлади)^[112].” Нега бу кишилар ҳеч бир гапни тушунишга ёндашмаяпти?^[113]

4:79

مَّا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِن سَيِّئَةٍ فَمِن نَّفْسِكَ وَأَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَكَفَى بِاللّهِ شَهِيدًا {79}

Сенга келган яхшилик Аллоҳдан, сенга келган ёмонлик (биров туфайли эмас) ўзингдан^[114]. Сени инсонларга элчи қилиб юбордик, гувоҳликка Аллоҳ кифоядир.

4:80

مَّنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ وَمَن تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا {80}

Кимки Расулга (элчига юборилган китобга^[115]) бўйсунса, Аллоҳга бўйсунган бўлади. Ким  юз ўгирса, сени уларга қўриқчи қилиб юбормадик.

4:81

وَيَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَزُواْ مِنْ عِندِكَ بَيَّتَ طَآئِفَةٌ مِّنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَاللّهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ وَكَفَى بِاللّهِ وَكِيلاً {81}

Сенга “Бош устига” дейишади-ю, бироқ ёнингдан айрилганида улардан бир тоифаси кечаси билан сен айтгандан бошқача режа қилади. Кечаси билан қилган яширинча режаларини Аллоҳ ёзиб қўймоқда. Уларга парво қилма! Ўзингни Аллоҳга ишониб топшир. Ўзини ишониб-топширишга Аллоҳ кифоядир.

4:82

أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا {82}

Қуръонни атрофлича ўқиб ўрганмайдиларми? Агар у Аллоҳдан бошқаси тарафидан (юборилган китоб) бўлганида эди, унда кўп қарама-қаршиликлар (зиддиятлар) топган бўлишарди^[116].

4:83

وَإِذَا جَاءهُمْ أَمْرٌ مِّنَ الأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُواْ بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِي الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً

Уларга^[117] эмин-эркинлик ёки хавф-хатарга боғлиқ иш юзасидан бирон бир хабар келганида, уни дарҳол атрофга тарқатиб юборишади. Агар уни Элчимизга ва ўзларидан (мўминлар орасидан) бўлган ўз ишини усталарига қайтарсалар эди, улардан ўша хабарни моҳиятини татбиқ қилиб ҳукм чиқарадиганлар уни аниқ билишар (масалага ойдинлик киритишар) эди^[118]. Агар Аллоҳнинг олийжаноблиги ва марҳамати бўлмаганида, озчиликдан бошқа ҳаммангиз шайтонга эргашиб кетган бўлардингиз.

4:84

فَقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ لاَ تُكَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللّهُ أَن يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَاللّهُ أَشَدُّ بَأْسًا وَأَشَدُّ تَنكِيلاً {84}

(Эй Муҳаммад!) Энди Аллоҳ йўлида жанг қил! Сен фақат ўзингдан жавобгар бўласан^[119]. Шундай бўлса-да,  мўминларни ҳам жангга қизиқтир. Балки, (жангда сизларни ғолиб қилиб) Аллоҳ ўша кофирларни босқинини сўндирар. Аллоҳнинг босқини жуда кучлидир, жазоси ҳам қаттиқдир.

4:85

مَّن يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُن لَّهُ نَصِيبٌ مِّنْهَا وَمَن يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُن لَّهُ كِفْلٌ مِّنْهَا وَكَانَ اللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُّقِيتًا {85}

Ким бир яхши ишда (бошқасига) кўмакчи бўлса^[120], у ишдан унга ҳисса бўлади. Ким бир ёмон ишда (бошқасига) кўмакчи бўлса, унга у ишдан жавобгарлик ҳосил бўлади. Аллоҳ ҳар нарсани кузатиб туради.

4:86

وَإِذَا حُيِّيْتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا {86}

Сизларга бирон бир яхши тилак билдирилганида, сизлар ундан ҳам яхшироқ (тилак ва истак) билдиринг, ёки уни ўзини қайтаринг^[121]. Аллоҳ ҳар нарсани ҳисобга олади.

4:87

اللّهُ لا إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ حَدِيثًا {87}

Аллоҳ – қуллик қилинишга ҳақли ягона зотдир. У сизларни қиёмат кунида тўплайди; унда шубҳа йўқ. Аллоҳдан кўра ким ҳам тўғри сўз бўлиши мумкин?!

4:88

فَمَا لَكُمْ فِي الْمُنَافِقِينَ فِئَتَيْنِ وَاللّهُ أَرْكَسَهُم بِمَا كَسَبُواْ أَتُرِيدُونَ أَن تَهْدُواْ مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَمَن يُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً {88}

Сизларга нима бўляпти; (Маккадаги) мунофиқлар^[122] ҳақида иккига бўлиняпсиз? Қилмишлари туфайли уларни Аллоҳ остин-устун қилиб юборди-ку! Аллоҳ уни адашганига қарор берган кимсаларни тўғри демоқчимисиз? Кимни Аллоҳ адашганига қарор берган бўлса, сен уни тўғри эканига йўл топа олмайсан.

4:89

وَدُّواْ لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُواْ فَتَكُونُونَ سَوَاء فَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ أَوْلِيَاء حَتَّىَ يُهَاجِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدتَّمُوهُمْ وَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ وَلِيًّا وَلاَ نَصِيرًا {89}

У (мунофиқ)лар ўзлари кофирлик қилганидек, сизларни ҳам кофирлик қилишингизни, натижада улар билан бир хил бўлиб қолишингизни орзу қилмоқда. Аллоҳ йўлида ҳижрат қилмагунга қадар улардан ҳеч бирини ёрдамчи дўст қилиб олманг. Агар (мадинага кўчишдан^[123]) юз ўгирсалар, ўша мунофиқларни топган жойингизда ушлаб ўлдиринг. Улардан ҳеч кимни ўзингизга дўст ҳам ёрдамчи ҳам қилиб олманглар.

4:90

إِلاَّ الَّذِينَ يَصِلُونَ إِلَىَ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُم مِّيثَاقٌ أَوْ جَآؤُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَن يُقَاتِلُوكُمْ أَوْ يُقَاتِلُواْ قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيْكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْاْ إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللّهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلاً

Бироқ, сизлар билан улар орасида келишув бўлган жамиятга бориб олганлар, ёки сизлар билан жанг қилишга ёки ўз жамиятига қарши жанг қилишга кўзи етмасдан, сизларни ёнингизга келганлар бундан мустасно. Агар Аллоҳ бошқача йўл тутганида эди^[124], уларни бошингизга (мусаллат қилиб) бало қилиб қўйган, натижада улар сизларга қарши жанг қилган бўларди. Агар сизлардан йироқ туриб, сизлар билан уруш қилмаса ва сизларга тинчликни таклиф қилса, бу ҳолатда уларга тегишингизга Аллоҳ рухсат бермайди.

4:91

سَتَجِدُونَ آخَرِينَ يُرِيدُونَ أَن يَأْمَنُوكُمْ وَيَأْمَنُواْ قَوْمَهُمْ كُلَّ مَا رُدُّوَاْ إِلَى الْفِتْنِةِ أُرْكِسُواْ فِيِهَا فَإِن لَّمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُواْ إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَيَكُفُّوَاْ أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثِقِفْتُمُوهُمْ وَأُوْلَـئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُّبِينًا

 

Яқинда сизлардан ҳам омонда бўлишни, ўз жамиятидан ҳам омонда бўлишни хоҳлайдиган, аммо, қачонки (мўминларга қарши бир) фитнага чақирилсалар, фитнага балиқ каби шунғиб кетган яна бошқа мунофиқларга ҳам дуч келасиз. Ана ўшанда, улар сизларни тинч қўймаса (сизлардан йироқ турмаса), сизларга тинчлик таклиф қилмаса ва сизлардан бутунлай қўлини тортмаса; уларни қўлга олинг, аниқлаган жойингизда ўлдиринг. Биз уларга қарши сизларга аниқ ҳуқуқ берган кишилар ана шулардир.

4:92

وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلاَّ خَطَئًا وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَئًا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن يَصَّدَّقُواْ فَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّكُمْ وَهُوَ مْؤْمِنٌ فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَإِن كَانَ مِن قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِّيثَاقٌ فَدِيَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ وَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةً فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللّهِ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا

Мўмин мўминни ўлдиришга асло ҳаққи йўқ; хато туфайли бўлса бу бошқа^[125]. Ким бир мўминни билмасдан ўлдириб қўйса, энди у битта мўмин қулни озод қилиши ва ўлдирилган мўминни меросхўрларига дият тўлаши керак; меросхўрлар диятни кечиб юборса, тўламаса ҳам бўлади. Агар ўлдириб қўйилган мўмин сизларга душман қавмдан бўлса^[126], унда билмасдан ўлдириб қўйган мўмин битта қулни озод қилиши керак. Агар ўлдириб қўйилган мўмин сизлар билан уларни ўртасида келишув бўлган бир халқдан бўлса, унда билмасдан ўлдириб қўйган мўмин ўлдириб қўйилган мўминни меросхўрларига дият тўлаши ва битта мўмин қулни озод қилиши керак. Қул топа олмаган кимса узлуксиз икки ой рўза тутиш керак. Аллоҳ тарафидан уни тавбаси қабул қилиниши учун шундай қилади. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

4:93

وَمَن يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا

Кимки бир мўмин инсонни^[127] қастдан ўлдирса, унинг жазоси – унда ўлимсиз қоладиган жаҳаннамдир. Аллоҳ унга ғазаб қилган^[128], уни лаънатлаган ва унга буюк азоб тайёрлаб қўйган бўлади.

4:94

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَتَبَيَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَلِكَ كُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُواْ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا

Эй Мўминлар! Аллоҳ йўлида жангга чиққанингизда яхшилаб текширинглар^[129], дунё ҳаётининг ўткинчи манфаатига кўз тикиб қолиб, сизга таслим бўлганини билдирган кишига: “Сен мўмин эмассан-ку!” деманг^[130]. Аллоҳ наздида кўп ғаниматлар бор. Бир замонлар сизлар ҳам айнан ўшандай эдингиз; Аллоҳ сизларга кўплаб яхшиликлар берди (мўмин бўлдингиз). Шундай экан, энди жуда эҳтиёт бўлинг! Аллоҳ қилмишларингиздан хабардордир.

4:95

لَّا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ ۚ فَضَّلَ اللَّـهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً ۚ وَكُلًّا وَعَدَ اللَّـهُ الْحُسْنَىٰ ۚ وَفَضَّلَ اللَّـهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا

Мўминлар орасида узри бўлмаса ҳам (жанга бормай) ўтириб оладиганлар^[131] мол-мулки ва жони билан Аллоҳ йўлида курашадиган мўминлар билан баробар бўлмайди. Мол-мулки ва жони билан курашадиганларнинг даражасини ўтириб оладиганлардан кўра Аллоҳ афзал қилиб қўяди. Гарчи, Аллоҳ уларни барчасига энг чиройли нарса ваъда қилса-да, барибир, Аллоҳ йўлида курашадиганларни ўтириб оладиганлардан кўра Аллоҳ улуғ ажр-мукофот томонлама устун қилиб қўяди.

4:96

دَرَجَاتٍ مِّنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً وَكَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا

(Ўша ажру мукофот) – Аллоҳ тарафидан бериладиган даражалар, (гуноҳи) кечирилиши ва раҳмат (жаннат)дир. Зеро, Аллоҳ жуда кечиримли, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

4:97

إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِيمَ كُنتُمْ قَالُواْ كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِيهَا فَأُوْلَـئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِيرًا

Ўзига ўзи ҳақсизлик қилганарнинг жонини олаётганида кўрсанг эди^[132], фаришталар уларга: ”Сизлар нима аҳволда^[133] эдингиз?”, дейди, улар: “Биз ўз юртимизда эзилган (жафокаш) эдик”, деб жавоб беради. (Фаришталар уларга): “Аллоҳнинг ери кенг эмасмиди, (юртингиздан) кўчиб кетсангиз бўлмасмиди?”- дейди. Энди уларнинг борар жойи Жаҳаннамдир. У жуда ёмон аҳволга тушишдир^[134]!

4:98

إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَلاَ يَهْتَدُونَ سَبِيلاً

Эзилган (жафокашлар) орасида ҳеч бир чора қила олмаган ва (кўчиб кетишга) йўл топа олмаган эркаг-у аёллар ва болалар бундан мустасно.

4:99

فَأُوْلَـئِكَ عَسَى اللّهُ أَن يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَكَانَ اللّهُ عَفُوًّا غَفُورًا

Ана шуларни Аллоҳ авф қилиши мумкин. Аллоҳ авф эгасидир, жуда кечиримлидир.

4:100

وَمَن يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللّهِ يَجِدْ فِي الأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَن يَخْرُجْ مِن بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلى اللّهِ وَكَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا

Кимки Аллоҳ йўлида (ўз юртидан) кўчиб кетса, ер юзида кўплаб бошпаналар ҳам, кенг имконият ҳам топади. Кимки Аллоҳ ва Расули йўлида ўз уйидан муҳожир ҳолда чиққан бўлиб, кейин унга ўлим келса, энди унинг мукофоти Аллоҳга оид. Аллоҳ жуда кечиримли, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

4:101

وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُواْ مِنَ الصَّلاَةِ إِنْ خِفْتُمْ أَن يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُواْ لَكُمْ عَدُوًّا مُّبِينًا

Сафарга чиққанингизда, кофирлик қилганларни сизга ҳужум қилиб қолишидан қўрқсангиз, (сафардаги) намозни қисқартиришингизда сизларга гуноҳ йўқ. Чунки, кофирлик қилувчилар сизларга очиқ душман.

4:102

وَإِذَا كُنتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاَةَ فَلْتَقُمْ طَآئِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْيَكُونُواْ مِن وَرَآئِكُمْ وَلْتَأْتِ طَآئِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّواْ فَلْيُصَلُّواْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُم مَّيْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن كَانَ بِكُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ كُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُواْ حِذْرَكُمْ إِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا

(Эй Муҳаммад!) Мўминларни ичида бўлиб, уларга намозни тўлиқ адо қилиб^[135] бермоқчи бўлсанг, мўминлардан бир жамоаси сен билан бирга намозга турсин, қуролларини ҳам ўзлари билан олсин, (биринчи ракатдаги) саждасини қилиб орқангизга ўтсин ва (намоз ўқимаган) бошқа тоифа келиб (намозни қолган қисмини) сен билан бирга ўқисин^[136],  шунда ҳам ҳушёр бўлсинлар ва қурол-яроқларини ўзлари билан олсинлар. Кофирлар сизларни қурол-аслаҳаларингиздан бехабар қолишингизни, кейин сизларга бирдан ҳужум қилишни хоҳлайди. Агар сизларга ёмғирдан бирон бир азият (ноқулайлик) пайдо бўлса, ёки бемор бўлсаларинг, қурол-аслаҳаларингизни қўйиб қўйишингизда сизларга гуноҳ йўқ. Шунда ҳам, эҳтиёткор бўлинг. Аллоҳ кофирлик қилувчиларга аниқ хорловчи азоб тайёрлаб қўйган.

4:103

فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْكُرُواْ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ إِنَّ الصَّلاَةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَّوْقُوتًا

Ўша (бир ракатли хавф) намозни адо этар экансиз^[137], Аллоҳни тик турган, ўтирган ва ёнларингиз узра ёд этинг^[138]. Хотиржам бўлганингизда намозни пухта адо қилинг^[139]. Чунки, намоз мўминларга вақти белгилаб фарз бўлган^[140].

4:104

وَلاَ تَهِنُواْ فِي ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَكُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ يَرْجُونَ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا

(Сизларга ҳужум қилган) қавмни изига тушиб қувишда сусткашлик қилманг. Агар қийналаётган бўлсаларинг, улар ҳам сиз каби қийналишмоқда^[141]. Ундан ташқари, улар кутмаётган нарсани сизлар Аллоҳдан умид қиляпсиз. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

4:105

إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ وَلاَ تَكُن لِّلْخَآئِنِينَ خَصِيمًا

Ҳақиқатни ўртага қўювчи бу китобни сенга – инсонлар орасида Аллоҳ кўрсатган шаклда^[142] ҳукм беришинг учун^[143] туширдик. Хоинлик қилувчиларга ҳимоячи бўлма.

4:106

وَاسْتَغْفِرِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا

Аллоҳдан кечирим сўра^[144]. Аллоҳ жуда кечиримли, эзгулик ва неъмат улашади^[145].

4:107

وَلاَ تُجَادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتَانُونَ أَنفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبُّ مَن كَانَ خَوَّانًا أَثِيمًا

Ўзига ўзи хоинлик қилаётганларни^[146] тарафини олиб тортишма. Хоин гуноҳкорни Аллоҳ ёқтирмайди.

4:108

يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلاَ يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لاَ يَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَكَانَ اللّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطًا

Улар инсонлардан яширинмоқчи, лекин Аллоҳдан яширина олмайди^[147]. Тунни Аллоҳ рози бўлмайдиган сўзлар билан ўтказаётганларида ҳам Аллоҳ улар билан бирга эди; қилмишларини Аллоҳ тўлиқ қамраб турган эди.

4:109

هَاأَنتُمْ هَـؤُلاء جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَمَن يُجَادِلُ اللّهَ عَنْهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَم مَّن يَكُونُ عَلَيْهِمْ وَكِيلاً

Эй сиз – дунё ҳаётида уларни ёнини олганлар! Қиёмат куни Аллоҳга қарши ким уларни ёнини олади? Ёки, ким уларнинг вакили^[148] бўлади?!

4:110

وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا

Ким бир ёмонлик қилса, ёки ўзига ўзи ҳақсизлик қилса, сўнг Аллоҳдан кечирим сўраса, Аллоҳни кечиримли эканини ҳам, эзгулик ва неъмат улашувчи эканини ҳам кўради.

4:111

وَمَن يَكْسِبْ إِثْمًا فَإِنَّمَا يَكْسِبُهُ عَلَى نَفْسِهِ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا

Ким гуноҳ (иш) қилса, уни фақат ўз зиёнига қилади. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

4:112

وَمَن يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا

Ким бир хато ёки гуноҳга қўл уриб, кейин уни бошқа бир бегуноҳга ағдарса, ўзига бўҳтон ва очиқ бир гуноҳни юклаб олган бўлади.

4:113

وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّت طَّآئِفَةٌ مُّنْهُمْ أَن يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلاُّ أَنفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِن شَيْءٍ وَأَنزَلَ اللّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا

(Эй Муҳаммад!) Агар Аллоҳнинг сенга бўлган олийжаноблиги ва яхшилиги бўлмаганида, улардан бир гуруҳи сени адаштиришга^[149] қарорли эди. Улар ўзидан бошқа ҳеч кимни адаштиролмайди ва сенга ҳеч бир нарсада зарар бера олмайди^[150]. (Чунки) Аллоҳ сенга Китоб ва Ҳикмат юбориб, билмаган нарсангни сенга билдириб қўйди. Аллоҳни сенга берган бу яхшилиги буюкдир.

