ҚУРЪОН ВА СУННАТ АСОСИДА 3(УЧ) ТАЛОҚ БАЁНИ
Оламларни яратган Аллоҳга олқишу мақтовлар бўлсин! Қиёматгача бутун инсониятга тўғри йўл кўрсатувчи Ўзининг рисолатини етказиш учун танлаб олинган сўнги Пайғамбари Муҳаммад алайҳиссаломга салот-у саломларимиз бўлсин!
Маълумки, Қуръони Каримда Аллоҳ Таъоло диний барча масалаларни батафсил ва мукаммал ҳолда баён қилиб берган.[1] Илоҳий рисолатни/раҳнамони маҳкам ушлаган инсон бахтсиз ҳам бўлмайди, Аллоҳнинг ҳузурига борганида маҳзун ҳам бўлмайди.[2]
Демак, инсон шахсий, оилавий ёки ижтимоий масалаларда Қуръонга мурожаат қилса, у энг тўғри йўлни танлаган бўлади. Чунки, Қуръон энг тўғри йўлга бошлайди.[3] Шу боисдан ҳам, ҳозирда жамиятимиздаги энг жиддий масалаларидан бири бўлган талоқ масаласини ҳам ҳикматли, муборак ва нурли китоб – Қуръон[4] ва Суннат асосида кўриб чиқамиз. Диний масалалар юзасидан энг қаттиқ таъкидланган ва «бу Аллоҳнинг чегаралари/қонунларидир! Буларни асло бузманг», деган мазмунда энг кўп таъкидланган масала ҳам айнан оиладаги талоқ масаласи бўлади.[5]
Келинг, энди биргаликда талоқ масаласини Қуръон ва Суннат бутунлигида кўриб чиқамиз.
Диний ҳукмларнинг ҳар бирининг ўзига яраша шарт ва талаблари бўлганидек, талоқ масаласида ҳам қуйидагидек ўзига яраша шарт ва талаблари бор:
- Иддага мос ҳолатда талоқ қилиш.
- Талоқ қилганда гувоҳ (жалб қилиш) келтириш.
- Талоққа қарор берилганидан кейин иддани ҳисоблаш.
- Идда вақтида аёл ўз ихтиёри билан эрининг уйини ташлаб чиқиб кетмаслиги.
- Эр ҳам талоқдан кейин аёлини ўз уйидан чиқариб юбормаслиги.
- Ажрашиб кетишидан хавотирга тушилган оилани яраштириш учун яраштирув ҳайъати тузилиши.
Аллоҳ Таъоло шундай марҳамат қилади:
الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ
«Ўша талоқ 2(икки) марталикдир. Ҳар биридан кейин, ё аёлни яхшилик билан ушлаб қолиш керак ёки чиройли ҳолатда ажрашиш керак.» (Бақара 2:229)
Оятдаги الطَّلاق ифодасининг бошидаги ال – ал» маърифалик қўшимчаси бўлиб, ўша талоқ деган маънони ифодалайди. Ўша талоқ қайси ва қандай талоқ эканини эса, Талоқ сурасида батафсил тушунтириб берилган. Оятлар қуйидагича:
يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَأَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذَلِكَ أَمْرًا. فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآَخِرِ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا. وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا.
«Эй Пайғамбар! Аёллардан ажрашсангиз, иддали вақтида ажрашинг ва иддасини ҳисобланг. Роббингиз-Аллоҳга тақво қилинг, уларни уйларидан чиқарманг. Улар ҳам чиқмасинлар, очиқ бир фаҳш иш қилиши бундан мустасно. Бу Аллоҳнинг қонунларидир (чегараларидир). Кимки Аллоҳнинг қонунларини бузса, ўзига зулм/жабр қилган бўлади. Билмайсанки – балки бундан кейин, Аллоҳ бошқа бир ҳолатни ўртага қўяр. Аёлларни (идда кутиш) муддати тугаганида, уларни ё чиройли/маъруф ҳолатда ушлаб қолинглар ёки чиройли/маъруф ҳолатда ажрашинглар. Ичингиздан ишонарли икки кишини гувоҳ қилинглар, гувоҳликни Аллоҳ учун ўз ўрнига қўйинглар. Мана шу нарса– ораларингизда Аллоҳ ва Охират кунига ишонганларга қилинган насиҳатдир. Кимки Аллоҳдан тақво қилса, У унга бир чиқиш йўлини очиб қўяди. Кутмаган жойидан унга ризқ беради. Кимки Аллоҳга ишониб суянса, У унга кифоядир. Аллоҳ ишини Ўз ўрнига келтиргувчидир. Аллоҳ ҳар бир нарсага ўлчов қўювчидир» (Талоқ 65:1-3).
