3. Оли Имрон

Оли Имрон сураси^[1]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيم

Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.

الٓمٓ

3:1

Алиф! Лам! Мим!^[2]

ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡحَيُّ ٱلۡقَيُّومُ

3:2

Аллоҳ – ягона мавжуд илоҳдир, доим тирикдир, узлуксиз Ўз ишидадир.

نَزَّلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ مُصَدِّقٗا لِّمَا بَيۡنَ يَدَيۡهِ وَأَنزَلَ ٱلتَّوۡرَىٰةَ وَٱلۡإِنجِيلَ

3:3

Ўзидан олдинги китобларни^[3] тасдиқлайдиган, ҳақиқат тўла ушбу китобни сенга У юборди^[4]. Таврот ва Инжилни ҳам У юборган.

مِن قَبۡلُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ ٱلۡفُرۡقَانَۗ إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ بِ‍َٔايَٰتِ ٱللَّهِ لَهُمۡ عَذَابٞ شَدِيدٞۗ وَٱللَّهُ عَزِيزٞ ذُو ٱنتِقَامٍ

3:4

(У китоблар) илгари инсонларга раҳнамо-қўлланма бўлган^[5]. Фурқонни^[6] (илоҳий китобларни) У юборган. Аллоҳнинг оятларини тан олмаган (кофир)ларга қаттиқ^[7] азоб бор. Аллоҳ ғолибдир, муносиб жазо берувчидир^[8].

إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَخۡفَىٰ عَلَيۡهِ شَيۡءٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِي ٱلسَّمَآءِ

3:5

Аллоҳга ерда ҳам осмонларда ҳам ҳеч нарса махфий қолмайди.

هُوَ ٱلَّذِي يُصَوِّرُكُمۡ فِي ٱلۡأَرۡحَامِ كَيۡفَ يَشَآءُۚ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ

3:6

У сизларни оналарингизни бачадонларида Ўзи муносиб билган шаклга солади^[9]. Ундан бошқа илоҳ йўқ. У ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞۖ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمۡ زَيۡغٞ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنۡهُ ٱبۡتِغَآءَ ٱلۡفِتۡنَةِ وَٱبۡتِغَآءَ تَأۡوِيلِهِۦۖ وَمَا يَعۡلَمُ تَأۡوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِۦ كُلّٞ مِّنۡ عِندِ رَبِّنَاۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ

3:7

Сенга ушбу китобни У юборди. Ундаги оятларнинг бир қисми муҳкам^[10] бўлиб; улар китобнинг она/асл оятларидир^[11]. Бошқалари эса, муташобиҳ (ўхшаш маъноли)^[12] оятлардир. Қалбида эгрилик борлар фитна чиқариш ва (ўз орзусига кўра) таъвил қилиш учун^[13], китобдаги муташобиҳларга эргашади. Ҳолбуки, уларнинг (асл) таъвилини Аллоҳдан бошқаси билмайди, (бу) илмни^[14] чуқур эгаллаганлар: “Биз бунга ишондик, (муҳкам ва муташобиҳ оятларнинг) барчаси яратган Эгамиз тарафидандир”,- дейди. Ақлу виждони соф кишилардан бошқаси насиҳат олмайди^[15].

رَبَّنَا لَا تُزِغۡ قُلُوبَنَا بَعۡدَ إِذۡ هَدَيۡتَنَا وَهَبۡ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحۡمَةًۚ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡوَهَّابُ

3:8

(Улар шундай дейди): “Эй яратган Эгамиз! Бизни йўлингга қабул қилганингдан кейин, қалбларимизни эгирилиб бузилишига йўл қўйма^[16]. Бизга Ўз ҳузурингдан яхшиликлар бер! Эвазига нарса сўрамай берувчи Сенсан.

رَبَّنَآ إِنَّكَ جَامِعُ ٱلنَّاسِ لِيَوۡمٖ لَّا رَيۡبَ فِيهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُخۡلِفُ ٱلۡمِيعَادَ

3:9

Эй яратган Эгамиз! Пайдо бўлишида шубҳа бўлмаган кунда инсонларни бир жойга тўпловчи Сенсан. Албатта, Аллоҳ сўзидан қайтмайди^[17].

إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَن تُغۡنِيَ عَنۡهُمۡ أَمۡوَٰلُهُمۡ وَلَآ أَوۡلَٰدُهُم مِّنَ ٱللَّهِ شَيۡ‍ٔٗاۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمۡ وَقُودُ ٱلنَّارِ

3:10

Кофирлик қилганларнинг мол-мулклари ҳам, авлодлари ҳам Аллоҳдан келган (азобни) ўзларидан даф этишга ярамайди^[18]. Ана шулар жаҳаннам ёқилғисидир.