4:114

لاَّ خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا

Одамларнинг кўплаб махфий суҳбатларида ҳеч қандай яхшилик йўқ. Бироқ, садақа бериш, яхшилик қилиш, ёки инсонларни орасини тузатишга буюрган бўлса (яхшилик бор). Аллоҳнинг розилигига эришиш учун ким шундай қилса, унга яқинда буюк ажр-мукофот берамиз.

4:115

وَمَن يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِيرًا

Тўғри^[151] йўлни аниқ билиб олганидан кейин, кимда ким Расулдан (элчига юборилган китобдан^[152]) айрилиб, мўминларнинг йўлидан бошқа бир йўлга юрса, уни бош тортган йўлига қўйиб берамиз ва уни жаҳаннамга киргизамиз. Қандай ҳам ёмон аҳволга келишдир у!^[153]

4:116

إِنَّ اللّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاء وَمَن يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيدًا

Аллоҳ Ўзига шерик нисбат берилишини кечирмайди. Ундан қуйи гуноҳларни – муносиб билганлари учун кечиради^[154]. Ким Аллоҳга шерик нисбат берса, қаттиқ адашган бўлади.

4:117

إِن يَدْعُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ إِنَاثًا وَإِن يَدْعُونَ إِلاَّ شَيْطَانًا مَّرِيدًا

Улар Аллоҳ ила ораларига қўйиб фақатгина аёллар (дея билинган борлиқлар)га дуо қилишмоқда^[155]. Аслида, улар бехайр (алдамчи) шайтонга дуо қилмоқда.

4:118

لَّعَنَهُ اللّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَصِيبًا مَّفْرُوضًا

Аллоҳ шайтонни лаънатлаган. У эса шундай деди: “Нима бўлишидан қатъий назар, қулларингдан бир қисмидан^[156] белгиланган насибани^[157] оламан.

4:119

وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَمَن يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِينًا

Уларни аниқ адаштираман, уларни хом-хаёлларга толдираман. Уларга буюраман – чорва ҳайвонларнинг қулоқларини ёришади^[158]. Уларга буюраман – Аллоҳнинг яратганини (фитратни) бузиб ўзгартиришади^[159].” Кимки Аллоҳни қўйиб, шайтонни ўзига хожа қилиб олса, у аниқ хонавайрон бўлади.

4:120

يَعِدُهُمْ وَيُمَنِّيهِمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلاَّ غُرُورًا

У (шайтон) уларга сўз беради, уларни хом хаёлларга толдиради. Шайтон фақат алдаш учун сўз беради.

4:121

أُوْلَـئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَلاَ يَجِدُونَ عَنْهَا مَحِيصًا

Ана шуларнинг (шайтонни хожа қилиб олганларнинг) борар жойи жаҳаннамдир, у ердан қочгани йўл топа олмаслар.

4:122

وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا وَعْدَ اللّهِ حَقًّا وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قِيلاً

Аллоҳга ишонган ва манфаатли ишларни амалга оширган кишиларни ичидан анҳорлар оқиб турадиган боғ-у бўстонларга киргизамиз. Улар у ерда ўлимсиз-мангу қолади. Аллоҳ рўёбга ошадиган ваъда беради. Аллоҳдан ҳам тўғри сўз ким бор?

4:123

لَّيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ مَن يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ وَلاَ يَجِدْ لَهُ مِن دُونِ اللّهِ وَلِيًّا وَلاَ نَصِيرًا

Сизнларнинг қуруқ хом-ҳаёлларингиз ҳам аҳли китобнинг қуруқ хомхаёллари ҳам^[160] ўтмайди – ёмонликни ким қилишидан қатъий назар, у билан жазолантирилади. (Жазодан сақланиш учун) Аллоҳдан бошқа на дўст, ва на ёрдамчи тополмайди.

4:124

وَمَن يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَـئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ يُظْلَمُونَ نَقِيرًا

Эркак ёки аёллигидан қатъий назар, Аллоҳга ишонган ҳолда кимки манфаатли ишларни амалга оширса, жаннатга ана шулар киради, уларга қилча ҳам ҳақсизлик қилинмайди.

4:125

وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً {125}

Ўзини самимий ҳолда Аллоҳга таслим қилган ва Иброҳимнинг тўппа-тўғри диний яшаш тарзига эргашган кимсадан кўра кимни дини чиройли бўлиши мумкин?^[161] Аллоҳ Иброҳимни Ўзига севимли дўст қилиб олган^[162].

4:126

وَللّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطًا

Осмонлар-у ердагиларнинг бари Аллоҳники. Аллоҳ ҳар нарсани атрофлича қамраб олган.

4:127

وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاء قُلِ اللّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَمَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ فِي يَتَامَى النِّسَاء الَّلاتِي لاَ تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَن تَنكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَن تَقُومُواْ لِلْيَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ كَانَ بِهِ عَلِيمًا

Аёл-қизлар ҳақида сендан фатво^[163] сўрашяпти. Айт: “Улар ҳақидаги фатвони сизларга (мен эмас) Аллоҳ беради. Ўзларининг ҳаққи қилиб ёзилган (маҳри)ни бермасдан уларга уйланмоқчи бўлган (қарамоғингиздаги) етим аёл-қизлар^[164] ҳақидаги ва заиф болалар ва барча етимларга нисбатан тўғри (адолатли) муомала қилишингиз кераклиги ҳақидаги фатволар ҳам сизларга тиловат қилинаётган мана шу китобдадир. Нимаики яхши иш қилишингиздан қатъий назар, Аллоҳ уни билиб туради.

4:128

وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِن بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلاَ جُنَاْحَ عَلَيْهِمَا أَن يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا

Агар бир аёл киши эрининг ажрашиб кетишидан^[165] ёки юз ўгириб кетишидан қўрқса, ўзаро келишиб олишларида иккаласига ҳам гуноҳ йўқ. (Ажрашиш ёки жанжалдан кўра) келишиб олиш яхши. Нафслар қизғонишликка мойил қилиб қўйилган^[166]. Агар  муҳсинлик қилсангиз^[167] ва гуноҳлардан (адолатсизлик ва жабр-у жафодан) сақлансангиз (билингки), Аллоҳ қилмишингиздан хабардордир^[168].

4:129

وَلَن تَسْتَطِيعُواْ أَن تَعْدِلُواْ بَيْنَ النِّسَاء وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلاَ تَمِيلُواْ كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ وَإِن تُصْلِحُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا

Қанчалик тирансангиз ҳам аёлларингиз ўртасида адолат ўрнатишга кучингиз етмайди, (севги ва тақсимотларда) бир тарафга тамоман мойил бўлиб кетиб, бошқа бирини аросатда қолдиргандек ташлаб қўйманг. Агар ислоҳ қилсангиз, гуноҳлардан сақлансанглар, (билингки) Аллоҳ жуда кечиримли, эзгулик ва неъмат улашувчидир^[169].

4:130

وَإِن يَتَفَرَّقَا يُغْنِ اللّهُ كُلاًّ مِّن سَعَتِهِ وَكَانَ اللّهُ وَاسِعًا حَكِيمًا

Агар (эр-хотин) ажрашиб кетса, Аллоҳ Ўз имкониятидан бериб, уларни (бир-биридан) беҳожат қилиб қўяди^[170]. Аллоҳ кенг имконият эгасидир, тўғри қарор берувчидир.

4:131

وَللّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَإِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُواْ اللّهَ وَإِن تَكْفُرُواْ فَإِنَّ لِلّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَانَ اللّهُ غَنِيًّا حَمِيدًا

Еру осмонлардаги нарсаларнинг бари Аллоҳники. Сизлардан илгари уларга китоб берилганларга ҳам, сизларга ҳам “Аллоҳга қарши чиқишдан сақланинг!”- деб вазифа юкладик. Агар (буни тан олмай) кофирлик қилсаларинг, (билингки) еру осмондагиларнинг бари Аллоҳники. Аллоҳ беҳожатдир, мақтовга лойиқдир.”

4:132

وَلِلّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَفَى بِاللّهِ وَكِيلاً

Еру осмондагиларнинг бари Аллоҳники. Ўзини ишониб-топширишга Аллоҳ кифоядир.

4:133

إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ وَيَأْتِ بِآخَرِينَ وَكَانَ اللّهُ عَلَى ذَلِكَ قَدِيرًا

(Эй инсонлар!) Агар Аллоҳ сизларни йўқ қилишга муносиб билса^[171] йўқ қилиб юборади ва ўрнингизга бошқаларни келтиради. Аллоҳ бунга ҳам бир ўлчов қўйган^[172].

4:134

مَّن كَانَ يُرِيدُ ثَوَابَ الدُّنْيَا فَعِندَ اللّهِ ثَوَابُ الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَكَانَ اللّهُ سَمِيعًا بَصِيرًا

Кимки (қилган ишига) дунёвий самара (натижа) олишни^[173] хоҳласа, дунёвий самара ҳам, ухравий самара ҳам Аллоҳ тарафидан берилади. Аллоҳ эшитиб туради, кўриб туради!^[174]

4:135

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُونُواْ قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالأَقْرَبِينَ إِن يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقَيرًا فَاللّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا

Эй Мўминлар! Адолат ўрнатувчи бўлинг – хоҳ ўзингизнинг, хоҳ ота-онангизнинг, ёки яқинларингизнинг зиёнига бўлса ҳам, Аллоҳ учун гувоҳлик берувчи бўлинг^[175]! Агар сиз зиёнига гувоҳ берган киши фақир ёки бой бўлса ҳам – Аллоҳ бойга ҳам фақирга ҳам (бир хил) яқин. Демак, орзу-истакларга эргашманг, (шунда) адолат ўрната оласиз. Гапни буриб-айлантирсангиз ёки гувоҳликдан қочсангиз, (билинки) Аллоҳ қилмишингиздан хабардордир.

4:136

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِيَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن يَكْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيدًا

Эй Мўминлар! Аллоҳга, элчисига, элчига юборган китобга ва ундан олдин юборган китобларига ишонинг. Кимки Аллоҳни, Унинг фаришталарини, китобларини, элчиларини ва охират кунини тан олмаса қаттиқ адашган бўлади.

4:137

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ ثُمَّ كَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ كَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ كُفْرًا لَّمْ يَكُنِ اللّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلاً

Аввал ишониб, кейин ишонмай қўйган, кейин яна ишониб, сўнг қайтадан ишонмай қўйган, кейин ишонмасликни давом эттирганларни – Аллоҳ уларни кечирмайди, йўлга солмайди^[176].

4:138
بَشِّرِ الْمُنَافِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا

Мунофиқларга аламли азоб бор эканини “хушхабарини” етказиб қўй!

4:139

اَلَّذٖينَ يَتَّخِذُونَ الْكَافِرٖينَ اَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنٖينَ اَيَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَاِنَّ الْعِزَّةَ لِلّٰهِ جَمٖيعًا

У (мунофиқ)лар мўминларни қўйиб кофирларни ўзларига дўст/хожа^[177] қилиб олиб, куч-қувватни уларнинг ёнидан излаяптими? Шубҳасизки, тамомий куч-қувват Аллоҳга хос^[178].

4:140

وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللّهِ يُكَفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا

Ахир Аллоҳ сизларга (бу) китобда шуни нозил қилган-ку!: “Аллоҳнинг оятлари тан олинмаётганини, оятларга ўз қадрича муносабат билдирилмаётганини эшитганингизда, ундан бошқа мавзуга ўтмагунча улар билан ўтирманг. Акс ҳолда, сизлар ҳам айнан уларнинг ўзисиз^[179]!” Аллоҳ иккиюзламачи-мунофиқларни ҳам, оятларни тан олмайдиган (кофир)ларни ҳам барини жаҳаннамга тўплайди.^[180]”

4:141

الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِن كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِّنَ اللّهِ قَالُواْ أَلَمْ نَكُن مَّعَكُمْ وَإِن كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُواْ أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُم مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَن يَجْعَلَ اللّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً

Мунофиқлар сизларни кузатиб туради. Агар сизларга Аллоҳ тарафидан бир фатҳ (муваффақият) келса: “Биз сизлар билан бирга эмасмидик?”,- дейди. Агар насиб кофирларга бўлса, (кофирларга) “Биз сизларни орқангизда турмадикми, сизларни мўминлардан қўримадикми?” дейишади^[181]. Энди, қиёмат куни Аллоҳ орангизда Ўз ҳукмини беради ва Аллоҳ кофирлар учун мўминларни зиёнига ҳеч қандай йўл (ҳужжат) қолдирмайди.

4:142

إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُواْ إِلَى الصَّلاَةِ قَامُواْ كُسَالَى يُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ يَذْكُرُونَ اللّهَ إِلاَّ قَلِيلاً

Мунофиқлар Аллоҳга хийла қилмоқчи^[182]. Аллоҳ уларнинг хийласини ўзига қайтариб қўяди. Улар намозга турганида эриниб-эриниб туради, инсонларга риёкорлик қилади, Аллоҳни жуда ҳам оз эслашади.

4:143

مُّذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَلِكَ لاَ إِلَى هَـؤُلاء وَلاَ إِلَى هَـؤُلاء وَمَن يُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً

(Мунофиқлар) имон ила куфр орасида судралиб қолиб, буларга ҳам шуларга ҳам мансуб бўлолмайди^[183]. Аллоҳ адаштирган[184] кишини фойдасига сен ҳеч қандай йўл тополмайсан^[185].

4:144

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ أَتُرِيدُونَ أَن تَجْعَلُواْ لِلّهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا مُّبِينًا

Эй Мўминлар! Мўминларни қўйиб кофирлани ўзингизга дўст/хожа қилиб олманг^[186]. Аллоҳга ўзингизни зиёнингизга бўладиган бир ҳужжат бермоқчисизлар?

4:145

إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَن تَجِدَ لَهُمْ نَصِيرًا {145}

Мунофиқлар жаҳаннамни энг қуйи табақасида қолади^[187]. Уларга ҳеч қандай ёрдамчи тополмайсан.

4:146

إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَاعْتَصَمُواْ بِاللّهِ وَأَخْلَصُواْ دِينَهُمْ لِلّهِ فَأُوْلَـئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا

Бироқ, (мунофиқликдан) тавба^[188] қилиб ўзини тузатган, Аллоҳни (Унинг китобини) маҳкам ушлаган ва динини Аллоҳ учун соф ва тоза сақлаб қолганлар бундан мустасно. Ана шулар мўминлар билан биргадир. Аллоҳ мўминларга яқинда буюк ажру мукофот беради.

4:147

مَّا يَفْعَلُ اللّهُ بِعَذَابِكُمْ إِن شَكَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَكَانَ اللّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا

Агар бурчингизни бажарсангиз ва Аллоҳга ишонсангиз, Аллоҳ сизни азоблаб нима қилади? Аллоҳ бажарилган вазифани қабул қилувчидир, билувчидир.

4:148

لاَّ يُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ وَكَانَ اللّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا

Аллоҳ ёмон сўзни ошкор айтилишини ёқтирмайди^[189]; ҳақсизликка учраган киши айтса бу бошқа^[190]. Аллоҳ эшитади, билади^[191].

4:149

إِن تُبْدُواْ خَيْرًا أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُواْ عَن سُوَءٍ فَإِنَّ اللّهَ كَانَ عَفُوًّا قَدِيرًا

Яхшиликни ошкор қилсангиз ҳам, ёки уни яширсангиз ҳам,^[192] ёхуд бирор ёмонликдан кечиб юборсангиз ҳам, (билингки) Аллоҳ кўп авф этувчидир, (авфига ҳам) ўлчов қўювчидир^[193].

4:150

إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُواْ بَيْنَ اللّهِ وَرُسُلِهِ وَيقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُواْ بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلاً

Аллоҳни ва элчиларини^[194] тан олмаётган^[195], Аллоҳ билан элчиларини (китобларини) орасини айирмоқчи бўлаётган, бирига ишониб, бошқасига ишонмаслигини айтаётганлар ва буни орасида бир йўл (дин) тутмоқчи бўлаётганларга келсак,

4:151

أُوْلَـئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ حَقًّا وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا

Ана шулар ҳақиқий кофирлардир. Биз кофирларга хорловчи азоб тайёрладик.

4:152

وَالَّذِينَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَلَمْ يُفَرِّقُواْ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ أُوْلَـئِكَ سَوْفَ يُؤْتِيهِمْ أُجُورَهُمْ وَكَانَ اللّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا

Аллоҳга ва элчиларига ишониб-суянган ва улардан ҳеч бирини бошқасидан ажратмаганларга келсак, уларнинг ажру мукофотларини Аллоҳ беради. Аллоҳ жуда кечиримли, эзгулик ва неъмат улашувчидир^[196].

4:153

يَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِّنَ السَّمَاءِ ۚ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَىٰ أَكْبَرَ مِن ذَٰلِكَ فَقَالُوا أَرِنَا اللَّـهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ۚ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَٰلِكَ ۚ وَآتَيْنَا مُوسَىٰ سُلْطَانًا مُّبِينًا

Аҳли Китоблар[197] ўзларига осмондан китоб тушириб берилишини сўрашмоқда. Улар Мусодан ундан-да катта талабда бўлишган – “Бизга Аллоҳни очиқчасига кўрсат”- дейишган. Ҳақсизликлари сабабли уларни чақмоқ урган^[198]. Кейин ўзларига аниқ-равшан далиллар келса-да, улар ўша бузоқни илоҳ қилиб олдилар^[199]. Шунда ҳам ўша ишини авф этдик ва Мусога аниқ ҳужжат бердик.

4:154

وَرَفَعْنَا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِيثَاقِهِمْ وَقُلْنَا لَهُمُ ادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُلْنَا لَهُمْ لاَ تَعْدُواْ فِي السَّبْتِ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّيثَاقًا غَلِيظًا

Улардан сўз олиш учун тепаларига Тур тоғини келтирганмиз^[200]. Яна,  уларга: “Шу эшикдан бўйин эгиб киринглар!”, деганмиз^[201]. Ҳамда: “Шанба кунги тақиқни бузманглар!^[202]” деганмиз. Улардан қатъий сўз олганмиз.

4:155

فَبِمَا نَقْضِهِم مِّيثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِم بَآيَاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِيَاء بِغَيْرِ حَقًّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً

Берган сўзларини бузиши, Аллоҳнинг оятларини тан олмаслиги (кофирлиги), ноҳақлик қилиб пайғамбарларга/пайғамбарлигига душманлик қилиши^[203] ва “Қалбимиз қулфланган^[204]!” дегани учун лаънатландилар^[205]. Йўқ (қалблари бежиз қулфланмаган), кофирликлари учун, Аллоҳ уларни қалбини муҳрлаб қўйди. Энди уларнинг озчилиги имон келтиради.