Никоҳ учун, маълум шартлар билгиланганидек, талоқ учун ҳам Илоҳий шартлар белгилаб қўйилган. Шарт ва талабларига риоя қилинмаса, никоҳ ботил бўлганидек, шартларига риоя қилинмаган талоқ ҳам ботил бўлади.
Талоққа алоқадор оятлардан малум бўладики, аёли билан ажрашмоқчи/талоқ қилмоқчи бўлган эркак кишилар қуйидаги шартларга риоя қилишлари шарт:
- Талоқни иддага мос вақтда бериш.
- Иддани ҳисоблаш.
- Идда вақти тугамагунча аёл ўз ихтиёри билан эрининг уйидан чиқиб кетмаслиги.
- Идда вақти тугамагунча эри аёлини ўз уйидан чиқариб юбормаслиги.
- Муддатни бошида ёки охирида – ё чиройлик ҳолатда ушлаб қолиш ёки чиройли ҳолатда ажрашиш.
- Талоқ/ажрашиш жараёнида иккита гувоҳ келтирилиши.
- Талоқ деганидан кейин идда ичида ярашиб олиш мумкинлиги.
Энди, ҳар бир жараённи биргаликда кўриб чиқамиз:
Иддага мос равишда талоқ қилиш шарти
Иддага мос равиш – аёл киши одати тугаганидан кейин, эри аёли билан яқинлик қилмай, аёлига билан ажрашишга қарор бериши/талоқ дейишидир. Агар аёли одатли вақтида ёки аёли билан яқинлик қилганидан кейин талоқ берган бўлса, бу талоқ ботилдир. Бу ҳақидаги оятга мувофиқ бўлган Расулуллоҳнинг ижрооти/суннати қуйидагича:
Умарнинг (р.а) ўғли Абдуллоҳ аёлини одатли вақтида талоқ қилган эди. Ҳазрати Умар бу ҳолатни Расулуллоҳдан сўраганида, у киши шундай жавоб бердилар:
«Унга айт, аёлига қайтсин ва одатли вақти тугамагунича талоқ қилмасин. Ундан кейин, аёли одат кўриб такроран одати тугаганида, агар хоҳласа (бирга яшашда) давом этсин, хоҳласа алоқа қилмай туриб уни талоқ қилсин. Аллоҳ Таъоло аёлларни иддасига мос равишда талоқ қилинглар деган, талоқ айнан мана шундай талоқдир».[6] Абдуллоҳ ибн Умар дедики: «Пайғамбаримиз мени бундай ажрашишимни (талоқ қилишимни) ҳисобга ўтмайди деди, ва шу оятни ўқиди: «Эй Пайғамбар! Аёлларни талоқ қилсангиз (ажрашсангиз) иддаларига мос равишда талоқ қилинглар!»[7] Яъни уларни иддаларини бошланишида ажрашинглар».