كَدَأۡبِ ءَالِ فِرۡعَوۡنَ وَٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡۚ كَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا فَأَخَذَهُمُ ٱللَّهُ بِذُنُوبِهِمۡۗ وَٱللَّهُ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ

3:11

Уларнинг аҳволи Фиръавн хонадонининг ва улардан аввалгиларнинг аҳволига ўхшайди^[19]. Улар (ҳам) оятларимизни ёлғонга чиқарган^[20]. Шунда^[21], Аллоҳ уларни қилган жиноятлари учун жазолаган. Аллоҳнинг жазоси қаттиқдир.

3:12

قُل لِّلَّذِينَ كَفَرُواْ سَتُغۡلَبُونَ وَتُحۡشَرُونَ إِلَىٰ جَهَنَّمَۖ وَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ

Кофирлик қилганларга: “Охир-оқибат енгиласиз ва жаҳаннамга тўпланасиз! У қандай ҳам ёмон жой”, деб айт.

قَدْ كَانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا ۖ فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَأُخْرَىٰ كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُم مِّثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ ۚ وَاللَّـهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَن يَشَاءُ ۗ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَعِبْرَةً لِّأُولِي الْأَبْصَارِ

3:13

(Бадрда) Бир-бирига тўқнашган икки гуруҳда сизларга кўрсатма бор. Бири Аллоҳ йўлида жанг қиларди, бошқаси эса кофир. (Мўминлар) ўз кўзлари билан уларни икки баробар деб кўраётган эди^[22]. Муносиб бўлганларни^[23] Аллоҳ Ўз ёрдами билан қўллаб-қувватлайди. Ақл-идрокли кишилар учун бунда ибрат бор.

زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ۗ ذَٰلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۖ وَاللَّـهُ عِندَهُ حُسْنُ الْمَآبِ

3:14

Аёл-қизлар, фарзандлар, йиғим-йиғим олтин-кумушлар, зотдор отлар, чорва ҳайвонлар^[24] ва деҳқончилик маҳсулотлардан иборат жозибадор нарсаларга меҳр қўйиш (иштиёқли бўлиш) инсонларга хуш (ёқимли) қилиб намоён этилди^[25]. Булар дунё ҳаётининг манфаатларидир. Аллоҳ наздида мангу ҳаётнинг гўзалликлари (ҳам) бор.

قُلْ أَؤُنَبِّئُكُم بِخَيْرٍ مِّن ذَٰلِكُمْ ۚ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِندَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ

3:15

Айт: “Сизларга ўша нарсалардан ҳам яхшироғини айтиб берайми? Гуноҳлардан сақланганларга Робби ҳузурида ичидан анҳорлар оқадиган боғу бўстонлар бор, улар унда ўлимсиз – мангу қолади. Пок ҳолатга келтирилган жуфтлар ва Аллоҳнинг розилиги бор. Аллоҳ бандаларини кўриб туради.

الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ

3:16

Улар: “Эй яратган Эгамиз! Биз (Сенга) ишондик, гуноҳларимизни кечир, бизни жаҳаннам азобидан сақла!”,- деб дуо қиладилар.

الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ

3:17

Улар сабр-бардошли, ўзи ҳам сўзи ҳам тўғри, Аллоҳга ич-ичидан бўйсунувчи, хайр-эҳсон қилувчи ва саҳарларда (туриб) кечирим сўровчи кишилардир^[26].

شَهِدَ اللَّـهُ أَنَّهُ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ ۚ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

3:18

Аллоҳ Ўзидан бошқа илоҳ йўқлигига гувоҳлик берди. Фаришталар ва ҳақда туриб берувчи илм егалари ҳам (Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқлигига) гувоҳлик берди^[27]. Ундан бошқа илоҳ йўқ. У ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّـهِ الْإِسْلَامُ ۗ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ ۗ وَمَن يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّـهِ فَإِنَّ اللَّـهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ

3:19

Шубҳасизки, Аллоҳ наздидаги дин Исломдир^[28]. Китоб берилганлар фақат бу маълумот^[29] келганидан кейин бир-бирларига бўлган қизғончиқлик сабабли^[30] (Исломга) ихтилоф қилишди. Ким Аллоҳнинг оятларини тан олмаса, (билиб қўйсин) Аллоҳ ҳисоб-китобини тезда кўради.

فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّـهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ ۗ وَقُل لِّلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْأُمِّيِّينَ أَأَسْلَمْتُمْ ۚ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوا ۖ وَّإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ ۗ وَاللَّـهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ

3:20

Агар (Аҳли китоблар) сен билан тортишса, “Мен ўзимни Аллоҳга таслим қилдим, менга эргашганлар ҳам (таслим қилди)!”- деб айт. Китоб берилганларга ҳам, (илоҳий китобдан хабари йўқ) уммийларга^[31] ҳам: “Сизлар ҳам таслим бўлдингиз-ми?”,- де. Агар таслим бўлишса, тўғри йўлга келган бўлади. Юз ўгирсалар, сени вазифанг оятларни етказиб қўйиш, холос. Аллоҳ қулларини кўриб турибди.

إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّـهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ

3:21

Аллоҳнинг оятларини тан олмайдиган, ҳақсизлик қилиб пайғамбарларга (пайғамбарлигига) душман бўладиганларга^[32], ҳақ ва адолатга буюрадиган кишиларга ҳам душманчилик қиладиган (кофир)ларга аламли азобни хабарини етказ.

أُولَـٰئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ

3:22

Қилган амаллари дунёда ҳам охиратда ҳам пуч (бекор) бўлиб кетадиганлар ўшалардир. Уларга ёрдам берадиган ҳеч ким бўлмайди.

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يُدْعَوْنَ إِلَىٰ كِتَابِ اللَّـهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّىٰ فَرِيقٌ مِّنْهُمْ وَهُم مُّعْرِضُونَ

3:23

Аллоҳнинг китобидан уларга бир маълумот берилган кимсаларни кўрмадингми? Ораларида (китоб) ҳукм қилиши учун Аллоҳнинг китобига чақирилганидан кейин, улардан бир қисми юз ўгириб ортга қайтдилар.

ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ ۖ وَغَرَّهُمْ فِي دِينِهِم مَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ

3:24

Бунинг сабаби, “(Жаҳаннамдаги) оташ бизга бир неча кундан ортиқ тегмайди”,- деганларидир. Тўқиган ёлғонлари уларни ўз динларида алдаб^[33] қўйди.

فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَّا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ

3:25

Келишида шубҳа бўлмаган бир кун Биз уларни тўплаганимизда ва ҳақсизлик қилинмагани ҳолда ҳар кимга ўз қилмишининг жазо-мукофоти тўлиқ берилганида уларнинг аҳволи қандай бўлади?

قُلِ اللَّـهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَن تَشَاءُ وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَن تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَن تَشَاءُ ۖ بِيَدِكَ الْخَيْرُ ۖ إِنَّكَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

3:26

Айт: “Эй барча мулкнинг эгаси – Аллоҳим! Муносиб билганингга^[34] мулк берасан, муносиб билганингдан мулкни тортиб оласан. Муносиб билганингни азиз қиласан, муносиб билганингни хор қиласан. Барча яхшиликлар Сенинг қўлингда. Шубҳасизки, Сен барча нарсага ўлчов қўювчисан.

تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ ۖ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ ۖ وَتَرْزُقُ مَن تَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ

3:27

Кечани кундузга киргизасан^[35], кундузни кечага киргизасан. Ўликдан тирикни чиқарасан, тирикдан ўликни чиқарасан. Муносиб билганингни беҳисоб ризқлантирасан.

لَّا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِينَ ۖ وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّـهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَن تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً ۗ وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّـهُ نَفْسَهُ ۗ وَإِلَى اللَّـهِ الْمَصِيرُ

3:28

Мўминлар мўминлардан кўра кофирларни ўзига яқин дўст/хожа тутинмасин^[36]. Ким шундай қилса, Аллоҳдан (унга) ҳеч қандай яқинлик қолмайди. Лекин, улардан шу йўл билан сақланиб қолсангиз бу бошқа^[37]. Аллоҳ сизларни ўзидан огоҳлантиради. Қайтиб борар жой Унинг ҳузуридир.

قُلْ إِن تُخْفُوا مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّـهُ ۗ وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ وَاللَّـهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

3:29

Айт: “Ичинггиздагини яширсангиз^[38] ҳам ошкор қилсангиз ҳам уни Аллоҳ билиб туради. У осмонлару ердаги нарсаларни ҳам билади. Аллоҳ барча нарсага ўлчов қўювчидир.

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا ۗ وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّـهُ نَفْسَهُ ۗ وَاللَّـهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ

3:30

Кун келади, ҳар ким қилган яхши-ёмон ишларини олдида кўриб, ёмонликлари билан ўзи орасида узоқ масофа бўлишини орзу қилиб қолади^[39]. Аллоҳ сизларни Ўзидан огоҳлантириб қўймоқда. Аллоҳ қулларига жуда меҳрибондир.

قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّـهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّـهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ ۗ وَاللَّـهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

3:31

Айт: Агар Аллоҳни яхши кўрсангиз, менга (мен юрган йўлга) эргашинглар^[40]. Шунда Аллоҳ сизларни яхши кўради ва гуноҳларингизни кечиради. Аллоҳ жуда кечиримликдир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

قُلْ أَطِيعُوا اللَّـهَ وَالرَّسُولَ ۖ فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّـهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ

3:32

“Аллоҳ ва Расулига/китобига^[41] кўнгилдан бўйсунинглар”,- деб айт. Агар юз ўгирсалар, (билиб қўйишсин) Аллоҳ кофирларни ёқтирмайди.

إِنَّ اللَّـهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ

3:33

Аллоҳ Одамни, Нуҳни, Иброҳимнинг оиласини ва Имроннинг оиласини (ўз давридаги)^[42] оламлар (инсоният) устидан танлаб олди.

ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ ۗ وَاللَّـهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

3:34

Улар бир-бирининг наслидандир. Аллоҳ эшитади, билади^[43].

إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي ۖ إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

3:35

Ўз вақтида Имроннинг аёли: “Эй Роббим! Қорнимдаги (бола)ни фақат Сенга хизмат қилади, деб назр қилдим^[44], (назримни) қабул қил. Сен Ўзинг эшитиб турувчи, билиб турувчисан”, деган эди.

فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنثَىٰ وَاللَّـهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنثَىٰ ۖ وَإِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَإِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ

3:36

У аёл қиз туққанида, “Эй Роббим! Буни қиз туғдим”,- деди. Ҳолбуки Аллоҳ у нима туққанини жуда яхши биларди. “Ва ўғил бола қиз боладек эмас^[45]. Унга “Марям” деб ном қўйдим. Уни ва унинг зурриёдини  нуқул ёмонликни васваса қилувчи шайтондан сақланишини Сенга топширдим”,- деди.

فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا ۖ كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا ۖ قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّىٰ لَكِ هَـٰذَا ۖ قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللَّـهِ ۖ إِنَّ اللَّـهَ يَرْزُقُ مَن يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ

3:37

Шундай бўлса-да, Робби Марямни чиройли қабул қилди, уни чиройли^[46] етиштирди ва уни тарбиялаб боқишга Закариёни масъул қилди. Закариё Марям турган хонага^[47] ҳар кирганида унинг ёнига ризқини (емоқ-ичмоқ ва кийим-кечакларини) таъминлаб[48] қўйиб: “Эй Марям! Бу сенга қаердан келди?“,- дер эди. Марям эса: “Аллоҳдан”, деб жавоб берарди. Шубҳасизки, Аллоҳ муносиб билган^[49] бандасига беҳисоб ризқ беради.

هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ ۖ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِن لَّدُنكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً ۖ إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ

3:38

Ўша ерда Закариё яратган Эгасига (дуо қилиб): “Эй Роббим! Менга Ўз ҳузурингдан пок насл бер. Сен дуойимни эшитувчисан”,- деди.

فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّـهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَىٰ مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِّنَ اللَّـهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِّنَ الصَّالِحِينَ

3:39

(Закариё Марям қоладиган) Хонада тик туриб намоз ўқиётганида, фаришталар унга (Закариёга) нидо қилиб: “(Эй Закариё!) Аллоҳ сенга Аллоҳнинг сўзини^[50] тасдиқловчи, етакчи, номусли ва яхшилардан бўлган бир пайғамбарни – Яҳёни (фарзанд сифатида) ҳуш хабарини бермоқда”,- дедилар.

قَالَ رَبِّ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي غُلَامٌ وَقَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَامْرَأَتِي عَاقِرٌ ۖ قَالَ كَذَٰلِكَ اللَّـهُ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ

3:40

Закариё эса: “Эй Роббим! Қайердан мени ўғлим бўлади? Мен қариб қолдим, аёлим эса туғмас!”, деганида, “Ҳа шундай, Аллоҳ Ўзи муносиб билган ишини қилади”- деди Аллоҳ.

قَالَ رَبِّ اجْعَل لِّي آيَةً ۖ قَالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزًا ۗ وَاذْكُر رَّبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالْإِبْكَارِ

3:41

(Закариё): “Эй Роббим! Менга бир оят/кўрсатма тайинлаб бер!”- деди. “Кўрсатманг – Уч кун бўйича инсонлар билан фақатгина ишорат йўли билан гаплашасан^[51]. Роббингни кўп-кўп ёд эт ва кечаю кундуз Уни улуғла (ибодат қил)”- деди (Аллоҳ).

وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّـهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَىٰ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ

3:42

Ўз вақтида фаришталар (Марямга) шундай дейишди: “Эй Марям! Аллоҳ сени танлаб олди, покиза қилди ва замондошинг бўлган аёлларга нисбатан сени танлаб олди.

يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ

3:43

Эй Марям! Роббингга ич-ичингдан бўйсун, сажда қил; рукуъ қилувчилар билан бирга рукуъ қил.^[52]”

ذَٰلِكَ مِنْ أَنبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ ۚ وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ

3:44

Бу – Биз сенга билдирган ғайб^[53] хабарларидандир. (Ҳолбуки) Марямнинг таъминотини ким бўйнига олади деб (қура ташлаш учун) таёқларини отаётганида сен уларни ёнларида эмасдинг. Ўзаро тортишаётганларида ҳам уларни ёнларида эмасдинг.

إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّـهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ

3:45

(Яна) Фаришталар Марямга шундай деди: “Эй Марям! Аллоҳ сенга Ўзининг (“бўл” деган) сўзини ҳуш хабарини бермоқда. У (буйруқ орқали вужудга келадиган бола)нинг исми Марямнинг ўғли Исо Масиҳдир. У дунёда ҳам, охиратда ҳам эътиборли ва Аллоҳга  яқинлардан бўлади.

وَيُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَمِنَ الصَّالِحِينَ

3:46

Ҳам бешикда, ҳамда вояга етганда инсонларга гапиради ва солиҳлардан бўлади.^[54]”

قَالَتْ رَبِّ أَنَّىٰ يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ ۖ قَالَ كَذَٰلِكِ اللَّـهُ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ ۚ إِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ

3:47

(Шунда) “Эй Роббим! Қандай қилиб менда фарзанд бўлсин? Менга ҳеч ким тегмади-ку!”- деди Марям. Аллоҳ айтди: “Ҳа, шундай! Аллоҳ Ўзи танлаган нарсасини^[55] яратади. У бир ишга қарор берганида, фақатгина “бўл!” дейди, ўша нарса пайдо бўлади.

وَيُعَلِّمُهُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنجِيلَ

3:48

Аллоҳ унга (Исога) Китоб ва Ҳикматни, Таврот ва Инжилни^[56] ўргатади.

وَرَسُولًا إِلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُم بِآيَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ ۖ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُم مِّنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّـهِ ۖ وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَىٰ بِإِذْنِ اللَّـهِ ۖ وَأُنَبِّئُكُم بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ

3:49

Исроил авлодига элчи бўлиб келганида (уларга шундай деган): “Мен сизларга Роббингиздан оят/аломат олиб келдим. Сизлар учун лойдан қуш ҳайкалини ясайман^[57], унга пуфлаганимда Аллоҳнинг амри билан қушга айланади. Мен яна туғма кўрни ва оқ касаллигига мубтало бўлган кишини ҳам даволайман. Аллоҳнинг амри билан ўлик мавжудотларни тирилтираман. Уйларингизда нима еб, нима сақлаётганингиздан хабар бераман. Агар Аллоҳга ишонган бўлсангиз, шубҳасизки сизлар учун бу нарсада оят/аломат бор.

وَمُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلِأُحِلَّ لَكُم بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ ۚ وَجِئْتُكُم بِآيَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّـهَ وَأَطِيعُونِ

3:50

Ёнимдаги Тавротни тасдиқлаш учун ва сизларга ҳаром қилинган^[58] нарсаларни баъзисини ҳалол қилиш учун келдим. Мен сизларга Роббингиздан оят олиб келдим. Энди, Аллоҳга қарши чиқишдан сақланинг ва менга^[59] итоат қилинг.

إِنَّ اللَّـهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ ۗ هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ

3:51

Аллоҳ менинг ҳам сизларнинг ҳам Роббингиз экани аниқ, фақат унга қуллик қилинглар. Тўғри йўл мана шу!” (деди Исо).

فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَىٰ مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنصَارِي إِلَى اللَّـهِ ۖ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللَّـهِ آمَنَّا بِاللَّـهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ

3:52

Исо улардан куфрни/оятларни тан олмасликни сезиб қолиб: “Аллоҳ йўлида кимлар менинг ёрдамчиларим бўлади?”- деганида, ҳаворийлар шундай деди: “Биз Аллоҳнинг ёрдамчиларимиз. Биз Аллоҳга ишондик. Гувоҳ бўл, биз ҳақиқатда Унга таслим бўлувчилармиз,

رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ

3:53

Эй яратган Эгамиз! Биз Сен юборган китобга ишондик ва бу элчига эргашдик, энди, бизни (ҳақиқатга) гувоҳ бўлганлар қаторига ёз!”^[60]

وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّـهُ ۖ وَاللَّـهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ

3:54

(Ишонмаганлар) Исога ёмон режа^[61] туздилар; Аллоҳ ҳам режа тузди. Аллоҳ яхши режа тузувчидир.