4:156

وَبِكُفْرِهِمْ وَقَوْلِهِمْ عَلَى مَرْيَمَ بُهْتَانًا عَظِيمًا

Кофирликлари ва Марям ҳақида қўҳтон қилиб гапиришлари^[206] сабабли (ҳам) лаънатландилар.

4:157

وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَـكِن شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينًا

“Марямнинг ўғли Исони биз ўлдирдик”- дегани ҳам лаънатига сабаб бўлди^[207]. Исони улар ўлдирмади, уни хочга ҳам осмади. Бироқ, (улар ўлдирган шахс) уларга ўхшатиб қўйилди^[208]. Бу ҳақида фарқли тушунчага эга бўлган кимсалар ундан тамоман чалкашликдадир. Гумон-тахминга эргашишдан бошқа уларда бу ҳақда ҳеч қандай маълумот йўқ. Уни улар ўлдирмаган^[209].

4:158

بَل رَّفَعَهُ اللّهُ إِلَيْهِ وَكَانَ اللّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا

Аслида, Аллоҳ уни Ўзига юксалтирди^[210]. Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

4:159

وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا

Ҳар бир Аҳли Китоб ўлимидан олдин Исога (У Аллоҳнинг элчиси эканига) албатта ишонади. Исо қиёмат куни уларни зиёнига гувоҳ бўлади^[211].

4:160

فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِيلِ اللّهِ كَثِيرًا

Яҳудийларнинг ҳақсизлиги ва кўплаб инсонларни Аллоҳнинг йўлидан тўсгани учун, илгари уларга ҳалол қилинган пок нарсаларни ҳаром қилганмиз^[212].

4:161

وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا

Ундан ман қилинган бўла туриб фоиз олишлари^[213] ва инсонларнинг мол-мулкларини нотўғри (ботил)^[214] йўллар орқали еб кетишлари ҳам сабаб бўлган^[215]. Улар орасидаги кофирларга аламли азоб тайёрлаб қўйдик.

4:162

لَّـكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَالْمُقِيمِينَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أُوْلَـئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْرًا عَظِيمًا

Бироқ, улар орасидан (илоҳий китобдаги) илмни чуқур эгаллаганлар^[216] сенга юборилган (китоб)га ҳам, сендан олдин юборилган (китоб)ларга ҳам ишонадиган мўминлар, хусусан^[217], намозни пухта адо этадиганлар, закотни берадиганлар, Аллоҳга ва охират кунига ишонадиганлар – ана шуларга улкан ажр-мукофот берамиз^[218].

4:163

إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإْسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا

Биз Нуҳга ва ундан кейин келган пайғамбарларга қандай ваҳий қилган бўлсак, сенга ҳам шундай ваҳий қилдик. Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб, набиралари, Исо, Айюб, Юнус, Ҳорун ва Сулаймонга ҳам ваҳий қилганмиз, Довудга ҳам забур (китоб)^[219] берганмиз.

4:164

وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَكَلَّمَ اللّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا

Аввал Биз сенга қиссаларини айтиб берган элчиларга ҳам, айтиб бермаган элчиларга ҳам ваҳий қилганмиз. Аллоҳ Мусо билан (ҳам) бевосита гаплашган^[220].

4:165

رُّسُلاً مُّبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا

Элчилардан кейин инсонларни Аллоҳга нисбатан (ҳужжати) баҳонаси бўлмаслиги учун, элчиларни хушхабар берувчи ва огоҳлантирувчи қилиб юборди^[221]. Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

4:166

لَّـكِنِ اللّهُ يَشْهَدُ بِمَا أَنزَلَ إِلَيْكَ أَنزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَالْمَلآئِكَةُ يَشْهَدُونَ وَكَفَى بِاللّهِ شَهِيدًا

(Сенга ваҳий келганини тан олмаганлар тан олмаса олмасин.) Лекин, Аллоҳ Ўз илми билан юборган (китоби)га Ўзи шоҳид бўлади, фаришталар ҳам гувоҳ бўлади^[222]. Зеро, гувоҳликка Аллоҳ кифоядир.

4:167

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِيلِ اللّهِ قَدْ ضَلُّواْ ضَلاَلاً بَعِيدًا

Кофирлик қилганлар ва Аллоҳни йўлидан тўсганлар қаттиқ адашган бўлади.

4:168

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمْ يَكُنِ اللّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقاً

Кофирлик қилган ва ҳақсизлик қилган-золимларни Аллоҳ кечирмайди ва уларни (жаннат) йўлига солмайди.

4:169

إِلاَّ طَرِيقَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللّهِ يَسِيرًا

Уларни фақат жаҳаннам йўлига йўналтиради. У ерда ўлимсиз-мангу қоладилар. Бу иш Аллоҳга осон.

4:170

يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِن رَّبِّكُمْ فَآمِنُواْ خَيْرًا لَّكُمْ وَإِن تَكْفُرُواْ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَكَانَ اللّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا

Эй инсонлар! Бу Элчи сизларга яратган Эгангиздан ҳақни олиб келди; ўзингизга яхши бўлиши учун унга (у олиб келган китобга) ишонинг. Агар (буни) тан олмасаларинг (билингларки), еру осмондагиларнинг бари Аллоҳники. Аллоҳ билади, тўғри қарор беради.

4:171

يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقِّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاَثَةٌ انتَهُواْ خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلَـهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَفَى بِاللّهِ وَكِيلاً

Эй Аҳли Китоб! Динингизда ҳаддан ошманг. Аллоҳ ҳақида фақат ҳақни гапиринг. Марямнинг ўғли Исо-Масиҳ фақатгина Аллоҳнинг Элчиси, Марямга улаштирган (“Бўл!” деган) буйруғи ва Ўзидан (юборилган) руҳдир^[223]. Шундай экан, Аллоҳга ва Элчиларига ишонинг. “Уч” деманг^[224]; бундан воз кечинг, ўзингизга яхши бўлади. Аллоҳ – ягона тангридир. У фарзандли бўлишдан покдир!^[225] Еру осмондагиларнинг бари Уники. Ўзини ишониб-топширишга Аллоҳ кифоядир.

4:172

لَّن يَسْتَنكِفَ الْمَسِيحُ أَن يَكُونَ عَبْداً لِّلّهِ وَلاَ الْمَلآئِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَمَن يَسْتَنكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيهِ جَمِيعًا

Масиҳ Аллоҳга қуллик қилишдан бош тортмас. Муқарраб фаришталар ҳам шундай^[226]. Кимки Аллоҳга қуллик қилишдан бош тортса ва (Аллоҳни амрига нисбатан) ўзини катта тутса, Аллоҳ уларнинг ҳаммасини Ўзи ҳузурига тўплайди!

4:173

فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَيَزيدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذِينَ اسْتَنكَفُواْ وَاسْتَكْبَرُواْ فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا أَلُيمًا وَلاَ يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللّهِ وَلِيًّا وَلاَ نَصِيرًا {173}

Аллоҳга ишонган ва манфаатли ишларни амалга оширган кишиларнинг ажру мукофотини Аллоҳ тўлиқ қилиб беради, уларга Ўзи олийжаноблик қилиб қўшиб ҳам беради. Аммо, қуллик қилишдан бош тортган ва (Ибодат қилишдан) катта кетганларни аламли азоб билан азоблайди. Улар ўзлари учун Аллоҳдан бошқа бирон бир дўст ҳам, ёрдамчи ҳам тополмайди.

4:174

يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءكُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُّبِينًا {174}

Эй инсонлар! Яратган Эгангиздан сизларга очиқ-ойдин далил келди. Сизларга (ҳақиқатларни) очиқлаб берувчи нур юбордик^[227].

4:175

فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا {175}

Аллоҳга ишонган ва Уни (китобини) маҳкам ушлаганларга келсак, уларни Ўзининг раҳмати ва олийжаноблигига мушарраф қилади ва уларни тўғри йўлга йўллаб қўяди.

4:176

يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلاَلَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَآ إِن لَّمْ يَكُن لَّهَا وَلَدٌ فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُواْ إِخْوَةً رِّجَالاً وَنِسَاء فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

Сендан фатво сўрашмоқда. Айт: “Калола^[228] (ортида отаси ҳам боласи ҳам қолмай ўлган киши) ҳақида сизга Аллоҳ фатво беради: Бир инсон фарзандсиз ҳолда ўлса ва уни битта синглиси бўлса, у қолдирган мероснинг ярми унга тегади. Агар фарзандсиз ўлган инсон аёл киши бўлса, уни ҳам фарзанди бўлмаса, лекин битта ўғил бола укаси бўлса, у унга меросхўр бўлади. Агар опа-синглиси иккита бўлса, уларга мероснинг учдан иккиси тегади. Агар меросхўрлар эркак ва аёл ака-сингиллар бўлса, битта эркак иккита аёлчалик улуш олади. Адашиб кетасизлар деб, сизларга Аллоҳнинг Ўзи тушунтириб беряпти. Аллоҳ ҳамма нарсани билади.

 

 

^[1] Нисо сураси, Мадинада тушган, 176 оятдан иборат, тушиш тартиби 92, ёзилиш тартиби 4.

^[2]  Тақво калимаси учун Бақара сурасининг 2-оятининг изоҳига қаранг.

^[3]   “Отангиз Одамни” дея таржима қилинган калима аслида “Сизларни” калимасидир. Агар асл ҳолича “сизларни” деб таржима қилинса, барча инсоният битта инсондан яратилган деган тушунча пайдо бўлиб қолиб, Одам ва уни жуфтидан эркак ва аёллар таратилганини ҳеч қандай маъно ва мантиғи қолмайди. Бу эса, “сизларни” деган калимаси “отангизни” деб таржима қилишга мажбур қилиб қўяди. Бунга илтифот санъати ва мажоз дейилади. Масалан, бир Араб бир Туркка қараб: “Сизларни тагингиз Ўрта Осиёдан-а?” деса, Турк унга : Ҳа, бизни тагимиз Осиёдан”, дейди. Бу саволи билан туркларнинг ота-бобосининг асли Осиёдан эканига ишорат қилаётган бўлади.

^[4] Одам ва Ҳавво яратилган нафс уруғлантирилган тухумдир. Фасиҳ Арабчада “завж” калимасини муаннаси йўқ. Аёл эркак кишининг жуфти, эркак ҳам аёлнинг жуфтидир. Одам ҳам Ҳавво ҳам битта нарсадан, яъни уруғлантирилган тухумдан яратилган. Инсон 76/2 оятда “Биз ростдан ҳам инсонни уруғлантирилган кўп аралашмали тухумдан яратдик.” деб келтирилган. Бу оятда эса, “Эй инсонлар! Сизларни битта нафсдан яратган Раббингиздан тақво қилинглар!” деб буюрилганига кўра, агар иккала оятни биргаликда ўқийдиган бўлсак, “Эй инсонлар! Ҳаммангизни (сизларни ҳам жуфтларингизни ҳам) кўп аралашмали уруғлантирилган тухумдан яратган Раббингизга нисбатан гуноҳ қилишдан тийилиб-сақланинглар!” деган маъно чиқади. Мана шу сабабли, инсонни яратилишига боғлиқ қилиб келтирилган оятлардаги нафс калимасига кўпроқ “уруғлантирилган тухум” деб таржима қилдик. Яратилишга боғлиқ бўлмаган ҳолатларда эса, нафс калимасига жумладаги маъно оқишига қараб баъзан бадан, баъзан руҳ ва баъзан бадан билан руҳни бирлашган ҳолати деб таржима қилдик.

Бундан ташқари, Одам алайҳиссалом ердаги уруғлантирилган кўп аралашмали уруғдан яратилганини, унинг жуфти бўлган Ҳавво ҳам ўша нарсадан яратилганини билдиради. Ҳавво онамиз Одамнинг чап қовурғасидан яратилгани ҳақидаги гаплар Исломга Исроилиётдан кириб қолинган маълумотлардир.

^[5]  Етимларга қачон ва қандай қилиб мол-мулкларини бериб қўйилиши кераклиги Нисо 4/6- оятда баён қилинган.

^[6] Бу оят қарамоғида етими бор бўлиб, у етимга ота-онасидан мерос қолган мол-мулки ҳам бўлиб, ўша етим улғайиб катта бўлгунча етимни мулкини асраб-авайлаб туриш вазифаси юклатилган инсонларга тегишли. Демак, етимлар вояга етиб, уларнинг мулкини ўзига топшираётганда, уларга ўзингизнинг мулкингиздан бериб, уларнинг ўз меросини ўзингизда ушлаб қолманглар, деган ҳукм билдирилади.

^[7] Бу оятга кўра, аввало жамиятдаги етим қизларга уйланиш керак, агар уларга нисбатан адолатли бўла олмасликдан қўрқса, ҳур аёл-қизлардан 4 тагача уйланишга рухсат берилган. Агар 2, 3, ёки 4 та аёл билан бирга яшашда адолатсизлик қилиб қўйишдан қўрқса, битта ҳур аёлга, ёки битта асира аёлга уйланиш кераклиги айтилган. Лекин, биттадан кўп аёлга уйланишда ушбу суранинг 128 ва 129- оятларга амал қилиш шарти билан уйланиш керак.

^[8] Агар асира бўлса ҳам у аёл билан очиқча никоҳланмасдан алоқа қилиш зинодир. Бу ҳақда Нур 24/32-33 оятларда баён қилинган. Бу оятларга эътибор бермаган кишилар, асира аёллардан жория сифатида никоҳсиз фойдаланишни жоиз деб билганликлари учун, юқоридаги оятга ҳатто оятни матнида ҳам бўлмаган “اقتصار = иқтисор – кифояланинглар” феълини кўплик шаклини оятга киргизишга мажбур бўлишган. Араб тилини яхши билган киши, бу оятга иқтисор маъносини беришни умуман иложиси йўқлигини англаб етади. Чунки, “ма малакат айманукум = ما ملكت أيمانكم” жумласи “воҳидатан = واحدة ” калимасига атф қилинган. Ҳолбуки, маътуф билан маътуфун алайҳни омиллари фарқли бўлмайди. “Воҳидатан = واحدة ” калимасининг омили “انكحوا – никоҳланглар” бўлса, “ма малакат айманукум/қўл остингиздаги” сўзининг омили ҳам “никоҳланглар” бўлади. Демак, бу оятда, биттадан ортиқча аёлга уйланиб ўрталарида адолатсизлик қилиб қўйишдан қўрқса, битта асира ёки битта ҳур аёлга никоҳланишга буюрилмоқда.

^[9] Баъзи муфассирлар бу жумлага «Ҳаётда бола-чақа кўпайиб, улар билан овора бўлиб, дин хизмати ва бошқа охират ишларидан чалғиб қолиб, барча вақтингиз оила масалалари билан банд бўлиб қолмаслик учун», деб таржима ва тафсир қилишган.

^[10] “Қалин пуллари” деб маъно берилган калима “содуқа”дир. Сидқ хоҳ сўзда бўлсин хоҳ бошқа шаклда бўлсин, барибир у бир нарсадаги қувватни ифода қилади. Қувватли бўлгани учун тўғри сўзга сидқ дейилади, кучсиз бўлгани учун ёлғон сўзга кизб дейилади. Аёлига берилган содуқо (қалин пул/маҳр) катта куч ва қувватга эга бўлгани учун, унга ҳам мана шу ном берилган (Мақойис). Бу ҳақида Нисо 4/20-21 оятларда билдириб ўтилган. Келинга бериладиган қалин пулини қизнинг валийлари белгилаб беради. Никоҳ ҳам уларнинг розилиги билан тузилади. Бу нарса – никоҳ Қуръон ва маъруфга кўра амалга ошишининг шарти ва ҳаддидир (Бақара 2/221, 232). Бу суранинг 6- оятида, никоҳ қилиб оила қурмоқчи бўлган ҳар иккала ёш жисмоний ва ақлий етуклик ёшига тўлган бўлишлари шарти ҳам айтиб ўтилган. Жисмоний ва ақлий етуклик ёшига тўлмаган ёш йигит ва қизларни никоҳлаш Қуръонда – Аллоҳнинг динида йўқ.

^[11] Сафиҳ – ақлсиз, ақли ожиз, ёки аҳмоқона ҳаракат қиладиган, деган маъноларни билдиради. Бу оятда келтирилган “сафиҳ” кимсалар – кейинги оятларда сифатлантирилган – ҳали ҳануз ақлий ва жисмоний етукликка эга бўлмаган ёш йигит ва қизлардир. Мол-мулкини кераксиз ва беҳуда жойларга сарфлаб йўқотиб юборадиган кишилар ҳам назарда тутилган.

Демак, бу оят иккита ҳукмга ишорат қилади. 1. Ҳали ҳануз жисмоний ва ақлий етуклик ёшига тўлмаган етим болаларни қўлига яқинларидан мерос бўлиб қолган ўз мол-мулкларини ишониб топшириб бўлмаслиги. 2. Жамиятда ақли норасо бўлган ёш ёки ёши катта бир инсон бўлса, унга тегишли ўзининг мол-мулки ҳам бўлса у инсонга ўша мол-мулкини бериб бўлмаслиги, балки унга тегишли бўлган мулкни тижорат ёки бошқа йўллар билан фойдага киргизган ҳолда, уни емоқ-ичмоғи, кийим-кечаги ва ётоғини таъминлаб турилиши керак. Агар ўша ақли норасо бўлган инсонни қўлида мол-мулки бўлмаса ҳам, уни таъминоти ўша маҳалла-қишлоқ ёки яшаб турган жамият аъзолари зиммасига юклатилади.

Бу оятдан яна бир ҳикмат чиқадики, инсон ўзининг фарзандига ҳам то синаб кўрмагунча катта мол-давлатни бошқаришни топшириб бўлмас экан. Чунки, унинг ҳаётини давом эттириш учун Аллоҳ таоло тарафидан берилган ризқни аҳмоқлик қилиб беҳуда сарфлаб, йўқ қилиб юбориши мумкин.

^[12] “Чиройли сўз” ҳам маъно томонлама ҳам ахлоқий томонлама тўғри ва фойдали созълардир. Кейинги оятда ўзларини мол-мулкига эга бўла олишлари учун рушд, яъни ақли расо бўлиб етишишини шарт қилмоқда. демак, ўша ёш етимларга уларни ақли етук ва расо бўлиб тарбия топадиган сўзлар сўзланиши керак.