Идда кутиш жараёни
Эри тарафидан ажрашишга қарор қилинган аёллар эрлари билан аввалдан яшаб келган уйида 3 (уч) поклик муддатича (одат кўрмаса 3 (уч) ой) кутади.[8] Эрининг уйини ташлаб чиқиб кетиши ёки аёлнинг яқинлари тарафидан бу ишга қўл урилиши мутлақо ҳаромдир. Идда кутиш мажбурийдир. Оятнинг алоқадор бўлган қисми қуйидагича:
وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوَءٍ
«(Эрлари тарафидан) талоқ қилинган аёллар ўзлари ёлғиз 3(уч) қурʼ кутадилар»[9]
Талоққа гувоҳ(жалб қилиш) келтириш
Талоқ бериш жараёнида 2 (иккита) гувоҳ бўлиши шарт. Алоқадор оят қуйидагича:
وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ
«Ичингиздан адолатли 2 (икки) кишини гувоҳ қилинглар, гувоҳликни Аллоҳ учун ўз ўрнига келтиринглар» (Талоқ 65:2).
Яраштирув ҳайъати тузилиши
Ажрашиб кетишидан хавотир қилинаётган оиланинг ҳар иккала тарафидан ҳам биттадан ҳакам тайинлаш керак. Бундай ҳолатда улар ажрашиш сабабларини ўрганиши, ажримга сабаб бўлаётган сабаб моддий, жисмоний ёки тиббий бўлишидан қатъий назар, ўша муаммоларни бартараф қилиб, имкон қадар оилани сақлаб қолишга ҳаракат қиишади ва ҳолат бўйича ҳар томонлама ўрганиб чиқилади. Чунки, ажрашгандан кўра, ярашиб олиш албатта яхшидир.[10] Яраштирув ҳайъати ҳақидаги алоқадор оят қуйидагича:
وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُواْ حَكَمًا مِّنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِّنْ أَهْلِهَا إِن يُرِيدَا إِصْلاَحًا يُوَفِّقِ اللّهُ بَيْنَهُمَا إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا
«Эр-хотиннинг ораси бузилишидан қўрқсаларингиз, эркак кишининг оиласидан бир ҳакам ва аёл кишининг оиласидан бир ҳакам юборинглар. Агар ярашишни хоҳлашса – Аллоҳ уларни ўрталарини ўзаро келиштириб қўяди. Аллоҳ билувчи ва хабардордир» (Нисо 4:35).
Талоққа алоҳида иккита гувоҳ ҳамда ҳар иккала тарафдан ҳакамлар талаб қилиниши – оила мустаҳкамлиги Исломда жуда ҳам муҳим ўрин олишига ҳамда бир оила осонликча бузилиб кетиши мумкин эмаслигига ишора қилади. Зеро, оила мустаҳкамлиги, тинч ва осуда ҳаёт кечириши халқ ва жамият мустаҳкамлигига ва фаровонлигига ҳам катта таъсир қилади.
Идда ичида ярашиб олиш ҳуқуқи
Аёлига талоқ берган эрлар иддаси тугашини кутмасдан аёлига қайтишлари ва эски никоҳи билан оилани давом эттириб кетишлари мумкин. Алоқадор оят қуйидагича:
وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذَ ٰلِكَ إِنۡ أَرَادُوۤا۟ إِصۡلَـٰحࣰاۚ
«Агар эрлари ярашиб олишни хоҳласалар, аёлларига иддаси ичидаёқ қайтишларига энг ҳақли улардир» (Бақара 2:228).
Бундай ҳолатда ўртага талоқ тушмаган бўлади. Улар аввалги никоҳлари асосида ҳаётини давом эттириб кетишлари мумкин.
Идда муддатининг охирида аёлига қайтиши ҳам, яхши ва самимий ниятга боғлиқдир. Шунинг учун,бу ҳолатга ҳам иккита ишончли гувоҳ талаб қилиниб, масалага ойдинлик киритилиши талаб қилинади.Аллоҳ Таъоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النَّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلاَ تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لَّتَعْتَدُواْ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلاَ تَتَّخِذُوَاْ آيَاتِ اللّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَيْكُمْ مِّنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ
«Аёлларни талоқ қилсангиз, сўнг кутиш муддати (иддаси) ниҳоясига етганида, ё маъруф билан ушлаб қолинглар ёки маъруф билан ажрашинглар. Уларга зарар етказиб, ҳақларига тажовуз қилиш учун уларни ушлаб қолманглар. Бундай қилган киши ўзига ҳақсизлик қилган бўлади. Аллоҳнинг оятларини мазах қилиб камситманглар. Зиммангиздаги Аллоҳнинг неъматларини яхши тушунинглар. У сизларга нозил қилган китоб ва ҳикмат билан сизларга насиҳат/ўгит бермоқда. Аллоҳга тақво қилинглар. Билингларки, Аллоҳ ҳар нарсани билгувчидир» (Бақара 2:231).