إِذْ قَالَ اللَّـهُ يَا عِيسَىٰ إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَىٰ يَوْمِ الْقِيَامَةِ ۖ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ

3:55

Ўз вақтида Аллоҳ Исога шундай деди: “Эй Исо! Шубҳасизки, Сени Мен Ўзим^[62] вафот^[63] эттириб, сени Ўзимга юксалтираман^[64]. Кофирлардан сени қутқараман, сенга эргашганларни эса, қиёмат кунигача кофирлардан устун қиламан^[65]. Кейин, ҳузуримга қайтасизлар. Ўшанда сизлар ихтилоф қилган нарсага Ўзим ҳукм қиламан.”

فَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ

3:56

Кофирларни дунёда ҳам охиратда ҳам жиноятларига боғлиқ равишда азоблайман. (Аллоҳнинг азоби келганда) уларнинг ҳеч қандай ёрдамчилари бўлмайди.

وَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ ۗ وَاللَّـهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ

3:57

Имон келтирган ва манфаатли ишларни амалга оширганларга келсак, Аллоҳ уларнинг мукофотини тўлиқ қилиб беради. Аллоҳ золимларни ёқтирмайди.

ذَٰلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الْآيَاتِ وَالذِّكْرِ الْحَكِيمِ

3:58

Биз сенга ўқиб бераётган бу (тарихий воқеалар сени пайғамбар эканингни) аломатларидир, ҳикматли насиҳатдир.

إِنَّ مَثَلَ عِيسَىٰ عِندَ اللَّـهِ كَمَثَلِ آدَمَ ۖ خَلَقَهُ مِن تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُن فَيَكُونُ

3:59

Аллоҳ наздида Исонинг ҳолати худди Одамнинг ҳолати кабидир^[66]. Одамни тупроқдан яратиб, кейин унга “Бўл!” деди ва у пайдо бўлди.

الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُن مِّنَ الْمُمْتَرِينَ

3:60

Ҳақиқат – Роббингдан келганидир. Асло шубҳаланувчилардан (тортишувчилардан)^[67] бўлма.

فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنفُسَنَا وَأَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّـهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ

3:61

Сенга келган бу илмдан кейин ким сен билан бу ҳақда тортишса, уларга айт: “Келинглар, сизнинг ҳам бизнинг ҳам фарзандларимизни, сизнинг ҳам бизнинг ҳам хотинларимизни, сиз ва биз ўзимиз ҳам (қатнашиб), кейин ҳаммамиз биргаликда самимий дуо қилиб, ёлғончиларга Аллоҳнинг лаънатини тилайлик”.

إِنَّ هَـٰذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ ۚ وَمَا مِنْ إِلَـٰهٍ إِلَّا اللَّـهُ ۚ وَإِنَّ اللَّـهَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

3:62

Шубҳасизки, Бу (Исо ҳақидаги) энг тўғри қиссадир. Аллоҳдан бошқа ҳеч қандай илоҳ йўқ. Аллоҳ ғолибдир, тўғри қарор берувчидир.

فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّـهَ عَلِيمٌ بِالْمُفْسِدِينَ

3:63

Агар улар (Қуръондан) юз ўгирса (ўгираверсин), Аллоҳ бузғунчиларни билиб туради.

قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّـهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللَّـهِ ۚ فَإِن تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ

3:64

Айт: “Эй Аҳли Китоб!^[68] Сиз билан бизнинг ўртамиздаги баробар сўзга келинглар – фақат Аллоҳга қуллик қилайлик, Унга ҳеч нарсани шерик қилмайлик ва Аллоҳни қўйиб, биримиз бошқамизни ўзига робб қилиб олмасин.” Шунда ҳам агар юз ўгирсалар, “Гувоҳ бўлинглар, биз мусулмонлармиз^[69]”,- деб айтинглар.

يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنجِيلُ إِلَّا مِن بَعْدِهِ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

3:65

Эй Аҳли Китоб! Иброҳим ҳақида нега тортишяпсизлар? Ахир, Таврот ҳам Инжил ҳам ундан кейин юборилган-ку! Ақл юритмайсилзарми?