^[13] Бу оят – жисмоний ва ақлий етуклик чоғига тўлмаган ёшларни никоҳланиши мумкин эмаслигини яққол далилидир. Ҳар бир эркак ўзи уйланаётган аёлига маҳр бериши шарт. Маҳрни аёлни ўзи олиши кераклиги учун у ҳам вояга етган бўлиши керак. Никоҳ қураётган ҳар иккала ёш никоҳ қуришидан аввал бошқа биров билан зино қилиб қўймаган бўлишлари ҳам шарт (Нисо 4/4, 24, 25, Моида 5/5). Агар зино қилиб қўйган бўлса, энди у қиз ёки бола ўзига ўхшаб зино қилиб қўйган бири билан ёки бошқа бир мушрик/мушрика билан никоҳланади (Нур 24/3). Зино қилиб қўйганидан кейин, қилган ишидан қаттиқ пушаймон бўлиб қайтган ва ўзини тузатган бўлса, ана ўшанда у бир номусли кимса билан никоҳланиши мумкин (Нур 24/5, Фурқон 25/68-70). Оятлар шунчалик очиқ ва баёнотли ҳолда келтирилганига қарамасдан баъзи бир фиқҳ уламолари Талоқ сурасидаги битта калимани маъносини алмаштириб олиб, вояга етмаган ёшларни никоҳлашга фатво бериб юбориши, баъзи бир тафсир китоблари ҳам бунга дастак бўлиши – уларни йўлдан чиққанини кўрсатади.

^[14] Маъруф – билинган дегани. Бу билим Қуръондан ёки Қуръон ҳукмига қарши бўлмаган анъана ва урфдан олинади. Буни зидди мункардир. Демак, етимни молига Қуръонда кўрсатилган мезонга кўра яқинлашиш керак.

^[15] Яъни, ўлган кишининг қарамоғида бўлган етимлар ёки у тириклигида ёрдам бериб турган етимлар.

^[16] Ортида қолган мискинлари – тириклигида ундан моддий ёрдам кўриб турган ва ўлганидан кейин чорасиз ва қаровсиз   ҳолга тушиб қолган кишилардир. Буларни энг бошида ўлган кишининг аёллари келади. (Бақара 2/240)

^[17] Демак, уларни оч-наҳор қолмайдиган даражада меросдан уларни мажбурий эҳтиёжларини қондирадиган даражада бериб қўйиш керак. Ҳамда, меросни қандай тақсимланиши Аллоҳ таоло тарафидан белгилаб қўйилганини ва уларга меросдан ортиқча бериб бўлмаслигини чиройли бир шаклда билдириб қўйиш керак.

^[18] Зуҳо 93/8-10, Маун 107/1 ва 2-оятларда айнан мана шу оятни очиқлаб берувчи ҳукмлар бор. Бу оятларни биргаликда ўқиладиган болса, кимга қандай муомала қилиниши кераклиги очиқча ўртага чиқади. Бундан ташқари, етимларга нисбатан қилинадиган яхшиликлар ва муомалалар ҳақида кўпроқ маълумотга эга бўлиш учун қаранг: Анъом 6/152; Исро 17/34; Каҳф 18/82; Инсон 76/8; Фажр 89/17; Балад 90/15; Зуҳо 93/6, 9; Бақара 2/83, 177, 215, 220; Нисо 4/2, 3, 8, 10, 36, 127, Анфол 8/41; Ҳашр 59/70.

^[19] Ушбу Нисо сурасининг 2, 3 ва 6-оятларига амал қилмаганлар етимларнинг молини ҳақсиз еган ва катта гуноҳга қўл урган бўлади. Демак, улар бу ишларидан тавба қилмай, етимларнинг молини ўзларига қайтариб бермай вафот этсалар, улар охиратда бошқа гуноҳкорлардан фарқли бир азобда азобланишади, яъни қорниларига ўт тўлдириб ейди.

^[20] Бу оятда Араб тилида кўп ишлатиладиган илтифот санъати бор. Эътиборни бир жойга жалб қилиб, хаёлларни кетиб қолмаслиги ва диққатни яна-да жалб қилиш учун учинчи шахсни ўрнига биринчи шахс қўлланилган. Агар оятни тўғридан-тўғри таржима қилсак, уни ўқиган ва эшитган киши ўликлар ҳам мерос тарқатиши керакми? деб ўйланиб қолади. Шу боис, илтифот санъатини ўзбек адабиётига мослаб таржима қилдик. “Марҳумларингиз” деб таржима қилганимизни сабаби шу.

^[21] Меросни тақсимлаш меросхўрларни эмас, бошқа мусулмонларни вазифаси. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай буюрган: Бақара 2/180-182.

^[22] Бу ердаги ҳукмлар маййитни отаси ва онаси меросчи бўлса қўлланилади. Агар отаси меросчи бўлса, онасини болалари Нисо 4/12- оятдаги калола ҳукмига кўра мерос оладилар. Фақат онаси меросхўр бўлса, отасининг меросхўрлари Нисо 4/176- оятдаги калола ҳукмларига кўра мерос оладилар. Меросчи бўлиб фақатгина ака-укалари қолган бўлса, Нисо 12-оятга кўра онасининг фарзандлари, Нисо 176-оятга кўра эса отасининг фарзандлари меросчи бўладилар. Бу тақсимотларнинг барчаси жуфтларини улуши ажратиб берилганидан кейин берилади.

^[23] Қолганини отаси олади.

^[24] Ота бир ака-укалар она бир ака-укалардан кўра яқин бўлгани учун, отани олган мероси кейинчалик уларга қолади. Зотан, Нисо 4/176-оятга кўра, отаси ва боласи бўлмаган бирини ота бир ака-укалари унга ўз фарзандлари каби меросчи бўладилар. Нисо 4/120 оятга кўра, онаси ва фарзанди бўлмасдан ўлган бирини она бир ака-укалари ўз фарзандларини ўрнига ўтмайди. Улар оналарини ўрнига ўтади, худди оналари каби меросдан энг кўп учдан бир улуш оладилар.

^[25]ٱلْوَصِيَّةُ  = ал-васийят – бировга юклатилган маълум бир вазифа дегани (Лисан). Икки фарқли васият бор; 1- Аллоҳ юклаган меросни тақсимлаб бериш вазифаси (Бақара 2/180-181, Нисо 4/11), 2- мерос қолдирган кишига қарзига алоқадор бўлган вазифа. Белгилаб қўйилган қарзга васият дейилмайди. (Бақара 2/282) Чунки у ёзиб қўйилган ҳужжат бошқа нарсага эҳтиёж қолдирмайди. Агар бундай ҳужжатли қарз ҳавола бўлмаса, ўлишини билиб қолган киши қарзини энг камида иккита гувоҳ олдида эътироф қилиб васият қолдириш керак. (Моида 5/106-107) Мерос ҳақидаги оятларда “васият ва қарз” шаклида эмас, балки “васият ёки қарз” ифода келиши – ҳар иккаласи ҳам қарз эканини, аммо ўртада шундай бир фарқ борлигини билдиради. Асосийси қарзни ёзиб қўйишдир. Пайғамбаримиз шундай деган: “Мусулмон киши васият қилиб қолдириши керак бўлган қарзи бўлса, ўша васиятини ёзилган ҳолда олдида олиб юрмасдан икки тун ўтказиши жоиз эмас.” (Бухорий, Васоё 1; Муслим, Васият, Муқаддима; Абу Довуд, Васоё)

^[26] “ آبَآؤُكُمْ = абаукум” сўзининг маъноси оналарни ҳам ўз ичига олгани учун, оят “оиладаги катталар” деб таржима қилинди.

^[27] Оятдаги “أَبناؤُكُمْ = абнаукум” ҳам эркак ҳамда қиз фарзандларни ифода қилади. Чунки, бу оятдан аввал улар ҳақидаги ҳукмлар баён қилиняпти. Бу маънони мана шу оятда ҳам кўришингиз мумкин: (Наҳл 16/72)

^[28] Мерос тақсимотида аввал завжини улуши берилади, ундан ортган улушлар қолганларга тарқатилади. Аллоҳ таоло шундай буюради: Нисо 4/33.

^[29]  Моида 5/106-оятдаги эркакларни аёллари учун васият қолдириш вазифаси юклатилган. Аллоҳ таоло шундай буюради: (Бақара 2/240)

^[30]

^[31]  Она бир бўлган ака-укалар ўртасида меросдан улуш тарқатилаётганида, эркак ва аёлдан ҳар бирига тенг улуш берилади. Ота бир бўлган ака-укалар сингари битта эркакка иккита қизни улушичалик қилиб бериш қоидаси бу ерда ишламайди. Чунки, она бир бўлган ака-укани яқинлиги ва фойдаси ота бир бўлган ака-укачалик бўлмайди. Ота бир бўлган акани ота бир бўлган опа-сингилга қараш вазифаси бор.

^[32]  Баъзи бир Ислом ҳуқуқшуносларига кўра, инсон мол-мулкини учдан бирини васият қилиб қолдириши мумкин. Улар буни исботлай оладиган бирорта ҳам оят ва ҳадис топа олмаганликлари учун, улар меросхўрларни барчасига зарар етказишган. Набийимиздан “Қайси садақа яхшидир?” деб сўралганида, мана шу жавобни берган эканлар: “Саломат ва зиқна/эҳтиросли, камбағал бўлиб қолишдан қўрқадиган, бой-бадавлат бўлиш умидида юрган вақтингда берган садақангдир. Жон ҳалқумга келгунча кечиктириб, ана ўшанда “бу фалончига, шу фалончига” дема. Чунки, энди у мол-мулк фалончиники бўлиб бўлди.” (Бухорий, Закот 10; Муслим, 92 (1032)).

^[33] Ўз ишини эгалари билан келишмовчиликка тушиб қолган ўринларда Аллоҳга ва Расулига олиб боринглар дегани – Қуръонга кўра ҳукм қилинглар дегани бўлади. Қаранг: Моида 5/48. Нур 24/54.

^[34] “Ўтга” деб таржима қилинган калима накра бўлгани учун, охиратдаги ҳаммага маълум бўлган “дўзах” ёки “жаҳаннам” деб таржима қилмадик. Бу оташ дунё ҳаётидаги оташ бўлиши мумкин. Яъни, Аллоҳнинг чегараларини бузиб, мерос тақсимлашда зулм қилган кишиларнинг ҳаёти ва яшаш тарзи жаҳаннамга айланиб қолиши мумкин. Бу нарса Аллоҳнинг ғазабига, меросхўрларнинг қарғишига қолгани сабабли бўлиши мумкин.

^[35]  Қуръонда зинонинг ҳар қандай турига фаҳш дейилади (Исро 17/32).

[36]

[37] Жоҳиллик 2 хил бўлади; 1. Билмасдан қилиб қўйиш, 2. Ўзини боса олмай бир ишга қўл уриб қўйиш.

^[38] Юнус алайҳиссалом ва унинг халқи ўлим билан юзма-юз келишидан аввал тавба қилиб олганликлари учун Аллоҳ уларни тавбаларини қабул қилди (Анбиё 21/87-88). Нуҳ алайҳиссалом ҳам ўзини ўғли деб билган болани қутулиб қолиш умиди борлигида тавбага чақирди (Ҳуд 11/42-43). Фиравн эса, ўлим билан юзлашганида тавба қилди (Юнус 10/90-92). Унақа тавбани ўлаётган ҳар бир кофир қилади, лекин улардан бундай тавба қабул қилинмайди (Мўминун 23/99-100, Сажда 32/12-15). Гуноҳидан тавба қилмай ўлган мўминлар ҳам ўлганидан кейин дунёга қайтиб яхши ишларни амалга ошириб қолишни орзу қилиб қоладилар, бироқ, муҳлат тугаб бўлган, ғишт қолипидан кўчиб бўлган бўлади (Мунафиқун 63/9-11). Набийимиз шундай деган: “Аллоҳ қулларини тавбасини жонлари ҳалқумига келгунга қадар қабул қилади.” (Термизий, Даавот 98; Ибн Можа, Зуҳд 30; Аҳмад б. Ҳанбал, 2/132, 153).

^[39] “Аёлларингизни никоҳингизда мажбурлаб ушлаб қолиб” деб таржима қилинган жумлани ҳақиқий маъноси – “Аёлларингизга мажбуран меросхўр бўлиб олманглар” шаклидадир. умумий маънода ким кимдан олдин ўлиши маълум бўлмагани учун, биров бировга мажбуран меросчи бўлиб ололмайди. Шу боис, “ворис” калимасига мажозий маъно беришга мажбур бўлдик. Ҳар қандай мажоз билан ҳақиқий маъно ўртасида албатта бир боғлиқлик ва алоқа бўлиши керак. Бир эркак фақатгина ўз никоҳидаги аёлига меросчи бўлиши мумкин бўлгани учун, бу ердаги мажозни ҳақиқий маънога боғлиқлиги – ўлгунча бирга яшашга мажбурлашдир. Буни амалга ошиши учун, эр аёлини ажрашиб кетишига йўл қўймасдан, уни мажбурлаб никоҳида ушлаб қолиши керак. Мана шу шаклда аёлларга мажбуран меросчи бўлиб олишни Аллоҳ таоло эрларга ҳаром қилган.

Аёлларни эрладиган ўз ихтиёрлари билан ажрашиб кетиш ҳуқуқи Қуръонда бор (Бақара 2/229, Нисо 4/34-35, Мумтаҳана 60/10-11). Ҳуқуқшунослар аёлларни қўлларидан бу ҳуқуқни тортиб олишиб, ўрнига барча ихтиёр ва қарор эркак кишини қўлида бўлади, деган мухолаани масаласини ўртага қўйишгани учун, бу ҳақдаги барча оятлар каби бу оятга ҳам нотўғри ва бошқача маъно беришга мажбур бўлиб қолишган.

^[40]  Нур 24/6-10.

^[41] Чиройли дея таржима қилинган калима “маъруфдир”. Маъруф – Ҳам Қуръон мезонига мувофиқ, ҳамда ақлан чиройли деб билинган нарсадир (Муфрадот).

^[42]

^[43] Аёлини ножўя ишга қўл урганини даъво қилган эркакни битта ўзини сўзда қилган гувоҳлиги кифоя бўлгани боис, (Нур 24/6-10) бу хусусда аёлига туҳмат қилган эркак катта гуноҳга қўл урган бўлади.

^[44] Баъзи бир фиқҳшуносларга кўра, балоғат ёшига тўлмаган болаларни никоҳлаш, яна бошқаларига кўра эса бокира қизларни отаси мажбурлаб турмушга бериб юбориши ва мажбуран қилинган никоҳ ҳисобга ўтиши айтилган. Бундай аёл-қизлар ўз эрларидан мустаҳкам бир сўз олиши мумкин бўлмагани учун, бу оят бу турдаги никоҳлар ҳисобга ўтмаслигига далил бўладиган оятлардан биридир.

^[45] Абу калимасига боғлиқ бўлган калималар давомийликка далолат қилади. Яъни, отангиз деганда отангиз ҳам, отангизни отаси ҳам, ундан кейинги аждодларингиз ҳам киради. Ўғил ва қиз деганда ҳам шундай. Демак, бу оятга кўра набираси ва набирасини набирасини ҳам никоҳлаб бўлмайди.

^[46] Никоҳ ўзагидан турланган калималар Қуръонда оила қуриш маъносида экани очиқча баён қилинади. Никоҳ деганда фақатгина оила қуриб, бирга яшаш деган маъно чиқади.

^[47] Ҳаром қилинган нарса оила қуриш экани ҳам бу оятдан ҳамда аввалги оятлардан очиқча англашилиб турибди.

^[48] Мусулмон-кофир, ҳур-асир, оилали-оиласиз деб ажратмасдан, номусини сақлаган барча аёллар Қуръондаги ҳукмлар билан ҳимоя остига олинган ва уларга “муҳсона” яъни, улар худди қалъанинг ичида сақланиб қўриқланган, деб таъриф берилган. Аёллар орасидаги ҳур бўлганларига бу калима Моида 5/5-оятда келтирилган, Нур 24/4 ва 33-оятларда эса у калима ҳур аёлни ҳам асира аёлни ҳам ўз ичига олган. Аёл киши никоҳ сабабли энди эрининг ҳам ҳимояси остига олинади ва аввалгидан ҳам кучли муҳсанага айланади. Бу оятдаги муҳсона оила аёл ҳақида айтилган.

^[49] “Оталарингиз никоҳлаган аёлларни никоҳламанглар” амри билан бошланиб мана шу ергача санаб ўтилган аёлларни никоҳлаш ҳаром. Бу оятда келтирилган ”Қўл остингиздаги (асира аёллар) дан ташқари оилали аёлларни никоҳлашингиз ҳам ҳаромдир” мазмунидаги оятни ҳукми билан, оилали бўлса-да, агар уни эри ўз юртида қолиб кетган ва у аёл асирга тушиб қолган бўлса, энди уни ўз оила-аъзолари (ота-онаси ёки унга яқин бўлган қариндош)ларидан рухсат олинган ҳолда никоҳланишга рухсат берилган. Чунки, Муҳаммад сурасининг 4-оятига кўра асирга тушиб қолган аёллар асло жориялаштириб олиниши мумкин эмас. Уларни ё бирон бир қаршилик олиб, ёки бекорга озод қилиб ўз юрти ва оиласига юбориш керак. Уни озод қилиш учун оиласидан фидя берилмаган ва уни бекорга қўйиб юборилмаган асира аёллар энди мусулмон эркаклар билан бирга никоҳланиб оила қуриши натижасида, уларни мана шу йўл билан асирликдан озод бўлишига Аллоҳ таоло тарафидан имкон яратилган. Ташқаридан бири ёки ўзи уни қўл остида бўлиб турган эркак кишидан унга уйланиш таклифи билдирилган аёлда энди маҳр олиш ҳаққи пайдо бўлади. Агар асира аёлга уйланмоқчи бўлган эркак киши моддий томондан кучи етса, асира аёлга энг камида фидя бадалини маҳр сифатида бериши керак бўлади (Қаранг: Нисо 2/25) ва мана шу шаклда у аёл озодликка эришади. Агар асирага уйланмоқчи бўлган эркак киши озодлик учун бериладиган фидясини тўлашга кучи етмаса, асира аёл белгилаган маҳр-мислни бериб никоҳланиши керак. Қолган қисмини эса эр-аёл биргалашиб меҳнат қилиб пул топиб, ҳамда мўминларни берган закотлари билан тўпланган ҳолда фидяни тўлаб, ҳур аёл савиясига тамоман ўтиб олади. Қандай бўлмасин, асира аёл оила қуришдаги келишув (никоҳ аҳди)ни тузишда доимо бир тараф бўлиб туради, ва оила қуриш учун асира аёлдан албатта розилиги ва ихтиёри сўралади, оиласини изни ва Қуръон мезонига кўра (маъруфга мос равишда) никоҳ қилинади. Маҳр бадалини бу асира аёлнинг ўзигина олади. Бунга бировни ҳаққи бўлмайди. Асира аёлларни хонадонларда ишлатилишига (улардан никоҳсиз шаҳвоний мақсадларда  фойдаланишга) Қуръон ҳеч қачон йўл қўймайди. Аҳзоб сурасининг 50-оятида Набийимиз Муҳаммад алайҳиссалом учун фақатгина битта Мория онамизни маҳрсиз никоҳлашига махсус рухсат берилган. Аммо, минг афсуски, асри саодатдан кўп ўтмай бу ҳақидаги барча оятларнинг маъноларига ўзгартиришлар киргизилган ҳолда, асира аёллар билан никоҳсиз жинсий алоқа қилишга йўл чиқариб олишган.