Эркак киши аёлининг идда муддати тугаганидан кейин унга яхши ниятда қайтиши ёки чиройли ҳолатда ажрашишига ҳам иккита гувоҳ жалб қилиш керак. Аллоҳ Таъоло шундай марҳамат қилади:
«Аёлларни иддалари ниҳоясига етганда, уларни маъруф ила ушлаб қолинглар ёки маъруф ила ажралишинглар» (Талоқ 65:2).
Демак, талоқ жараёнидаги босқиҳларда иккита гувоҳ қатнашиши керак. Бу гувоҳларнинг ҳар бири ҳолатни яхши тушуниб ета оладиган ва маҳкамада тушунтириб бера оладиган ва етарлича гувоҳ бўла оладиган савияда бўлиши керак. Шу сабабли, гувоҳ ақлли ва балоғат ёшига етган, кўр ёки сақов бўлмаган адолатли кишилардан бўлиши керак. Номусли бир аёлга зинокор деб туҳмат қилган фосиқланинг гувоҳлиги қабул қилинмайди.
Идда ҳисоблаш вазифаси
Талоқ сурасининг 1-оятига кўра иддани ҳисоблаш вазифаси эркак кишига юклатилган.
«Эй Пайғамбар!Аёлларни талоқ қилсангизлар,уларни иддалари ичида талоқ қилинглар ва иддани ҳисобланглар».
Идда вақтида аёл ўз ихтиёри билан эрининг уйини ташлаб чиқиб кетмаслиги:
Талоқ сурасининг 1-оятида, талоқ қилинган аёл ўз ихтиёри билан эрининг уйини ташлаб чиқиб кетиши таъқиқланган.
Агар аёл киши иддаси тугамай туриб,уйдан чиқиб кетадиган бўлса,оилани яраштириш қийинлашиб қолади,яраштирув ҳайъатининг иши оғирлашади.
Идда сақлашнинг ҳикматларидан баъзиларини келтиришимиз мумкин:
- Идда ичида эри аёлига қайтадан меҳри тушиб қолиши мумкин.
- Идда ичида ажрашишга сабаб бўлган жиҳатлар бартараф бўлиши мумкин.
- Аёлнинг ҳомиладор ёки ҳомиладор эмаслгига аниқлик киритилади ва бу билан туғиладиган болани кимдан меърос олиши ва насаби аниқ бўлади ва бу каби ҳуқуқий масалаларни ёритишда кейинчалик муаммоларга дуч келинмайди.
- Идда ичида аёлни ҳомиладор экани маълум бўлиб қолса,бу ҳам эр-хотиннинг ўртасига илиқлик киришига сабаб бўлиши мумкин.
- Энг асосийси,агар иккаласи ҳам талоқ масаласида Аллоҳ буюрганидек амал қилса ва тақво қилса, Аллоҳ уларга бир йўл очиб бериши мумкин.[11]
- Яна бир ҳикмати,идда ичида агар эри аёли билан яқинлик қилиб қўйса, талоқ шартлари бузилган бўлади ва талоқ жараёни бошидан бошланади, талоқ бериш учун яна одатли бўлишини ва ўша одати ҳам тугаб ва пок бўлгандан кейин, алоқа қилмай кейин талоқ қилиши шарт бўлади.
Идда ичида аёлига қайтиш қарори (талоқни бекор бўлиш ҳолати)
Аёлини талоқ қилган эр идда ичида аёлига қайтмоқчи бўлса, бунинг учун аёл фақат эрининг яхши ниятда эканига ишонч ҳосил қилиши керак. Чунки, ёмон ва ғаразли ниятда аёлини ушлаб қолиш ҳам таъқиқланган. Алоқадор оят қуйидагича:
وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آَيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ.
«Аёлларни талоқ қилсангиз,сўнг кутиш муддати (иддаси) ниҳоясига етканида ё маъруф билан ушлаб қолинглар ёки маъруф билан ажрашинглар. Уларга зарар етказиб, ҳақларига тажовуз қилиш учу уларни ушлаб қолманглар. Бундай қилган киши ўзига ҳақсизлик қилган бўлади. Аллоҳнинг оятларини мазах қилиб камситманглар. Зиммангиздаги Аллоҳнинг неъматларини яхши тушунинглар. У – сизларга нозил қилган китоб ва ҳикмат билан сизларга насиҳат/ўгит бермоқда. Аллоҳга тақво қилинглар. Билингларки, Аллоҳ ҳар нарсани билувчидир» (Бақара 2:231).
Юқорида айтиб ўтилган шарт ва талаблар асосида қилинган талоқ 1 (биринчи) ва 1 (бир) талоққа ўтади ва ҳақиқий талоқ деб ҳисобланади. Мана шундай ҳолатда талоқ берилиб, иддаси ҳам тугаб, яраштирув ҳайъати орқали ҳам яраштириш имкони бўлмай, аёл эрининг уйидан ўзига тегишли бўлган нарсаларини олиб, эрининг уйидан чиқиб кетганидан кейин ўрталарида биринчи 1(битта) талоқ содир бўлган бўлади.
Ундан кейин вақтики, яна бирга яшашмоқчи бўлса, қайтадан никоҳланишлари шарт. Яна аввалгидек талоқнинг шартлари асосида талоқ/ажрим содир бўлса, унда уларнинг ўртасида 2 (иккинчи) талоқ содир бўлган бўлади. Бу ҳолат учинчи марта ҳам такрорланса, бунда улар ўртасига уч (3) талоқ тушган бўлади. Ундан кейин аёл то бошқа эрга тегиб, у эри ҳам вақтики ўз ихтиёри билан у аёлдан ажрашса, шундагина ўша аёл аввалги эрининг никоҳига қайтиши мумкин.[12]
Бақара сурасининг 229-оятидаги «Ат-толақу марротани» ибораси айнан мана шу шаклда шартларига риоя қилиниб, кейин яна қайтиб олиш ҳуқуқини берадиган талоқ фақат 2 (икки) марта такрорланиши мумкин деган маънони билдиради. Учинчи марта ҳам шундай талоқ бўлса, энди буни йўли фақат битта – бошқа эр кўришидир.
ٱلطَّلَـٰقُ مَرَّتَانِۖ فَإِمۡسَاكُۢ بِمَعۡرُوفٍ أَوۡ تَسۡرِیحُۢ بِإِحۡسَـٰنࣲۗ وَلَا یَحِلُّ لَكُمۡ أَن تَأۡخُذُوا۟ مِمَّاۤ ءَاتَیۡتُمُوهُنَّ شَیۡـًٔا إِلَّاۤ أَن یَخَافَاۤ أَلَّا یُقِیمَا حُدُودَ ٱللَّهِۖ فَإِنۡ خِفۡتُمۡ أَلَّا یُقِیمَا حُدُودَ ٱللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡهِمَا فِیمَا ٱفۡتَدَتۡ بِهِۦۗ تِلۡكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَعۡتَدُوهَاۚ وَمَن یَتَعَدَّ حُدُودَ ٱللَّهِ فَأُو۟لَـٰۤىِٕكَ هُمُ ٱلظَّـٰلِمُونَ
(Аёлига қайта никоҳланиши мумкин бўлган) ўша талоқ -2(икки) мартадир. Ҳар биридан кейин эр аёлини ё яхшиликча ушлаб қолиши керак ёки белгиланган – чиройли ҳолатда ажрашиши керак. (Эй Мўминлар!) ажрашиб кетиш асносида тўй муносабати билан берган нарсаларингиздан баъзисини аёлларингиздан қайтариб олишингиз сизларга ҳалол бўлмайди. Агар иккаласи ҳам Аллоҳнинг қарорларига риоя қилолмаслигидан қўрқса, бу бошқа. (Эй Мўминлар!) Эр-хотинни иккиси ҳам Аллоҳнинг (оила масалаларидаги) қонун-қоидаларига риоя қилолмаслигидан қўрқсангиз, хотин (никоҳни бузиш учун) эрига тўлов беришида-ҳар иккаласига ҳам гуноҳ бўлмайди. Булар Аллоҳнинг қонун-қоидаларидир, уларни бузманг. Кимки Аллоҳнинг қонунларини бузса, ана шулар ҳақсизлик қилувчи-золимлардир».