^[50] Бу оятга кўра, ҳур аёл билан никоҳланишга кучи етадиган эркак киши асира аёл билан никоҳланиши мумкин эмас. Ҳур бир аёл билан никоҳланган эркак киши, ҳур аёлини устига яна битта асира аёлни никоҳлаб ҳам ололмайди. Агар асира аёлга уйланмоқчи бўлса, аввал у аёлни озод қилади (Қаранг: Муҳаммад 47/4) ва ундан кейин никоҳланади. Уйланмоқчи бўлган асира аёлини озод қилиш учун тўлайдиган фидясини унга бериладиган маҳр сифатида  асира билан келишиб олса ҳам бўлади. Набийимизга фай сифатида берилган ва жангда енгилиб асирга тушмаган Мория онамиз Аҳзоб 33/50-ояти билан ҳалол қилингани учун, у билан бир оила бўлиб яшай олган (Қаранг: Таҳрим 66/1-2). Аммо жангда енгилиб асирга тушган Жувайрия, Сафийя ва Руҳайна оналаримизни озодликка эриштирганидан кейин никоҳлаган.

^[51]  Ҳар бир аёл бир эркакни қизи, ҳар бир эркак киши ҳам бир аёлни ўғли бўлади. (Ҳужурот 49/13)

^[52] Жангда асирга олинган шахслар мусулмон оилаларга тарқатилади ва улар мусулмонлар билан бир оила бўлиб яшайди ва мусулмонлар тарафидан уларга бир оиладек муносабат билдирилиб, ўзлари еган-ичган нарсадан едириб-ичиради, ўзлари кийган нарсадан кийинтиради (Нур 24/58-59, Инсон 76/8). Асирлар қайси оилага берилса, энди улар вақтинча худди ўша оилага мансуб деб қаралади. Асирни уйига олиб, унга едириб-ичираётган ва уни моддий томондан таъминлаётган мусулмон оила фақатгина уни никоҳлашда кимга ва нима эвазига никоҳлашни ҳал қила олишга эга бўлади, холос. Асира эса, никоҳланиш ёки никоҳланмаслик қарорини ўзи беради ва унга бериладиган маҳрга ҳам ўзи эгадорлик қилади. Никоҳланганидан кейин уни ўзи ёки эри фидяни қолганини ҳам тўласа, ана ўшанда у асира аёл қарамоғидаги оиладан тамоман озод этилади ва ҳур деб қабул қилинади.

^[53] Юқоридаги оятни изоҳида айтиб ўтилганидек, ҳур-асир, оилали-оиласиз деб ажратилмасдан барча аёлларга “муҳсана” яъни, гўё бир қалъа ичида сақлаб ҳимоя қилинадиган деб таъриф берилган ва улар билан асло никоҳсиз жинсий алоқа қуриб бўлмаслиги билдирилган. ҳам мана шу иккита оятни ҳамда Нисо 4/3 ва Нур 24/32-33- оятларда очиқ-равшан қилиб келтирилганидек, асира тушган аёллар билан уларга никоҳланишсиз бошқа ҳеч қайси йўл орқали фойдаланиб бўлмайди. Бу оят асира аёл эрга тегиши учун худди бир ҳур аёл каби ўз ирода ва хоҳишига эга эканини билдиради. Уни никоҳ жараёнини ва келишувларини назорат остига олиш эса, унга қараб турган мусулмон оилага юклатилган. Бу оят ва Бақара сурасининг 232-оятига кўра, асир ушлаб турган оиланинг асирдаги ваколати – асира аёлни берадиган қарори маъруфга мос ёки мосмаслигини назорат қилиб туришдангина иборатдир. Бунга алоқадор бўлган оятларнинг барчасини мазмунини Пайғамбар алайҳиссалом шундай баён қилиб берган: “(Никоҳланмоқчи бўлган аёл) Агар валийси билан келиша олмаса, султон (шу ишда ваколатли шахс) валийси бўлмаган кишининг валийси бўлади. (Абу Довуд, Никоҳ 56; Ибн Можа, Никоҳ 12; Насоий, Никоҳ 35)

^[54] Зинога 100 қамчи жазо берилади. Зинога қўл урган аёл агар ҳур бўлмаса, ҳур аёлга бериладиган жазонинг ярми, яъни 50  дарра/қамчи берилади. Зино қилган эркак ва аёлни тошбўрон қилиш (ражм) ҳукми йўқ. Зотан, тошбўрон қилиб ўлдиришни ярми деган жазони ўзи ҳам йўқ (Нур 24/2 ва 4).

^[55] Бу оятга кўра, бир эркак бир асира аёлга уйланмоқчи бўлса ва уни бунга моддий томондан кучи етса, аввал аёлни озод қилади, кейин никоҳланади.

^[56]  Оятдаги “Суннат” калимаси барча пайғамбарлар юрган тўғри йўлни билдиради. Пайғамбарлар юрган йўлда юрмаган кишилар дунё ва охиратини қўлдан бой беради (Исро сураси 76-77, Каҳф 18/55). Суннат Аллоҳ белгилаб қўйган йўл бўлгани учун, Қуръони Каримнинг учта оятида Суннат калимаси “Суннатуллоҳ/Аллоҳнинг суннати” шаклида лафзи жалолага изофа бўлиб келган (Аҳзоб 33/38, 62, фатҳ 48/23).

^[57]  Ирода – хоҳлаш дегани. Аллоҳ таоло инсонлар имтиҳондан ўтиб олишини хоҳлайди, бироқ ҳар ким ҳам буни бажара олмайди. Чунки, Аллоҳ “Бўл!” деб буюрмагунича Аллоҳ хоҳлаган нарса амалга ошмайди (Ясин 36/82). Бу ва бундан кейинги оятларга кўра, Аллоҳ имтиҳонга алоқадор бўлган масалаларда “Бўл!” деган буйруғини фақатгина керакли ишни амалга оширган қуллари учунгина бериши маълум бўлмоқда.

^[58] Аллоҳ таоло бандаларига ҳар бир масалада енгиллик бўлишини хоҳлайди, лекин инсонларнинг ўзлари уларга берилган енгиллик ва қулайликлардан фойдаланмасдан, ўзларига ўзлари муаммо ва машаққат орттириб, диндаги ҳукмларга ўзларича қўшимча ҳукмлар ва иловалар киритиб олишади. Натижада инсонларни Аллоҳнинг динига қизиқтириш ва жалб қилишни ўрнига, уларни диндан узоқлаштириб бездиришга сабабчи бўлишади.

^[59]Ботил калимаси алиф-ломли бўлгани учун, барча ботил – нотўғри йўлларни ўз ичига олади. Ботил йўллар: Ўлчов ва тарозидан уриб қолиш (Мутоффифин 83/1-3, Исро 17/35), фоиз ейиш (Бақара 2/275, 278-279, Оли Имрон 3/130), куч билан тортиб олиш (Каҳф 18/79), ўғрилик (Моида 5/38), етимни молини ейиш (Нисо 4/2, 6, 10), хотинига берган нарсасини ажрашиб кетаётиб тортиб олмоқ (Бақара 2/229), бировни молини ноҳақ еб кетиш учун ваколатли кишиларга пора бериш (Бақара 2/188).

^[60]Оятдаги бу ибора тўлдирувчидир. Бундай ибораларни жумлалардан ажратиб маъно бериш ўқувчига ҳам ўқиб берувчига ҳам қийинчилик туғдиради. Бир-биримизни мол-мулкимизни ер эканмиз, олди-берди қилишда ҳақсизлик қилмасдан, ўзаро рози-ризочиликка асосланган ҳамда тўлиқ бир тижорат фаолияти орқали бўлиши кераклиги билдирилмоқда. Бунга бир мисол: Порани олган киши ўз розилиги билан олса ҳам,  берган киши ҳам ўз розилиги билан берса ҳам, барибир оятда тўлдирувчи бўлиб келган тижорат шартига тўғри келмайди, шу сабабли пора орқали бир мулкка эга бўлиш ҳаром. Араб ва туркий тилларда тижорат ва савдо деб – фойда олиш мақсадида қилинган товар ва хизмат алмашувига айтилади.

^[61] Бу иборадаги илла = الا га истиснои мунқотиъ маъноси берилган.

^[62] …

^[63] Тақиқланган катта гуноҳларнинг баъзилари шулар: Оятларни ва ундаги ҳукмларни яшириш (Бақара 2/159-163, 174-177), ширк (Нисо 4/48), зино қилиш (Исро 17/32, Нур 24/2), номусли ва пок аёлга зинокор деб туҳмат қилиш (Нур 24/4, 11-13), одам ўлдириш (Фурқон 25/68), етим молини ейиш (Нисо 4/2, 6, 10), тарози ва ўлчовдан уриб қолиш (Мутоффифин 83/1-3, Исро 17/35), ўгирлик (Моида 5/38), Ислом аҳкомларида Аллоҳ белгилаб қўйган чегараларни бузиш (Нисо 4/14), ўзи тўқиган ёлғонни Аллоҳдан деб гапириш (Ҳуд 11/18), ҳаром нарса ейиш (Бақара 2/273, Моида 5/3, Анъом 6/145, Наҳл 16/115), жангдан қочиш (Анфол 8/15-16), фоиз орқали фойда топиб ейиш (Бақара 2/275, 278-279, Оли Имрон 3/130), ота-онага ёмон муомала қилиш (Исро 17/23) ва мутакаббирлик қилиш (Нисо 4/36), сархўш ва маст қилувчи ҳар қандай ичимлик ёки гиёҳларни истеъмол қилиш ва қимор ўйнаш (Моида 5/90-91, Бақара 2/219), ҳаром ойларда жанг қилиш (Бақара 2/217), никоҳи ҳаром бўлган аёл-қизлар билан никоҳланиш (Нисо 4/22-24), инсонларни масжидлардан тўсиш (Бақара 2/214), Аллоҳдан ваҳий олдим (пайғамбарман) деб иддао қилиш (Анъом 6/93) ва оятлардан юз ўгириш (Анъом 6/157, Тоҳа 20/124-127), Қуръонга тушунарсиз бир китоб деб қараш (Зуҳруф 43/36-39).

Булардан ташқари яна Қуръони Карим оятларида ҳар қандай фаҳш турлари ва гомосексуализм, Аллоҳнинг оятларини маъноларини бузиш, пул ва товарларни эркин ҳаракатланишига тўсқинлик қиладиган ҳар турли террор ҳаракатлари (безорилик) катта гуноҳлар деб ҳар бири алоҳида айтиб ўтилган.

^[64] Бу оятни мана шу суранинг 29-ояти билан бирга ўқилса, яна-да тушинарли ва фикр юритишда қулай бўлади.

^[65]  Бу оятда келтирилган келишув ниҳокдир.

^[66] Бу оятга кўра, меросдан илк бошда эр ва аёлнинг улуши берилади.

^[67] Ҳаётда баъзи масалаларда эркаклар ва баъзи масалаларда аёллар устун келади. Мана шу фарқ сабабли инсониятда ва оилада бири томонидан йўл қўйилган камчиликни иккинчиси тўлдириб кетади ва ҳаёт шундай давом этади. Бундай масалаларда томонлардан бири иккинчисига аҳамият бермаслиги керак. (Нисо 4/32) Аёлларга берилган баъзи бир хислатлар эркакларда йўқ, эркаларга берилган баъзи бир хислат ва фазилатлар эса аёлларда йўқ. Демак, аёллар ҳам эркаклардан баъзи хусусларда устун бўлса, эркаклар ҳам баъзи хусусларда аёллардан устун туради.

^[68]  Яъни, маҳр бериш ва оилани барча моддий таъминоти эркак кишиларга юклатилган (Бақара 2/233, Нисо 4/4, 24, Талоқ 65/6).

^[69] Аллоҳ аёлларни ҳимоя қилганини қуйидагича тушунамиз: Бир аёлни зино қилган деб иддао қилган киши тўртта гувоҳ олиб келишга мажбур экани (Нисо 4/15, Нур 24/4,6,13) оятларида айтилган, оиладаги барча моддий таъминот эркакларга юклатилган, бундан ташқари, аёл-қизларни никоҳланиш ва оила қуриш ва ажрашиш ҳуқуқини маҳр билан молиявий томонлама таъминлаб қўйган, агар эр ажрашиб кетса, аёлга маҳр ва тўяна сифатида берилган нарсаларни эри қайтариб оломаслигини ҳам билдириб ўтган. Мана шу шаклда Аллоҳ таоло аёлларни ҳимоя қилиб қолган (Бақара 2/229 Нисо 4/20-21).

^[70] “Ҳеч ким кўрмаса ҳам” деб берилган маъно фил-ғойб = في الغيب тақдиридаги  лил-ғойб = للغيب  калимасидир. Бешта ҳиссий аъзо билан билиб бўлмаган нарсага ғайб дейилади. Кўринмаган, эшитилмаган, яъни унга гувоҳ бўлинмаган нарса инсонлар учун ғайб дейилади. Аёл кишини зино қилганини аниқлаш учун тўртта гувоҳ талаб қилинади (Нисо 4/15). Демак, ҳар иккала оятда ҳам “лил-ғойб” ифодаси билан гувоҳлар бўлмаган ҳолат ҳақида айтилмоқда. Хулқи ёмон аёллар мана шу фурсатдан фойдаланиб ахлоқсизлик қилиб қўйишлари мумкин. Аммо, яхши аёллар эса, Аллоҳга ич-ичидан ишониб-суянгани сабабли бундай ишларга ҳеч ким кўрмайдиган жойда ҳам қўл урмайдилар.

^[71]  “Кетиб қолишидан” деб таржима қилинган калима “нушуз”дир. Нушуз – бир киши кетадиган вақт секингина ўрнидан туриб кетишига айтилади (ал-Айн). Бу ҳақдаги бир оят қуйидагича: (Мужодала 58/11) “Нушуз” калимаси эркак киши учун ишлатилса “аёлини ташлаб кетиши” деб маъно брилади. Бу ҳақдаги оят қуйидагича: “Агар бир аёл эри уни ташлаб кетиши/нушузи ёки юз ўгириб кетишидан қўрқса, ўзаро бир турли келишиб олишларида ҳар иккаласига ҳам гуноҳ бўлмайди. Келишиб олиш яхши. Нафсларга қизғониш сингиб кетган. Агар чиройли келишиб олсангиз ва масъулиятли ёндашсангиз, (билингки) Аллоҳ қилаётган ишларингизни ич тарафидан ҳам хабардордир.” (Нисо 4/128) Мана шу сабабли ҳам бу оятга “аёл киши эрини ташлаб кетиши” деб маъно беришга мажбур бўлдик.

^[72]  Эркак кишини аёлидан маълум муддат узоқ қолиши – аёлини берадиган қарорини кўздан кечиришида ёрдам беради ҳамда ажрашиб кетмоқчи бўлган аёлни бирга яшашни хоҳламай турган эридан ҳимоя бўлиб қолишдан сақланган бўлади. Мана шу муддат ичида эркак киши аёлини уйдан чиқармаслиги керак. Аёлни уйдан чиқармай ушлаб туриш – нафақат аёл балки эркак кишини учун ҳам ажрашишдаги асос бўлади (Талоқ 65/1).

^[73] “Тинч қўйинглар” деб маъно берилган ضرب калимасининг ўзак маъноси – бир нарсани бошқа бир нарсани устига қўйиб мустаҳкамлаш, дегани (Муфрадот). Турли вазиятлар ва ҳолатларда фарқли маъноларда ишлатиладиган бу феълнинг маъноси урилган ёки мустаҳкамланган нарсага кўра ўзгариб туради (Ал-Айн). Бу оятни маъноси учун мос келадиган ўша калиманинг иккита маъноси бор: воз кечиш ва ташлаб қўйиш. Бу ерда эркак киши аёлини ётоғидан айрилганидан кейин, аёлидан ажрашиб кетмасдан, уни ўз ҳолига қўйиб, қарорига аниқлик киритиб олиши ва ажрашиб кетиш ёки кетмасликни аёл ўз ирода ва ихтиёри билан танлаб олишига имкон яратиб берадиган чиройли бир маъно берилиши керак. Чунки, аёлнинг эридан ажрашиш ёки ажрашмаслик қарори унинг ўзи хоҳишига боғлиқ. Буни эса оятни давоми очиқлайди.

^[74] “Кўнгилдан қабул қилиш” итоатнинг Араб тилидаги сўзлик маъносидир. Буни зидди икроҳ, яъни мажбурлашдир (Муфрадот). Бир ишни калтаклаб қилдиришга икроҳ, яъни мажбурлаб қилдириш дейилади. Динимизда эса мажбурлаш ва зўрлаш йўқ (Бақара 2/256). Агар зарб калимасига “уриш” деб маъно берсак, ўша зарб калимасидан кейин келган “Агар улар сизларга итоат этсалар” ифодаси зарб калимасига уриб-калтаклаш деб маъно бериш нотўғри эканини ва буни иложиси йўқлигини баён қилади. Бу оятдаги зорб калимасига берилиши мумкин бўлган ягона тўғри маъно ажрашмоқчи бўлган аёлни уйдан чиқариб юбормасдан, ўз ҳолича ушлаб туриш бўлади. Чунки Аллоҳ таоло Қуръони Каримда эркакларга қандай ҳуқуқ берган бўлса, аёлларга ҳам худди шундай ажрашиш ҳуқуқи берган (Бақара 2/229).

^[75] Бу ҳукм эр-хотинга эмас, балки эр-хотинни ораси бузилиб ажрашиб кетиш хавфи туғилганини билиб қолган ҳар иккала тарафни яқинларига юклатилади. Оиладаги муаммони фақатгина эр тараф ҳал қилишга ҳаққи йўқ.

^[76] Аллоҳга ва охират кунига ишонишда ва Аллоҳ берган нарсалардан Аллоҳнинг розилиги учун сарф қилинишида ҳеч қандай зиён ҳам зарар ҳам йўқ. Бунда фақатгина инсоннинг ўзига фойда бўлади, холос. Бу оятдаги савол тариқасидаги сўроқ жумласи, қаттиқ огоҳлантирув ва таг маъно ифодалайди. Яъни, агар бу ишда ҳеч қандай зиён бўлмаса, нега унда ўша бахиллар бу ишни қилмаяпти экан, деган маъно чиқади.

^[77] Қаранг: Моида 5/117.

^[78] Инсоннинг ҳар бир гапирган гапи ва хатти-ҳаракати махсус фаришталар томонидан ёзиб борилганлиги ва Аллоҳ ҳар нарсани билиб тургани боис, оятларга қарши чиққанлар ва оятлар ҳақида нотўғри муносабат билдирган кимсалар оятлар ҳақида гапирган гапларини қиёматда Аллоҳдан яшира олмайдилар.