Учинчи талоқдан кейин эр ҳам хотин ҳам энди бир-бирига ҳалол бўлмайди. Қачонки аёл бошқа бир эркак билан никоҳланса ва эри вафот этса ёки иккинчи эри ҳам талоқ қоидаларига асосан ажрашсагина, қайтадан аввалги ажрашган эрига никоҳи ҳалол бўлади. Бу ҳолат юқоридаги оятнинг ҳукмидир.
Уч талоқ масаласи
Мазҳаблар бирданига 3 (уч) талоқ содир бўлишини қабул қилишган. Ҳатто, талоқнинг шартларига риоя қилинмаса ҳам талоқ ҳисобга ўтаверади дейишган. Бу фатволари Қуръон ва Суннатга мутлақо зиддир. Алоқадор оятларни биргаликда кўриб чиқдик. Энди, жаноби Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу оятларни қандай ижро қилганини (суннатни) биргаликда кўриб чиқамиз:
Ибн Аббосни билдиришига кўра, Абду Язид ўз аёли Умму Руқонани талоқ қилиб, Музайна қабиласидан бўлган бир аёлга уйланди. Қисқа бир муддатдан кейин аёл Аллоҳнинг Элчисининг ёнига келди ва Абду Язид иқтидорсиз эканини имо-ишорат қилиш учун бошидан олган бир соч толасини кўрсатиб: «Уни,менга мана шу соч толасичалик фойдаси тегиши мумкин. Мен билан уни ажраштиргизиб беринг»,деган эди. Аллоҳнинг Элчиси бунга аччиғи чиқиб, Руқояни ва ака-укаларини чақиртирди. Келганларида, ўша ердаги иккита болани кўрсатиб: «Буни шу ва шу жиҳатлардан, бошқа бирини шу ва шу жиҳатлардан Абду Язидга ўхшатяпсизларми?» деб сўради. Улар «Ҳа» дейишди. Аллоҳнинг Элчиси Абду Язидга: «Уни талоқ қил», деб буюрди. У айтилган ишни бажарди. Сўнгра Расулуллоҳ: «Аввалги аёлингга–Руқонанинг онасига қайт», деди. Абду Язид: «Эй Аллоҳнинг Элчиси, мен уни 3 (уч) талоқ қилдим», деди. «Биламан, сен унга қайт», деди ва ушбу оятни ўқиди:
«Эй Набий! Аёлларни талоқ қилганингизда, уларни иддалари ичида талоқ қилинглар ва иддани ҳисобланглар» (Талоқ 65:1), (Абу Довуд,Сунан,Талоқ 10).
Ибн Аббосни айтишига кўра, Абду Язиднинг ўғли Руқона ҳам отасидек ўз аёлини 3 (уч) талоқ билан талоқ қилди, кейин бу қилган ишига жуда ачинди. Аллоҳнинг Элчиси ундан аёлини қандай талоқ қилганини сўради. У: «Уч талоқ билан» деди. Расулуллоҳ ундан «бир мажлисдами?» деб сўради. У: Ҳа, деб жавоб берди. Шунда Расулуллоҳ: «Бу бир талоқдир, агар хоҳласанг унга қайт», деди. У ўша заҳотиёқ аёлига қайтди» (Аҳмад Ибн Ҳанбал, Муснад 1/256).