^[79] Жунублик эр-хотинни бирга бўлиши оқибатида юзага келадиган органик ҳолат, бу ҳолатга бошқа сабаблар орқали тушиб қолса ҳам у инсонга шаръан жунуб дейилади.

^[80] Бу иборалар сафарда бўлишга эмас, хоҳ узоқ масофа бўлсин, хоҳ яқин бўлсин, ҳар қандай ҳолатда ҳам йўлда бўлишни билдиради.

^[81] Ҳожатхона деганда – ҳожатхонага алоқадор ишлар назарда тутилган. Буларга ел келиши, енгил ва оғир ҳожат чиқариш ишлари киради. Бундан бошқа ҳолатларда таҳорат синмайди.

^[82]  Оргазм ҳолат асосан эр-хотинни ўртасидаги жинсий алоқа туфайли юзага келади. Лекин бошқа бир йўл орқали ҳам юзага келган оргазм ҳолат ҳам мана шу ҳукм остига киради.

^[83] Оятдаги “لم تجدوا ماء ” ибораси сув ишлата оладиган аҳволда бўлмасангиз дегани бўлади (Муфрадот). Калима маъноси учун Талоқ сурасининг 6-оятидаги “من وجدكم” иборасига ҳам қаранг.  (Мадорикут Танзил, Имом Насафий, Нисо 4/43 оят тафсирига ҳам қаранг.) Оятдаги “сув ишлатишга имкон топа олмасангиз” ибораси – агар сув топиб олсачи деган саволга йўл очади. Демак, агар сув топа олса албатта таҳорат олиши керак бўлган, лекин қандай? Ахир таҳоратни қандай олиш ҳақидаги оят бундан кейинги сурада – Расулуллоҳни вафотидан 4-5 ой олдин тушган, лекин Расулуллоҳ ундан аввал ҳам намоз ўқиган, таҳорат олган, хўш, қандай олган? Бу саволга Анъом сурасининг 83-80-оятларда жавоб берилади. Яъни, Расулуллоҳга ҳали ҳануз бир масалада тўлиқ оят тушмаган бўлса, ўша масалада ўзидан аввалги пайғамбарларга нозил бўлган илоҳий китоблардаги ҳукмларга амал қилиб туришлик буюрилган.

^[84]صَعٖيدً = соийд – устки ва юқори қатламига юксалган нарсага айтилади. Дунёнинг устки қатмига (Каҳф 18/8) ҳам, тупроқнинг устки қатламига ҳам (Каҳф 18/40) соийд дейилади.

^[85] (Фатир 35/32)

^[86] 44 ва 45-оятлардан шундай ҳукм чиқади: Аллоҳнинг Китобидан хабари бўла туриб, ўзи ундаги ҳақ йўлда юрмай, бошқа нотўғри йўлларга кириб кетган, ўзидан бошқаларни ҳам у Китобдаги йўлдан бошқа йўлда юришга даъват қиладиган кимсалар Аллоҳнинг Китобига ҳам, унга амал қилмоқчи бўлган мусулмонларга ҳам маънавий душмандир. Ундай кимсаларни айтаётган гапларини яхшилаб текшириб кўриб кейин амал қилиш керак, агар Аллоҳнинг китобидан бошқа йўлларга даъват қилишда давом этаверсалар, ундай кимсалардан узоқ туриш керак. Чунки Аллоҳ уларни душман деб атади.

^[87]

^[88] Мусулмонлар Аллоҳнинг оятларини эшитганларида айтилиши керак бўлган “эшитдик ва итоат этдик, яъни “бош устига” демасдан, гапни айлантириб, бошқа томонларга буриб, ёки “эшитдик”, “эшитганман”, биламан сўзидан кейин “итоат этдим”, “бош устида” демасалар, айнан ушбу оятда айтилган яҳудийларга ўхшаб қолиши мумкин. Шу боис, мусулмонлар Аллоҳнинг оятлари ўқиб тушунтирилганида “Раббимизнинг амри бош устига” дейишлари керак. Ана шундай кимсалар – оятлар тиловат қилинганда имони ортадиган ва қалблари ларзага келадиган мўминлардир. (Қаранг: Анфол 8/2)

^[89] Оятдаги биринчи жумла “سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا = самиъна ва асойна” дир. Бу жумлани бир маъноси “Эшитдик (тушундик) ва маҳкам ушладик”, яна бир маъноси эса “Эшитдик (тушундик) ва қарши чиқдик” шаклида бўлади. Чунки асо = عصى” феълида бир-бирига зид иккита маъно бўлиб; бири – маҳкам ушлаш, яна бири – осийлик қилиш/қарши чиқишдир (Бақара 2/93). “Самиъна ва асойна” жумласидан салбий маъно чиқиши билан бирга ижобий маъно ҳам чиқариш мумкин, бироқ, “асойна” дейишни ўрнига “атоона” дейилса, яна-да ўзларига яхши бўлар эди. Чунки, “атўна” сўзидан ҳеч қандай салбий маъно чиқмас ва буни ҳеч ким кўчма маъно сифатида қўллана олмас эди. Иккинчи жумла “وَاسْمَعْ غـَيْرَ مُسْمَعٍ = васмаъ ғойро мусмаъин” жумласидир. “Ғойри мусмаъин” жумласини ҳам иккита маъноси бор. Бири – эшит, илтимос. Сенга гап гапириш бизга эмас аммо…” яна бир маъноси эса “Эшит, эй гап тингламас!” шаклида келади (Намл 27/80). Агар фақатгина “اسْمَع = исма” дейилса эди, бу калимани салбий маънога буриб бўлмас эди.

Оятдаги учунчи “رَاعـِنَا = роина” жумласига “Бизни назорат қилиб тур” деб маъно берилса ҳам бўлади. Лекин калима бир иш биттадан ортиқ фоил тарафидан бажарилиши мумкин бўлган مفاعلة = муфоала ўзагидан турлангани учун, унга “бир-биримизни назорат қилиб турайлик”, маъноси берилиши ҳам мумкин. Бу эса – Яҳудийлар ўзларини Аллоҳни Элчиси билан тенг кўришмоқчи бўлатётганини ифода қилади. Ҳеч ким унга элчилик вазифаси ҳақида “бир-биримизни кузатиб турайлик” деёлмайди (Нур 24/63, Ҳужурот 49/3).

Муфоала қолипи бир инсон ишни ўзи ёлғиз қилиши, деган маънони ҳам ўз ичига олиши мумкин. Шу сабаб роина=رَاعـِنَا калимасига “Бизга қараб тур/Бизни етаклаб юр” деб маъно бериш ҳам мумкин. Ана шунда улар “Бизни ҳайвонга қараб тургандек қараб тур/Бизни ҳайвонни еталагандек етала” деган таг ва кўчма маъноларда Расулулллоҳни камситган бўлиб қолишади. Агар раъина رَاعـِنَا калимасини ўрнига унзурна انظُرْنَا десалар эди, “бизни назорат қилиб тур” дан бошқа маънога бура олишмас эди.

^[90]  Қаранг: Аъроф 7/163-166.

^[91] (Оли Имрон 3/112)

^[92] Яъни, агар бир инсон Аллоҳга ширк қўшса ва тавба қилмасдан ўлса, Аллоҳ у гуноҳни асло мағфират қилмайди. Ширкдан бошқа гуноҳларни эса, тавба қилмай ўлган кишилардан ҳам мағфират қилиши мумкин. Демак, ширк амали тавба билан кечирилади, тавбасиз ўлган бўлса кечирилмайди. Ундан бошқа гуноҳлар эса, тавба билан кечирилади, тавбасиз ҳам кечирилиши мумкин.

^[93] Нажм 53/32 оятига қаранг.

^[94] Тоғут  – ҳаддан ошувчилардир. Булар инсон ва жин шайтонларидан иборат бўлади (Анъом 6/112-113) 256-ояти ва изоҳига ҳам қаранг.

^[95] (Исро 17/100)

^[96] Араб тилида эркакларга ҳам, аёлларга ҳам жуфт – زوج дейилади. Демак, жаннатда эркаклар ҳам аёлар ҳам ёлғиз қолмайди. Жаннатдаги ғилмон, вилдон ва ҳурлар ҳеч кимга хотин ёки эр сифатида берилмайди (Духон 44/54, Тур 52/20-24, Воқеа 56/17-24, Инсон 76/19).

^[97] Қўйиқ соялар нима ва қандай эканини билиш учун қаранг: (Ясин 36/56, Мурсалат 77/41.)

^[98] РАСУЛ – ҳам элчига, ҳамда элчи орқали юборилган нарса (мактуб, хабар, китоб) учун ишлатилади (Муфрадот). Аллоҳ инсонларга Ўз буйруқларини етказиш учун инсонлар орасидан элчилар танлаб олиши ва ўша элчи ҳам унинг уммати ҳам айнан битта нарсага – Аллоҳдан келган илоҳий буйруққа бўйсуниши керак бўлгани учун, расул дейилганда аввало элчи орқали юборилган буйруққа урғу берилади. Агар жумладаги маъно оқишига тўғри келмаса, расул деганда буйруқни олиб келган элчи назарда тутилади. Шу боис, Қуръонда ер олган Расулуллоҳ = رسول اللّه ва ар-Расул = الرسول сўзларидаги асл урғу Қуръон ва ундаги оятларга қаратилган. Уҳуд жангида Пайғамбаримиз ўлгани ҳақида гап тарқалаётганида мана шу оят тушгани ҳам айнана шунга ишорат қилади: «Муҳаммад элчи, холос. Ундан олдин ҳам элчилар келди-ю кетди. Агар у ўлса ёки ўлдирилса (Муҳаммад келтирган нарсадан) ортга ўгириб кетасизларми?» (Оли Имрон 3/144). Муҳаммад алайҳиссалом Аллоҳнинг сўнги элчиси бўлгани боис, ҳозир бизнинг қўлимиздаги расул – Қуръондир. Зотан, Расулуллоҳнинг вазифаси Қуръонни етказишдан иборат бўлган, у киши ўз вазифасини гўзал бир ҳолатда адо этиб кетди. Энди қўлимизда у киши олиб келган Аллоҳнинг китоби – Қуръон бор. (Наҳл 16/35, Моида 5/67.)

^[99] “Иш эгалари билан келиша олмай қолган масалаларни Аллоҳга ва Расулга қайтаринг” дегани – бу масалага Қуръонга кўра ечим ечинглар дегани бўлади. Расулуллоҳ алайҳиссалом ҳам инсонлар орасида ҳукм қилганида фақатгина Аллоҳнинг Китоби билан ҳукм қилган. (Шўро 42/10, Моида 5/48, Нур 24/54.)

 

^[100] Тоғут калимаси учун Бақара сурасининг 256-ояти ва изоҳига қаранг.

^[101]  Бақара 2/256, 257.

^[102] Илтифот.

^[103] Аллоҳ таоло Муҳаммад а.с.га мўминларни ҳақига дуо қилиб, уларни мағфират қилинишини Аллоҳдан сўрашини буюрган: (Муҳаммад 47/19)

^[104] Бу оятга ва оятдаги воқеликка алоқадор бошқа оятларни ҳам биргаликда ўқилганида, бу оятдаги “нафсингизни ўлдиринглар” ибораси ҳақиқий маънода эмас, балки мажозий экани маълум бўлмоқда. Чунки, Мусодан кейин буқага сиғинганларга ҳам шундай буюрилган, лекин орқасидан уларнинг гуноҳлари мағфират қилингани билдирилган (Бақара 2/51-54, Аъроф 7/152-153). Ундан ташқари, Мусо алайҳиссаломнинг умматини буқага сиғинишга даъват қилган Сомирий ҳам, улар орасидан сургун қилингани ва ўлдирилмагани ҳам, бу оятдаги “нафсларингизни ўлдиринглар” иборасига мажозан маъно берилиши кераклигини кўрсатади (Тоҳа 20/95-97).

^[105] Расул калимасига берилган изоҳ учун ушбу суранинг 59- оятига ва изоҳига қаранг. “Ким Аллоҳ ва Расулига итоат қилса” дегани Қуръонга амал қилса дегани бўлади. Чунки, Аллоҳ таоло Муҳаммад алайҳиссаломга Қуръонни, яъни Қуръондаги оятларни ваҳий қилган. Қуръон Аллоҳнинг сўзлари бўлгани учун, Қуръонга амал қилган киши Аллоҳнинг амрига амал қилган бўлади. Расулуллоҳ ҳам мўминлар орасида Қуръондаги ҳукмлар билан ҳукм қилган (Шўро 42/10, Моида 5/48, Нур 24/54).

^[106] “Шаҳидлар” калимасига “билимли инсонлар” дея таржима қилганлар ҳам бўлган.

^[107] Оли Имрон 3/200, Анфол 8/60.

^[108] Аллоҳ йўлида жанг қилаётган мўминлар орасида ғолиб бўлишдан кўра шаҳид бўлиб кетиш орзуси кўпроқ ва кучлироқ бўлиши ҳақидаги гаплар кўп учрайди. Ҳолбуки, бу оятда ғолибга ҳам шаҳидга ҳам бир хил мукофот ва мақом берилиши баён қилинган.

^[109] Оятдаги илтифот қоидасига кўра таржима қилинди. (Қаранг: Бақара 2/49-оат изоҳи.)

^[110] Қуръон оятларига кўра қуйидаги сифатлардан бирига эга бўлиб, ҳаддан ошганларга тоғут дейилади:

1. Инсонларни ёруғрикдан қоронғуликка, ҳидоятдан залолатга, фаровонлик ва кенгликдан муаммо ва ташвишли ҳаётга етаклаётган кимсалар.
2. Куфр йўлини Ислом ва мусулмонларнинг йўлидан кўра тўғри дейдиганлар.
3. Инсонларни қаттиқ залолатга етаклаётган шайтон сифат инсонлар. (Бақара 2/257, Нисо 4/51, 60)

Инсонларни йўлдан адаштиришга бел боғлаган инсонларни ҳам, шайтонни ҳам тоғут дейилади.

^[111] Анфол 8/5-6.

^[112] Оли Имрон 3/152-153, Ясин 36/82, Тағобун 64/11.

^[113]  Қаранг: Нисо 4/79, Оли Имрон 3/154 ва 186, Шўро 42/30, Мулк 67/2, Анкабут 29/2,3, Муҳаммад 47/31, Бақара 2/214.

^[114] Оли Имрон 3/152-153, Шўро 42/30.

^[115] Расул калимаси учун ушбу суранинг 59- оятига ва изоҳига қаранг.

^[116] Қуръон Аллоҳнинг китоби бўлгани учун, унда оятлар аро ҳеч қандай зиддият, бир-бирига қарши ҳукмлар ва ихтилоф йўқ. Шунинг учун ҳам, уммат агар Қуръонни маҳкам ушласа ихтилофга тушмайди.

^[117] Булар ушбу суранинг 77-оятида келтирлган қўрқоқ ва заиф мусулмонлар, ёки мунофиқлар бўлиши ҳам мумкин.

^[118] Ҳужурот 49/6.

^[119] Расулуллоҳ Уҳуд жанггида ўзи ёлғиз қолиб кетса ҳам, жанг майдонини ташлаб қочиб кетмаган.

^[120] Шафоат – луғатда бировга шерик бўлишини хоҳлаш, ёрдамчи бўлиш, ёки орқасида туриб бериш деган маъноларни билдиради (ал-Айн, Муфрадот).

^[121] …

^[122] Бу оятда айтилган мунофиқлар – Бадр ва Уҳуд жангида қатнашган Маккалик мунофиқлардир. Улар Бадрда мусулмонлар ҳақида шундай дейишган: (Анфол 8/49). Уҳудда улар ҳақида шу оят тушган: “Куфрда илдамлик қилаётганлар сени ғамга солиб қўймасин. Улар Аллоҳга ҳеч бир ишда зарар етказа олишмайди. Аллоҳ уларга охиратда ҳеч қандай насиба бермасликни ирода қилди. Уларга буюк азоб бор. Имон-ишончни ўрнига куфрни/тан олмасликни олганлар Аллоҳга ҳеч бир ишда зарар етказа олмаслиги аниқ. Уларга аламли азоб бор.” (Оли Имрон 3/176-177)

^[123] Мадинага кўчишдан бош тортиш оқибатида ўзига ўзи зулм қилиб қўйганлар ҳақидаги бошқа оятлар ушбу суранинг 97-98- оятларда.

^[124]  Қаранг: Бақара 20-оятнинг изоҳи. Бу ердаги қонунлар шу оятларда очиқланган: (Юнус 10/102-103, Рум 31/47, Ғофир 40/51, Соффат 37/171-173)

^[125] Бу ҳукм кофирларга қарши жанг қилинаётган вақтда жанг майдонида юз беришига боғлиқ бўлган ҳукмлардир. Жанг майдонидан бошқа ҳолатларда содир этилган қотилликларга қасос ҳуқуқи қўлланилади (Бақара 2/178).

^[126]

^[127] Бу оятдаги ҳукм ўзидан аввалги оятни ҳукмини давоми бўлгани учун, “ман” калимасини мўмин деб таржима қилдик. Чунки аввалги оятда мўминлар ҳақида ҳукм юритилган.

^[128] Ғазаб калимаси инсонларга нисбатан ишлатилганида ўз маъносида қолади, Аллоҳга нисбатан ишлатилганида эса, “норози бўлди” деб таржима қилинади.

^[129] Бунинг сабаби Наҳл 16/28 ва 87-оятида билдириб ўтилган.

^[130] Жангда таслим бўлган кишини имонга кирган ёки кирмаганига қаралмайди, душман жон ва мол хавфсизлигини ўйлаб таслим бўлиши уни ўлдирмасликка кифоя қилади. Расулуллоҳнинг қизи Зайнабнинг эри Абулос ва Тай қабиласининг раиси бўлган Адий ибн ҳатим Мадинага келишган эди. Лекин, мушрик бўлсалар ҳам, улар ўлдирилмаган.

^[131] Буларни ким экани Тавба 9/91 ва фатҳ 48/11-оятларда очиқланган.

^[132] Баъзи кимсалар инсонларни жонини оладиган битта фаришта (Жаброил) бор деб билади. Ҳолбуки, Қуръон оятлари жон олувчи фаришталар биттадан кўп эканини билдиради (Анъом 6/61, наҳл 16/28-32). Ҳар кимни жонини унинг ўзига муваккал этиб тайинланган жон олувчи фаришта олади (сажда 32/11). Бизгача етиб келган соғлом ҳадисларда ҳам азроил деган фаришта номи келтирилмаган. Балки, “малакул-мавт” деб номланади. (Қаранг: Бухорий, Жаноиз 69, Анбиё 31; Муслим, Фазоил 157, 158; Термизий, Тафсир 7; Ибн Можа, Жиҳод 10; Муснад 2:269, 351, 4:287, 5:395.)

^[133] Бу оят ҳамда Анкабут 29/56-оятларда билдирилганидек, холис Аллоҳга ибодат қилишдан ман этилган жойлардан кўчиб кетиш кераклиги кўрсатилган.

^[134]  Айнан мана шу оятда келтирилган кишилар Нисо /88-91- оятларда айтиб ўтилган Маккалик мушриклар.

^[135] Бундан кейинги оятда сафарда ўқиладиган икки ракаатли намозни қандай ўқиш кераклиги кўрсатилган. Бу оятга кўра Пайғамбар алайҳиссалом ўша намозни тўлиқ икки ракаат ўқиган, ёнидагилар эса бир ракаатдан ўқишган. Демак, сафарга чиққанда намозлар аслида икки ракаатдан ўқилади, сафарда душманни ҳужумидан қўрқув пайдо бўлган ҳолатда эса, ўша икки ракаатли намозни бир ракаат қилиб ўқиса ҳам гуноҳ бўлмаслиги билдирилган.

^[136] Бу оят намоз ва жамоатни қанчалик аҳамиятга эканини кўрсатади.

^[137]قضي = қазо – ишни тўлиқ ва пухта бажариш ва уни ҳаётга татбиқ этиш демакдир. (Мақойис) Бундан ташқари, бир ишга қарор бериш (Исро 17/23) ва бир ишни тамомлаш (Фуссилат 41/12) маъноларда ҳам қўлланилгани каби, ишни тўлиқ ва пухта қилиш маъноларида ҳам ишлатилади. Бу ҳақдаги бир оят шундай: (Тоҳа 20/72) Демак, бу оятдаги қазо калимаси намозни тўлиқ ва пухта қилиб адо қилиш деганидир.

^[138] Бир ракаатли намозда ўтириш фақат саждадан кейин бўлиши мумкин. Аввалги оятга кўра бир ракаатли намоз саждадан кейин тугагани боис, саждадан туриб ўтирганидан кейин яна бир марта ўтириш керак. Бу ҳолат ҳар бир ракаатда иккита сажда борлигини  ҳамда ҳар икки сажда орасида ўтириш кераклиги ва ўша ўтиришида ҳам зикр қилиш кераклигини билдиради.

Инсонни ён тарафлари уни икки қўли ва оёқларидир. Инсон вужуди қўл ва оёқлари узра икки хил ҳолатда туриши мумкин. Биринчи ҳолатда, тизза ва тирсаклар тик туриб қўллар тиззаларнинг устига қўйилиб, гавда ён тарафларни устига олиб келиши шаклланади. Иккинчи ҳолатда, сажда учун бошни ерга қўйишдан олдин тизза ва қўллар ерга қўйилади, қорин тиззалардан узоқ тутилади ва мана шу ҳолатда вужут ён тарафлари узра ерлаштирилади. Мана шундай қилиб, битта оятни ўзи бизга бир ракаатлик намозда амал ошириладиган қиём (тик туриш), руку ва саждани қандай қилишни ўргатиб ўтмоқда.

^[139]

^[140] Мана шу сабабли ҳеч бир намоз ўзи учун белгиланган вақтдан бошқа вақтларда адо этилмайди.

^[141] Муҳаммад 47/4, Анфол 8/67.

^[142]Демак, Расулуллоҳ инсонлар орасида ҳукм қилаётганида, Аллоҳ кўрсатган услубда, яъни Қуръонга кўра ҳукм қилган. Ўз фикрига ёки орзусига суяниб ҳукм қилмаган.

^[143]Бу оят Бақара 2/213, Моида 5/48 ва 49- оятларни биргаликда ўқинг.

^[144] Бу оятдан фақат тил билан “Астағфируллоҳ” деб қўйиш чиқмайди. Чунки гуноҳларни кечирилиши учун, ёмон оқибатларга олиб келувчи тақиқланган ишлардан тийилиш (Анфол 8/38), ана ундан кейин ўша қилган иши (тавбаси) учун Аллоҳдан кечирим талаб қилиши керак (Ҳуд 11/3). Гуноҳ ишлардан тийилмай, гуноҳда давом этиб, минг марта истиғфор айтгани у инсонга фойда бермайди.

^[145] Бу ва бу каби оятлар шунга ишорат қиладики, Аллоҳ буюрган буйруқлар бажарилмаса, қайтарган тақиқлардан узоқ турилмаса, Моида сурасининг 27- ва Аҳзоб сурасининг 17- оятидаги исмат масаласи фойда бермайди.

^[146] Ҳеч ким ўзимга хиёнат қилай деб бир иш қилмайди, лекин оқибатда қилган хиёнати ўзига зарар берганида, у ўзига ўзи хиёнат қилган бўлиб қолади. Алдов ҳам шундай. Оқибатда алдовининг зарари ўзига келганида, ўзини алдаган бўлиб қолади. Ҳар ким ўз қилмишининг гарови бўлгани учун, Ғофир 40/ 17, Жосия 45/22, Муддассир 74/38, хиёнат ва алдов ишига киришган кимсалар ана ўша ишни бошлаши биланоқ ўша ишининг зиёни озига нисбат берилишни бошлайди.

^[147]Қилаётган ишларини Аллоҳдан яшира олмасликларини тан олсалар ва буни тушиниб етсалар эди, бундай ишга асло қўл урмаган бўлишарди (Мужодала 58/7). Аллоҳга ҳеч нарса махфий қолмайди (Оли Имрон 3/5).

^[148] Вакил – бир кимсани номидан иш бажарувчи, уни фойдаси учун хизмат қиладиган, суянч бўладиган ва бу хусусда тўлиқ ҳуқуқ берилган кимса дегани. Бунга кўра оят шундай тушунилади: “Қиёмат куни уларни тарафини олиб дўзахдан чиқиши учун ким жон куйдиради? Улар учун ким жавоб беради?” Қиёматда ҳеч ким мушрик ва мунофиқларни тарафини олмайди.

^[149] “У (мунофиқ)лар ўзлари кофирлик қилганидек, сизларни ҳам кофирлик қилишингизни, натижада улар билан бир хил бўлиб қолишингизни орзу қилмоқда. …” (Нисо 4/89, Аҳли Китоблардан кўпчилиги ишониб суянганингиздан кейин, сизларни (Қуръонни) тан олмайдиган аҳволга келтириб қўйишни хоҳлайди. Уларга ҳақиқат ойдин бўлганидан кейин ҳам, ўзлари орасида пайдо бўлган ҳасад/кўролмаслик туфайли шундай қилишади. ..” Бақара 2/109, Исро 17/74).Ҳатто Аллоҳнинг элчиси – Муҳаммад алайҳиссаломни адаштиришга уринган бу кофир ва мунофиқлар уммати Муҳаммадни аллқачон йўлдан оздиришга ҳаракатни бошлаб бўлишган. Шунинг учун ҳар доим тадбирли ва диққатли бўлишимиз керак. Аллоҳнинг китобидан асло узоқлашмаслигимиз керак.

^[150] Анъом 6/116, Тоҳа 20/123 оятларда инсон нима қилса Аллоҳнинг йўлидан адашмасдан юра олиши баён қилинган.

^[151] Тўғри йўл Аллоҳнинг йўлидир – Қуръондаги йўлдир. Ким унга амал қилган бўлса, Раббининг розилигига элтувчи йўлга кирган бўлади (Инсон 76/29). Қуръондаги йўлнинг – Аллоҳнинг йўлининг номи эса Исломдир (Оли Имрон 3/19).

^[152] Расул калимаси учун ушбу суранинг 59- оятига ва изоҳига қаранг.

^[153] Оятдаги тўғри йўл – Муҳаммад алайҳиссалом олиб келган ва ўзи ҳам унга амал қилиб ўтган Ислом йўлидир. Қуръонда кўрсатилган йўлдир. Зотан, Расулуллоҳ Қуръонга амал қилиб яшаб ўтган (Анъом 6/50, Юнус 10/15, Аҳқоф 46/9).

^[154] Шаъа феълининг ўзаги “бир нарса қилиш” ва “мавжуд бир предмет” маъносини билдирувчи шайъдир. (Муфрадот). Инсон бир ишни бажариши учун албатта қандайдир ҳаракатни амалга ошириши керак. Ширкдан сақланиб яшаган ва катта гуноҳлардан узоқ турганлар (Нисо 4/31, Нажм 53/31-32), ёки гуноҳ қилиб қўйганидан кейин тавба қилиб ўша ишидан қайтиб, ўзини тузатганлар (Фурқон 25/68-71) билан савоблари гуноҳларидан кўп бўлганлар тўғри жаннатга кирадилар, улар ҳатто жаҳаннамнинг ҳайқириғини ҳам эшитмайди (Анбиё 21/101-102). Қилган ёмонлиги яхшилигидан кўп бўлганлар эса жаҳаннамга киради (Аъроф 7/9, Марям 19/71-72, 86-87, Мўминун 23/103-104, Қориа 101/8-11). Булар қилмишларига яраша маълум муддат жаҳаннамда жазосини олганидан кейин жаннатдаги ўзига яқин бўлганларнинг ёнига жойлаштириб қўйилади (Тур 52/21).

^[155]Бундай мушриклик ва мушриклар ҳақида қуйидаги оятларда ҳам атрофлича баён қилинган: (Юнус 10/18, Нажм 53/20-28). Баъзи муфассирлар “Санамларга дуо қилишмоқда” деб тафсир қилган.

^[156] Шайтоннинг таъсири остига тушиб қоладиганлар кимлар экани Аъроф 7/18 ва Исро 17/63 оятларда билдириб ўтилган. Бу оятларда Аллоҳ шайтонга имкон бергани билдирилган.

^[157] Шайтонни холис инсонларга ҳеч қандай жиддий зарари темайди, уларга кучи ва васвавасаси таъсир қилмайди. Шайтон фақатина ич-ичидан шайтонга – шайтонийликка эргашмоқчи бўлганларни, шайтон каби бузуқлик қилмоқчи бўлганларни адаштиради (Иброҳим 14/22, Аъроф 7/16-17, Ҳижр 15/36-40, Исро 17/62, Сод 38/82-83).

^[158]Маккалик мушриклар ўзлари тўқиб чиқарган бутлари учун қурбонлик қиладиган ҳайвонларни аввалдан белгилаб қўйиш учун уларни қулоқларини тешиб қўйишар ва бир муддат ўз ҳолига ташлаб қўйишарди. (Қаранг: Моида 5/103) Ўша ҳайвонларнинг гўштлари, сутлари ва юнларидан ўзларича маълум муддат фойдаланмай туришар, баъзиларини фақат эркакларга ҳалол, аёлларга эса ҳаром деб айтишарди. (Қаранг: Анъом 6/138-139) Юқоридаги оятда тақиқланган ҳолат мана шулардир. Бу нарса кўпчилик мушрикларда қўлланиб келинадиган ҳолатдир.

^[159] Оятдаги “خلق الله”   ибораси – яратилишдаги қонунларга ва Ислом динига ишорат қилади (Рум 30/30). Шайтонга эргашганлар аввало Исломни бузишга ҳаракат қилишади, ҳамда атрофъмуҳитни бузиб бузғунчиликка уринади.

^[160]Бақара 2/111.

^[161]  “Аллоҳим Сен нима десанг шу!”, деган кимса ўзини Аллоҳга таслим қилган дейилади. Бундай кимсага муслим, мусулмон дейилади. Аллоҳ нимани ҳаром деса ҳаром, ҳалол деса ҳалол деб билиш керак.

^[162] Иброҳим алайҳиссалом ҳақни ҳар жойда ҳар кимга айта олган кишидир. Ҳатто отасига ҳам тутган йўли нотўғри эканини айтган, оқибати тошбўрон (қувғин) ёки алангали ўтга ташланиши мумкин бўлган жазолардан ҳам қўрқмаган. Ҳақни ҳақ эканини ҳар доим ҳар кимга айта олиш – Иброҳим алайҳиссаломни диний яшаш тарзи дейилади. Инсонлар Иброҳим алайҳиссаломдан воз кечиб юбормагунча, у киши бошқа ерларга кетмади. Бироқ, охирида халқи ундан юз ўгирганида халқининг ширк амалларидан ва Аллоҳга исёнкорлик қилишидан воз кечиб, инсоният учун яхши бир ўрнак ва намуна бўлиб яшашни давом эттирди. Сўнг Аллоҳ унга ва унинг зурриётига катта бахт ва салтанат берди.

^[163]Фатво – ҳар қандай бир масалада сўралган саволга далилга асосланган ҳолда берилган жавобдир (Юсуф 12/43, Намл 27/32.) Бу оятга, ҳамда ушбу суранинг 176-оятига кўра, диний фатвони аввало Аллоҳнинг Ўзи беради. Инсонлардан фатво сўралганида, ҳар доим ўша берган фатвосига Аллоҳнинг китобидан далил сўралиши ҳам керак. Акс ҳолда, берилган жавоб Аллоҳнинг китобидаги динидан эмас, ўз фикри ва тахминидан берилган бўлиши ҳам мумкин.

^[164] Нисо 4/2-3.

^[165] Нушуз калимаси учун қаранг: Нисо 4/34 ва изоҳи.

^[166] Инсоннинг ич-ичига қизғончиқлик сингиб кетган. Инсонлар кўпинча ўша қизғончиқлик орқали синалади. Ундан ўзини қутқариб яшаш керак (Маориж 70/19-22, Ҳашр 59/9, тағобун 64/16).

^[167] Муҳсинлик қилсангиз дегани –бу оятда Аллоҳ буюрган нарсаларга бажаришда, яъни аёлларингизнинг ҳақларини беришни, ўрталарида адолат ўрнатишни чиройли бажарсангиз деган маъно чиқади.

^[168] Аёл киши эрини ўзига нисбатан қўпол муомала қилаётганини, кўнгли аста-секин совуётганини, кўп ўтмай ажрашиб кетиши ёки никоҳида бўлиб турса ҳам тамоман воз кечиб юборишидан қўрқса, ўша эрини ўзидан совушига сабаб бўлган нарсани олдини олган ҳолда эри билан келишиб олишида гуноҳ бўлмайди. Эркак киши аёлидан асосан хулқи ўзгариб кетса, бемор бўлиб ярай олмаса, бошқа аёлга кўнгли тушиб қолса, иккинчи аёлга уйланмоқчи бўлса вҳ. к. ҳолатларда совуши ва эътибор бермай қўйиши мумкин. Демак, мана шу ва бошқа ҳолатларда эри билан ўзаро келишиб яшаши ва эридан аёллик нуқтаи назаридан келиб чиқиб талаб қилишга ҳақли бўлган баъзи ҳуқуқлари талаб қилмаслиги ва бошқа ҳақларида ҳам қайсарлик қилиб олмасдан, келишиб яшаши бутунлай ажрашиб кетишидан кўра яхши иш бўлади. Келишиб олгандан кейин эса, яна ўша совуқлик ва эътиборсизликни давом эттирмасдан, ҳар иккала тараф ҳам масъулиятли ва Аллоҳдан қўрқиб ўзларини хатодан тийиб юришлари керак.

^[169] Яъни, келишиб олганидан кейин тақво қилиб, масъулиятни ҳис қилиб яшасалар бир-бирига ёмонлик қилмасалар, ана шундай эр-хотинни ўтмишидаги хатоларини Аллоҳ мағфират қилиши ва уларга ундан кейин бахтли ҳаёт инъом қилиши мумкин.

^[170] Бу оятдан икки хил мазмун чиқиши мумкин. 1. Эр бошқа аёлга, аёл ҳам бошқа эрга тегиб, иккаласи ҳам бир-бирига муҳтожликни сезмай қолиши. 2. Аёл эрининг бойлиги сабабли бой яшаётган, ёки эр аёлининг бойлиги сабабли бой яшаётган бўлса, ажрашганидан кейин иккаласини ҳам бир-бирига моддий эҳтиёжи тушмайқолиши, айтилмоқда.

^[171] Шаъа феъли учун Оли сурасининг 13-оятига ва изоҳига қаранг.

^[172] Анъом 6/133.

^[173] Савоб – қилган иши учун бериладиган мукофотни ҳам, бериладиган жазони ҳам ифодалайди. Бақара 2/200-201.

^[174] Яъни, Аллоҳни розилиги учун ва охиратда қаршилигини олиш учун қилинадиган ишни дунё манфаати учун қилаётган кишилар шуни унутмасинки, бу дунёда қўлга киритиладиган нарсалар ҳам, охиратда эришиладиган нарсалар ҳам барчаси Аллоҳникидир. Аллоҳ имкон бермагунча ҳеч ким ҳеч қачон ҳеч нарсага эга бўлмайди. Мусулмон киши аввало Аллоҳ ризосини истаган ва охират мукофотини кўзлаган ҳолда амал қилиши керак. Лекин, дунёлигини ҳам унутмаслиги керак. Мана шунда Аллоҳ унга ҳар иккала дунёлигини ҳам беради. бироқ, кимки охиратга алоқадор ишларни дунё манфаати учун амалга оширса, уни қилган ўша иши учун охиратда яхши қаршилик берилмайди. “Ким охират ҳосили хоҳласа, уни ҳосилини орттириб берамиз. Ким дунё ҳосилини хоҳласа, унга ундан берамиз. Унга охиратда ҳеч нарса берилмайди.” (Шўро 42/20)  (Бақара 2/201-202)

^[175] “Эй Аллоҳга ишониб-суянганлар! Аллоҳ учун ҳақда туриб берувчи ва тўғри гувоҳлик берувчи бўлинглар. Бирон бир қавмга нисбатан бўлган адоватингиз уларга адолатсизлик қилишга сизларни ундамасин. Адолатли бўлинглар – гуноҳ ва хатолардан сақлаб қолиш учун энг муносиб йўл шу. …” (Моида 5/8)

^[176] Яъни, кофирликда ўлганларнинг гуноҳларини Аллоҳ кечирмайди ҳам, уларга нажот йўлига чиқиш ҳам бермайди (Оли Имрон 3/90-91).

^[177] Валий – энг яқин кишиси, бошлиғи, яқин дўсти, иш бошқарувчиси, идора қилиб турувчи деган маъноларни билдиради (Мақойис, ал-Муъжам).

^[178] Барча куч-қувват ва иззат Аллоҳга хос, керакли ишни қилиб, унга муносиб бўлган инсонларга Аллоҳ иззат беради, азиз қилади (Оли Имрон 3/26, Фатир 35/10, Мунафиқун 63/8).

^[179] Бу оятнинг далолат қилишича, қайсики бир мусулмон гуноҳ иш қилаётганлар орасига кириб қолса, уни қайтариб ўзгартиришга кучи ета туриб гуноҳ ишдан қайтариб ўзгартирмаса, ёки қайтариб ўзгартиришга кучи етмаса-ю, лекин улардан айрилиб кетмасдан, улар билан бирга қолиб кетса, ҳар иккала ҳолатда ҳам у инсон ўша гуноҳкорларга ҳам гуноҳда, ҳамда уларга келадиган бало ва уқубатда шерик бўлиб қолади. Демак, мункар ва гуноҳ ишни кўрган инсон имкон қадар у ишга қарши чиқиши ва уни ўзгартириши керак. Агар кучи етмаса улардан (у ердан) айрилиши керак.