Ибн Аббосни ривоятига кўра, Расулуллоҳ даврида ҳам, Абу Бакр даврида ҳам, ва Умар розияллоҳу анҳу халифалигининг илк икки йилида 3 (уч) талоқ бир талоқ ҳисобланар эди. Умар розияллоҳу анҳу: «Инсонлар жуда эҳтиёт бўлиши керак бўлган масалада аксига олиб жуда шошқалоқлик билан ҳаракат қилишмоқда. Ажабо, бу нарсани уларни ўзларини зарарига бўладиган қилиб 3 (уч) талоқни ҳисобга ўтадиган қилайликмикин?» деди ва 3 (уч) талоқ ҳисобга ўтишини жорий қилди. (Муслим, Талоқ 2 (15, 16 ва 17 (1472) рақам остидаги ҳадислар), Насоий, Талоқ 8, Абу Довуд, Талоқ 10.)
Ислом усулига кўра, нафақат битта саҳобанинг, ҳатто барча саҳобалар бирлашиб қарор берсалар ҳам, Қуръон ва Суннатда сароҳатан келган ҳукм ўзгармайди. Бунга ҳеч кимни ҳаққи йўқ. Ундан ташқари, Умар розияллоҳу анҳу бундай иш қилишига ишониш қийин. Балки, у кишининг номидан айрим ривоятлар тўқилган бўлиши эҳтимолдан холи эмас.
Манбалар, бу тарихдан эътиборан талоқ масаласидаги фатволар ишонилмас ҳолда ўзгарганини кўрсатмоқда.
«الطلاق مرتان Ўша талоқ 2(икки) мартадир» (Бақара 2:229) оятида марта деб, маъно берилган مرة калимаси вақт оралиғини جزء من الزمان – жузъун миназзамон маъносини ўз ичига олади (Муфрадот ва Басоир). Талоқ сурасининг 1- ояти ўша вақт оралиғи идда мудддатича эканини очиқлаб беради. Эри аёлини ўша вақт оралиғида фақатгина бир марта талоқ қилиши мумкин. Иккинчи оят шундайдир:
«Аёллар иддаларини охирига борганларида, уларни ё яхшилик билан олиб қолинглар ёки чиройли ҳолатта ажрашинглар…»
Бундан билинадики, бир идда ичида аёлини икки марта талоқ қилиш асло мумкин эмас.
Талоқнинг шартлари ҳақида қуйида бир-қанча ҳадислардан мисоллар келтирамиз:
- «Суннатга мувофиқ талоқ (ажрашиш) — аёл ҳайздан пок бўлган даврида, у билан жимо (яқинлик) қилмасдан берилган талоқдир» (Насоий, Талоқ 2 (6/140)
- Аёл ҳайздан тозаланган бўлиши,
- Ўша поклик даврида эр хотинига яқинлик қилмаган бўлиши.
- Бир киши аёлини талоқ қилган, кейин у билан жимо қилган, лекин на талоқ берганини ва на аёлига қайтганини очиқ баён қилмаган. Бу ҳолатни Расулуллоҳдан сўраганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга қуйидагича жавоб берганлар:
«Сен аёлингни суннатга мувофиқ бўлмаган тарзда талоқ қилгансан ва суннатга мувофиқ бўлмаган тарзда унга қайтгансан. Талоғингни ҳам, ружъуингни ҳам гувоҳлар билан очиқ баён қил! Бу гувоҳлик ишини бошқа тарк қилма!» (Абу Довуд,Талоқ 5 (2186), Ибн Можа, Талоқ 5 (2025).
Бу ривоятда талоқ берганида ҳам, идда ичида аёлига қайтганида ҳам гувоҳ келтириш шарт экани баён қилинган.