^[180] “Оятларимизни менсимасликка киришиб ҳаддан ошаётганларни кўрганингда, то бошқа гапга ўтмагунларича улардан айрил. Агар сенга шайтон унуттириб қўйган бўлса, ёдингга тушганидан кейин ўша ҳақсизлик қилувчи (золим)лар билан бирга ўтирма!” (Анъом 6/68)

^[181] Мунофиқларнинг хийла-найранглари турлича бўлади. Улар ва уларнинг аломатлари ҳақида баъзи оятлар шундай:

“(Эй Муҳаммад!) Қалбларида касаллиги борларни кўрасан хали; “Бизга фалокат келишидан қўрқамиз”, деб, яҳудий ва насронийлар орасида чопиб юради. Балки, Аллоҳ касалликни очиққа чиқарар, ёки Ўз тарафидан бир ишни майдонга келтирганида, улар ичларида яширган нарсаларига пушаймон бўлиб қолишар” (Моида 5/52), “Чўлда яшаган араблар орасида Аллоҳ йўлида қилган сарф-харажатини зиён деб билиб, бошингизга турли бало-офатлар тушишини кутиб турадиганлари ҳам бор. Бало-офатлар ўзларининг бошига тушсин! Аллоҳ ҳар нарсани эшитади, билади” (Тавба 9/98). Орангизда (жангга чиққиси келмай) оғирроқ ҳаракат қиладиганлар бўлади. Шунда сизларга бир мусибат етса, у: “Аллоҳ менга омад берибди – мен улар билан бирга бўлмапман”,- дейди.” (Нисо 4/72), (Ҳаж 22/13), Аҳзоб 33/19, Тавба 9/127, Мунафиқун 63/4.

^[182]  Бақара 2/75-76.

^[183] Холис мусулмонлик ҳам қилмайди, очиқчасига мунофиқлигини очиқ айтолмайди ҳам. На мусулмонлар тарафида собит қолади, на ғайридинлар тарафида эканини очиқ айта олади.

[184] Аллоҳ куфрни ва залолатни танлаган ва шу қарорда собит қолган кимсаларни залолатда ташлаб қўяди. Қўшимча маълумот учун қаранг: Бақара 2:6 ва изоҳи.

^[185] Курф ва нифоқ йўлидан тавба этиб имон ва ихлосга қайтмагунча, уни жаннатга олиб борадиган йўл топилмайди. Аллоҳ кимни кофир ёки мушрик ёхуд мунофиқ деган бўлса, ундай кимсаларни тўғри йўлда эканига ҳеч қандай йўл – ҳужжат топилмайди.

^[186] Кофирларни диний томондан ҳам, дунёвий томондан ҳам бошлиқ ва сирдош дўст тутиб бўлмайди. Диний томондан бошлиқ қилиб олмаслик – диний масалаларда улардан ҳеч қандай ҳукм олмаслик, уларга диний лавозим бермаслик, улар айтган диний масалаларни тасдиқламаслик, уларга диний манбаларни тарқатишда ва чоп этишда ишонч билдирмаслик ва шу каби ҳолатлар назарда тутилади. Чунки, улар доим имкон пойлаб туришади. Имкон топиши биланоқ динни бузишга, мусулмонларни диндан қайтариб юборишга уринишади “Эй Аллоҳга ишониб-суянганлар!  Агар оятларни тан олмаган (кофир)ларга итоат этсангиз, сизларни ортингизга қайтариб (диндан чиқариб) юборади[127], натижада зиёнкор бўласиз-у қоласиз.” (Оли Имрон 3/149), (Бақара 2/75, Нисо 4/46, Моида 5/13, 41). Дунёвий томондан уларга мансаб ва лавозим беришни тақиқлаган оят: “Эй Алллоҳга ишониб-суянганлар! Сиздан бўлмаганларни амалдорликка (мансабдорликка) олманглар – улар сизларга қўлидан келганча ёмонлик қилади, сизларни машаққат чекишингизни орзу қилади. Уларни душманлиги оғзиларидан ошкор бўлиб турибди, ичида яширган душманлиги еса ундан ҳам баттар. Сизларга (бу ҳақидаги) оятларни (ҳам) очиқлаб бердик. Агар ақлингизни ишлатсангиз (Сиздан бўлмаганларни амалдорликка (мансабдорликка) олмайсиз!)” (Оли Имрон 3/118).

^[187]Жаннатда юксак даражалар бўлади, жаҳаннамда эса паст ва қуйи табақалар бўлади. Фуссилат сурасининг 29- ояти ҳам шунда ишорат қилади.

^[188] Яъни, мунофиқона ва риёкорона тутган йўлидан, қилаётган қинғир қилмишларидан, юзаки муносабат билдиришидан, шариатни бир эшигидан кириб бошқа бир эшигидан чиқиб кетишдан қайтган кимсалар дейилмоқда. Юқоридаги мазаммат қилинишга сабаб бўлган хислатларни тарк қилишга урғу берилмоқда.

^[189] Ёмон сўзни махфийси ҳам, ошкораси ҳам ёмон. Лекин Аллоҳ наздида ошкора айтилгани энг ёмони ҳисобланади.

^[190] Жабрланган инсон унга нисбатан қилинган адолатсизлик ва ҳақсизликни ифода қилиши мумкин. Бироқ, юқоридаги оятга кўра, унга нисбатан қилинган адолатсизликни ифода қилишдан бошқа нарса қилишга ҳаққи йўқ. Яъни, энди у ҳам қарши тарафга ҳақсизлик қилмайди, уни ҳақорат ҳам қилмайди. Қилинган битта ёмонликнинг жазоси айнан унга тенг бўлган жазо билан жазолашдир, холос. (Қаранг: Шўро 42/40-41).

^[191] Аллоҳ мазлумни шикоятини ҳам, золимни ҳақоратини ҳам эшитади, золимни зулмини ҳам, унга қандай жазо беришни ҳам билади.

^[192] Агар садақа-закотларни  очиқча берсангиз бу жуда яхши. Аммо камбағалларга бераётиб яширинча беришингиз ундан ҳам яхши; бир қанча ёмонликларини беркитиб-тўсади. Аллоҳ қилмишларингизни ич тарафини ҳам билади. (Бақара 2/271)

^[193] Аллоҳ ширкдан бошқа ҳар қандай гуноҳни кечириши, ўша гуноҳга жазо бермаслиги ҳамда унга яхшиликлар ато этиши мумкин. (Нисо 4/48)

^[194]  Расул ҳақидаги маълумот қўйилади.

^[195]  Куфр – тўсиш, беркитиш ва ёпиш, деган маъноларни билдиради. Бу жумлада бу маънони энг чиройли ифода қила оладиган сўз “тан олмаслик” дир. Чунки инсон нимани тан олмаса уни яшириб-беркитишга уринади.

^[196]  Бу оятни Бақара сурасининг -ояти билан бирга ўқилса, яна-да тушунарли бўлади.

[197] Аҳли китоб – Имон келтирган китобини яхши биладиганлар кишилардир.

^[198] Чақмоқ урганлиги ҳақидаги яна бир оят шу: “Ўз вақтида: “Эй Мусо! Аллоҳни очиқча кўрмагунимизча сенга ишонмаймиз”,- деган эдиларинг. Ана шунда, шиддатли момоқалдироқ сизларни қамраб олган эди, сизлар эса тикилиб қолавергансиз. Беҳушлигингиздан кейин ҳам, балки вазифангизни адо қиларсизлар деб, сизларни оёққа турғизганмиз.” (Бақара 2/55-56)

^[199] Мусо алайҳиссалом Мисрдан чиқиб кетганидан кейин, Тур тоғига чиқиб кетади ва халқидан 40 кеч алоҳида қолади. Шунда халқи ораларида Ҳорун пайғамбар бўлишига қарамасдан, уларга Сомирий ясаб берган бузоқни Сомирийни гапига кириб муқаддаслаштириб, унга илтижо қилишни бошлаб юборишган. Уларга ҳатто Ҳорун алайҳиссалом ҳам қарши чиқа олмаган ва қайтара олмаган. (Тоҳа 20/83-89)

^[200]  Бу ҳақидаги яна бир оят шундай: “Ўз вақтида, Тур тоғини тепангизга кўтариб туриб, сизлардан: “Сизларга берган китобни маҳкам ушланглар ва ундаги нарсаларга қулоқ солинглар/тушуниб-етинглар!” деб қатъий сўз олган эдик. Сизлар эса: “Тушундик ва маҳкам ушладик” деган эдиларинг. Ҳолбуки, тан олмаслигингиз сабабли қалбларингиз бузоққа боғланиб қолган эди. Эй Муҳаммад, уларга шундай деб айт: “Агар сизлар шундай имон келтирган бўлсангиз, сизни имонингиз қандай ҳам ёмон нарсага буюрар экан-а!” (Бақара 2/93)

^[201] Бақара 2/58-59 оятга қаранг.

^[202]  Бақара 2/59-60 оятга қаранг.

^[203]  Қотала = قتل феълининг аслий ўзак маъноси эътиборсизлаштириш ва ўлдиришдир (Мақойис). (Қаранг: Оли Имрон 3/21)

^[204] Бу оятдан “Биз ҳамма нарсани биламиз, биз сен айтаётган оятларга эҳтиёжимиз йўқ. “Бу сўзларга қорнимиз тўқ!” деган маънолар ҳам чиқади. Қаранг: (Бақара 2/88)

^[205] Лаънатланганлиги ҳақидаги яна бир оят шу: Бақара 2/87-88.

^[206] Яҳудйларнинг баъзилари Марям онани зино қилган деб туҳмат қилишдан. Баъзилар эса, Марям она муқаддас руҳдан ҳомиладр бўлган деб иддао қилган.

^[207] Исо алайҳиссаломни бир тоифа яҳудийлар ўлдирмоқчи бўлиб юришар эди (МК. 11:18, Юҳ. 11:53-54). Аллоҳ таоло Исо алайҳиссаломни улардан сақлаб қолишини ва шармандаларча душман қўлида ўлиб кетишидан ҳимоя қилишини ва ўз ажали билан ўлишини билдириб, Аллоҳ таоло Исога таскин берган. Исо алайҳиссалом қандай қилиб саломат ва хотиржамликда туғилган бўлса, ўлиши ҳам ўшандай саломатлик ва хотиржамликда бўлган (Марям 19/33).

^[208] “Уларга ўхшатиб қўйилди” дегани – Яҳудийлар ўлдирган киши улар учун Исога ўхшатиб қўйилди, дегани бўлади. Шубҳадан қутула олмаслигини сабаби ҳам шу.

^[209] Чунки, Аллоҳ таоло Ўзи уни жонини олишга ваъда берган, уни яҳудийлар шармандаларча ўлдириб хочга осамиз деб излаб юрганида уни бундай шармандаларча хочга осилиб ўлдиришидан пок сақлаб қоламан деб ваъда берган. (Қаранг: Оли Имрон 3/55)

^[210] Оли Имрон сурасининг 55-оятига кўра, Исо алайҳиссалом ўлган. Зумар сурасининг 42-оятига кўра вафот – иши битган руҳни бадандан айрилишига айтилади. Аллоҳ бадандан руҳларини икки хил шаклда олади. 1. Инсон уйқуга кетганида, 2. Инсон ўлганида. Аллоҳ исо алайҳиссааломни ҳам вафот эттирган (Марям 19/33). Руҳ компютерни ишлаш системаси каби инсондаги барча маълумотларни ўзида сақлаб қолади. Шу сабабли Аллоҳ таоло ҳам ухлаган инсонни ҳамда ўлган инсонни руҳини сақлаб қолади. Чунки уйқудан қайта уйғонганда ҳам ўлимдан қайта тирилганида ҳам ўзини руҳини ташиб ўзлигида давом эта олиши керак. Ўша дастурни бошқа компютерни ичига жойлаштириб қўйса, яна аввалгидек ишлаб кетаверади. (Қаранг: Мўминун 23/100 ва Таквир 81/7) Исо алайҳиссалом вафотидан кейинги илк суҳбати охиратда бўлгани учун (Моида 5/117) ҳозир у ўлган. Исони дунёга қайтиб келиши деган нарса Аллоҳнинг Китобида йўқ. Исони Аллоҳга юксалиши – барча яхши инсонларнинг руҳи каби самога юксалишидир (Маориж 70/4, Аъроф 7/40).

^[211] Таврот ва Инжилни яхши биладиган Яҳудий ва Христиан Исо Аллоҳнинг элчиси эканини аниқ тушуниб етади ва бунга ишонади. Лекин у мана шу ишончидан кейин бунга қарши бир йўл ахтарса ва бошқа йўлда юрса, Исо алайҳиссалом унга қарши охиратда гувоҳ бўлади. Яъни, Исо ўзи тириклигида ҳеч кимга ҳеч қачон ширк амалини таблиғ қилмаганини, ўзини Аллоҳнинг қули ва элчиси эканини билдирганини айтиб гувоҳлик қилади. Бу мавзуга алоқадор оятлар қуйидагича: (Моида 5/116-118.)

^[212] Яҳудийларга ҳаром қилинган нарсалар учун қаранг: (Анъом  6/146, Наҳл 16/118.) Муҳаммад алайҳиссалом келганидан кейин уларга яна қайтадан пок нарсалар ҳалол қилинган (Аъроф 7/157).

^[213] Тавротга кейинчалик қўшиб қўйилган ёлғон иборалар орасида шу жумлалар ҳам бор: “Яқинларингизга пул-маблағ , емоқ-ичмоқ ёки бошқа  ҳар қандай фоиз келтирадиган қарз берганингизда, ундан фоиз олмайсизлар. Бегоналардан фоиз олаверасизлар, лекин яқинларингиздан фоиз олмайсизлар. Шундай қилингларки, мол-мулкка эга бўлиш мақсадида бир жойда борганингизда ҳар ишда Тангрингиз Рабб сизларни қутласин.” (Тасния, 23-боб)

Тавротда келтирилган “Бегоналардан фоиз олаверасизлар” жумлалар Қуръондаги рибо/фоиз оятларининг барчасига зид келмоқда. Демак, бу жумлалар Тавротга кейинчалик киргизиб қўйилган (Илова қилинган).

^[214]Ботил калимаси алиф-ломли бўлгани учун, барча ботил – нотўғри йўлларни ўз ичига олади. Ботил йўллар: Ўлчов ва тарозидан уриб қолиш (Мутоффифин 83/1-3, Исро 17/35), Олди-соттида ёлғон гапириш, фоиз ейиш (Бақара 2/275, 278-279, Оли Имрон 3/130), куч билан тортиб олиш (Каҳф 18/79), ўғрилик (Моида 5/38), етимни молини ейиш (Нисо 4/2, 6, 10), хотинига берган нарсасини ажрашиб кетаётиб тортиб олмоқ (Бақара 2/229), бировни молини ноҳақ еб кетиш учун ваколатли кишиларга пора бериш (Бақара 2/188).

^[215] Ботил калимаси учун қаранг: Бақара 2/42 ва изоҳи.

^[216]  Оли Имрон 3/7

^[217] Бу жумлани насба бўлиши тақдиран яъни феъли борлиги сабаб, ҳамда у мадҳ учун насба бўлган.

^[218] Қилган ишига бериладиган эвазга ажр дейилади.  (Муфрадот, Мақойисул-луға)

^[219] Оятда китоб сўзини ўрнига забур сўзи келтирилган. Забур – ҳикмат тўла китоб дегани (Зажжож, Маонил Қуръон ва Иъробуҳу). Оли Имрон 3/81-оятда барча набийларга китоб ва ҳикмат берилгани билдириб ўтилгани учун, бу оятда забур сўзи алиф-ломсиз келгани – Забур Довуд алайҳиссаломга хос бир китоб бўлмаганини, аксинча бошқа набийларга ҳам берилган китоблардан бир итоб эканини кўрсатади. Бундан ташқари Оли Имрон 3/84-оятнинг изоҳига ҳам қаранг.

^[220] Аллоҳ таоло Мусо алайҳиссалом билан гаплашгани ҳақидаги бошқа тафсилотлимоятлар қуйидагича: (Шўро 42/51, Аъроф 7/143, Тоҳа 20/11 ва давоми, Қасос 28/30 ва давоми.

^[221] Ширк амалининг маълум бир қисми, ўғрилик, одам ўлдириш ва ёлғон гапириб бировларни алдаш каби яна бир қанча инсон ўз фитрати билан ёмон иш эканини ажратиб оладиган гуноҳлар бор. Аллоҳ инсонлардан улар ҳақида жавобгарликка тортади. Чунки инсонда  яхши ва ёмонни ажрата олиш учун керакли бўлган ақл ва виждон деган хусусият билан яратган ва ўша нарсаларни инсонни ўзи ҳар на қадар илмсиз бўлса-да, ақлини ва виждонини тўғри ишлатса билиб олади. Зотан, Аллоҳ ҳеч кимга кучи етмайдиган нарсага буюрмаганлиги учун (Бақара 2/86) баъзи бир тақиқланган гуноҳларни элчилар орқали билдириб қўяди. Бу ҳақидаги бир оят шундай: (Исро 17/15). Юқоридаги оятга алоқадор оятлардан яна баъзилари: (Тоҳа 20/134, Қасос 28/47.)

^[222] Жин 72/26-28.

^[223] Исо алайҳиссалом Аллоҳдан бир руҳ экани Исо инсон эмаслигини ёки у бошқача бир борлиқ эканини билдирмайди. Чунки ҳар бир инсонда Аллоҳ таоло тарафидан берилган руҳ бор. Барча инсонлар каби Исо алайҳиссаломга ҳам руҳ у онасининг қорнида эканида киргизилди. (Қаранг: Анбиё 21/91)

^[224] Тақиқланган “Уч” нима экани Моида сурасининг 72 ва 73-оятларида билдириб ўтилган.

^[225] Аллоҳ фарзандга ҳам, отага ҳам, онага ҳам муҳтож эмас. Ота-болалик ва она-болалик ҳолатлар яратилган бандалар  учун керак. Яратувчини – Аллоҳни бунга эҳтиёжи йўқ. Аллоҳ Ўзида бошқасига муҳтож бўлишдан мутлақо пок ва олийдир.

^[226]

^[227] Нур – Қуръони Каримнинг яна бир номидир.

^[228] Калола – отаси ва/ёки онаси ва фарзанди бўлмай ўлган инсондир. Онаси ва боласи бўлмай ўлган бўлса,  она бир ака-укаларига мерос қандай тегиши ҳақида Нисо сурасининг 12-оятида айтиб ўтилди. Бу оятда ҳам, отаси ва фарзанди бўлмасдан ўлган ота бир ака-укалар ҳақидаги ечимлар айтиб ўтилди.