- Абдуллоҳ ибн Умар аёлини ҳайз ҳолатида талоқ қилган. Унинг отаси бўлмиш Ҳазрати Умар (р.а.) бу ҳолатни Расулуллоҳ (с.а.в.)га айтганлар. Шунда Расулуллоҳ (с.а.в.) бундай деганлар:
«Унга айт, аёлига қайтсин. Аёл ҳайздан пок бўлгунча уни ёнида тутсин. Сўнгра аёл яна ҳайз кўриб, ундан пок бўлгунча кутиб турсин. Пок бўлгач, агар ажрашмоқчи бўлса, у билан яқинлик қилмасдан талоқ берсин. Ана шу— Азиз ва Жалил бўлган Аллоҳнинг (талоқ ҳақидаги) буюрган талоқдаги иддадир».
Муслимдаги бошқа бир ривоятда эса шундай дейилади:
«Унга айт, аёлига қайтсин. Сўнгра қачон пок бўлса ёки ҳомиладор экани аниқ бўлганида талоқ берсин» (Бухорий: Талоқ 2, 3, 44, 45; Аҳком 13; Тафсир, Талоқ 1,Муслим:Талоқ 1 (1471),Муватто: Талоқ 53 (2/576),Абу Довуд: Талоқ 4 (2179–2185), Термизий: Талоқ 1 (1175), Насоий: Талоқ 1, 3, 4 (6/137–141).
- «Агар бир эркак аёлига 1(бир) мартада «Сен уч талоқсан!» деса, бу фақат бир талоқ ҳисобланади» (Абу Довуд, Талоқ 10, (2197).
- Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар:
«Ўзини билмай қолган ҳолатдаги инсоннинг,мажбуран/таҳдид остида ёки ақли заиф (ақлдан озган, руҳий ҳолати бузилган) кишининг талоғидан бошқа барча талоқлар инобатга олинади» (Термизий, Талоқ 15, (1191)).
«Маст (ичган) ва мажнун (ақлдан озган) кишининг талоғи эътиборга олинмайди (яроқсиздир)» (Бухорий, Талоқ 11).
Хулоса қилиб шуни айтиб ўтмоқчимизки, фиқҳ китобларида ўрин олган 3 талоқ Қуръону Суннатга мутлақо зиддир. Шундай бўлсада, мутаассибона ўша фатволар асосида ҳукм чиқариш – мусулмон оилалари арзимаган сабаблар билан бузилиб кетишига, болаларни етим қолишига сабаб бўлади. Жаҳл устида ёки маст ҳолатда билмай айтиб қўйганидан кейин, қилган ишидан пушаймон бўлса ҳам оилани қайтиб тиккалаб бўлмайди деб, қўпол ҳолатда берилаётган фатволар нафақат Ислом ва мусуломнларга нисбатан, балки бутун жамиятга нисбатан қилинган катта маънавий жиноят ҳисобланади!
Баҳром Бакиров Суннатуллоҳ 02.07.2025
[1] Моида 5:3, Анъом 6:114.
[2] Бақара 2:38.
[3] Исро 17:9.
[4] Анъом 6:92, Ясин 36:2, Моида 5:15.
[5] Бақара 2:229-230, Талоқ 65:1.
[6] Бухорий, Талоқ 1, 3, 44, 45. Тафсири Талоқ сураси 1. Муслим, Саҳиҳ, Талоқ 1, 14. Насоий, Сунан, Талоқ 13, 15, 19. Ибн Можа, Сунан, Талоқ 1, 3. Дорамий, Сунан, Талоқ 1, 2. Имом Молик, Муватто, Талоқ 53. Абу Довуд, Сунан, Талоқ 4. Термизий, Сунан, Талоқ. (Юқоридаги матн, Бухорийдаги Талоқ 1-оятнинг таржимасидир).
[7] Талоқ 65:1.
[8] Талоқ 65:4.
[9] Бақара 2:228.
[10] Нисо 4:128.
[11] Талоқ 65:2.
[12] Бақара 2:230.