هَا أَنتُمْ هَـٰؤُلَاءِ حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ ۚ وَاللَّـهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

3:66

Сизлар ўзи – у ҳақда маълумотингиз бўлган нарсада тортишадиган кишиларсиз. Нега энди умуман у ҳақда маълумотингиз бўлмаган нарсада ҳам тортишяпсизлар? Уни Аллоҳ билади, сизлар билмайсизлар.

مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَـٰكِن كَانَ حَنِيفًا مُّسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

3:67

Иброҳим Насроний ҳам Яҳудий ҳам бўлмаган. У ҳаққа йўналган мусулмон эди ва у мушриклардан/Аллоҳни икккинчи ўринга қўювчилардан эмасди.

إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَـٰذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا ۗ وَاللَّـهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ

3:68

Инсонларнинг Иброҳимга энг яқини – уни изидан юрганлардир. Бу Набий (Муҳаммад) ва мўминлар ҳам шундай. Мўминларнинг яқини эса Аллоҳдир^[70].

وَدَّت طَّائِفَةٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ وَمَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ

3:69

Аҳли Китоблардан бир гуруҳи сизларни адаштириш умидида. Улар фақат ўзларини адаштиради, буни ўзлари сезмайди.

يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّـهِ وَأَنتُمْ تَشْهَدُونَ

3:70

Эй Аҳли Китоб! Тўғри эканига гувоҳ бўла туриб ҳам, нега Аллоҳнинг оятларни тан олмаяпсиз?

يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ

3:71

Эй Аҳли Китоб! Билиб туриб ҳам нега ҳақни ботилга аралаштиряпсизлар^[71] ва нега ҳақиқатни яширяпсизлар?

وَقَالَت طَّآئِفَةٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُواْ بِالَّذِيَ أُنزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُواْ آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ

3:72

Аҳли Китобнинг бир гуруҳи шундай дейди: “Шу мўминларга юборилган (Қуръон)га кунни бошида ишонинглар, кун охирида (ишонмаганингизни билдириб) кофир бўлинглар, балки шунда, улар ҳам имонидан қайтса.

وَلاَ تُؤْمِنُواْ إِلاَّ لِمَن تَبِعَ دِينَكُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدَى هُدَى اللّهِ أَن يُؤْتَى أَحَدٌ مِّثْلَ مَا أُوتِيتُمْ أَوْ يُحَآجُّوكُمْ عِندَ رَبِّكُمْ قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

3:73

Ва динингизга эргашганлардан бошқа ҳеч кимга ишонманглар” (дейишади). Айт: “Тўғри йўл Аллоҳ кўрсатган йўлдир. “Айнан сизларга берилган нарса бошқаларга ҳам берилганига ёки Аллоҳ ҳузурида сизларга қарши далил келтиришларига ҳам ишонманглар (– дейди бир тоифа аҳли китоб). ” Айт: “Фазл Аллоҳнинг қўлидадир^[72] – уни Ўзи муносиб билган бандасига беради. Аллоҳ чексиз имконият эгасидир, билувчидир.

يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاء وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ

3:74

Аллоҳ Ўзи муносиб билганига яхшиликни хослаб қўяди. Аллоҳ буюк олийжанобликка эгадир.

وَمِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ إِن تَأْمَنْهُ بِقِنطَارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ وَمِنْهُم مَّنْ إِن تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لاَّ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلاَّ مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَآئِمًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ وَيَقُولُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ

3:75

Агар олтин хазинани ишониб топширсанг, унинг ўзи сенга қайтариб берадиган аҳли китоб ҳам бор, агар унга бир динор^[73] тангани ишониб берсанг, токи бошида тираб-қадаб турмагунингча қайтариб бермайдиган аҳли китоб ҳам бор. Улар: “Бизни уммийларга/китобимизни билмаганларга^[74] нисбатан жавобгарлигимиз йўқ”, деб шундай қилишади. Улар билиб туриб Аллоҳга қарши ёлғон гапиради.

بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ

3:76

Йўқ, (ундай эмас)! Кимки аҳдига^[75] (жавобгарлик ва масъулиятига) тўлиқ риоя қилса ва гуноҳлардан сақланса, (билсинки) Аллоҳ гуноҳлардан тийилиб-сақланувчиларни яхши кўради.

إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلاً أُوْلَئِكَ لاَ خَلاَقَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ وَلاَ يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ وَلاَ يَنظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

3:77

Аллоҳга берган сўзини ва ичган қасамини ўткинчи бир манфаат^[76] эвазига сотганларни охиратда оладиган насибаси йўқ. Қиёмат куни Аллоҳ улар билан гаплашмайди, уларга юзхотир қилмайди ва уларни оқламайди. Уларга аламли азоб бор.

وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقًا يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُم بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِندِ اللّهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ

3:78

У (аҳли китоб)лар орасида бир тоифа (ташкилот) ҳам борки, китобдан деб ўйлашингиз учун, нутқини[77] китобга (китобдаги ҳукмларга) ўхшатмоқчи бўлишади. Ҳолбуки, у китобдан эмас. (Камига) “Уни Аллоҳдан келган ҳукм”,- дейишади, (ундай дегани билан) Аллоҳдан келган бўлмайди. Улар билиб туриб Аллоҳга қарши ёлғон гапиради^[78].

مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُؤْتِيَهُ اللّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُواْ عِبَادًا لِّي مِن دُونِ اللّهِ وَلَكِن كُونُواْ رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ

3:79

Аллоҳ бир инсонга китобу ҳикмат ва набийлик берса-ю, кейин у (одам) инсонларга: “Аллоҳни қўйиб менга қуллик қилинглар”,- дейишга  ҳақи йўқ. Лекин: “Китобни ўқиб ўрганишингиз ва унинг устида илмий иш олиб боришингиз натижасида яратган Эганггизга (унинг ҳукмига) ёнбосувчи кимсалар бўлинглар”- дейиши керак.

وَلاَ يَأْمُرَكُمْ أَن تَتَّخِذُواْ الْمَلاَئِكَةَ وَالنِّبِيِّيْنَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُم بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنتُم مُّسْلِمُونَ

3:80

Ва у (пайғамбар) сизларга фаришталар ва набийларни робблар қилиб олинглар, деб буюришга ҳам ҳақи йўқ. Сизлар Аллоҳга таслим бўлганингиздан кейин, у сизларни кофирликка буюрармиди?

وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّيْنَ لَمَا آتَيْتُكُم مِّن كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءكُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُواْ أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ

3:81

Аллоҳ пайғамбарлардан (бирма-бир) сўз олиб: “Сизларга китоб ва ҳикмат бераман^[79], шундан кейин сизлардаги (китоб)ни тасдиқлайдиган бир элчи/китоб^[80] келса, унга қатъий ишонишингиз ва унга ёрдам беришингиз/қўллаб-қувватлашингиз керак. Буни қабул қилдингизми? Бу оғир юкимни^[81] ўзингизга юклаб олдингизми?”- деганида, улар: “Қабул қилдик!”- деган. “Ундай бўлса (бунга) гувоҳ бўлинглар, Мен ҳам сизлар билан бирга гувоҳман”,- деди (Аллоҳ).

فَمَن تَوَلَّى بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ

3:82

Бундан кейин ким (сўзидан) қайтса, улар йўлдан чиққан бўлади.

أَفَغَيْرَ دِينِ اللّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ

3:83

Аллоҳнинг динидан бошқа (дин)ни хоҳлаяпсизларми^[82]? Ахир, осмонлару ердагиларнинг барчаси ихтиёрий ёки мажбурий равишда Унинг динига/яратишдаги фитратига таслим бўлган-ку! Сизлар Унинг ҳукмига қайтариласизлар.

قُلْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ عَلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَالنَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

3:84

Айт: “Биз Аллоҳга, бизга юборилган китобга; Иброҳим, Исмоил, Исҳоқ, Яъқуб ҳамда унинг (пайғамбар) набираларига юборилган китобларга; Мусо, Исо ва яна бошқа набийларга Робби тарафидан берилган китобларга ҳам ишондик^[83]. (Имон жиҳатидан) Уларни ҳеч бирини бошқасидан ажратмаймиз. Биз Унга таслим бўлувчилармиз^[84].”

وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ

3:85

Кимки Исломдан бошқа дин изласа, у ундан асло қабул қилинмайди, (Исломдан бошқа динга амал қилиб яшаса) охиратда зиёнкорлардан бўлади[85].

كَيْفَ يَهْدِي اللّهُ قَوْمًا كَفَرُواْ بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُواْ أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ

3:86

Бу элчини ҳақлигини билиб, уларга аниқ-равшан далиллар келиб, уларга ишонганидан кейин, тан олмай-кофирлик қилган қавмни Аллоҳ қандай қилиб ҳидоят қилсин?! Аллоҳ золим қавмни ҳидоят қилмайди^[86].

أُوْلَئِكَ جَزَآؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللّهِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ

3:87

Ана шу золим қавмнинг жазоси – уларга Аллоҳ, фаришталар ва барча инсонларнинг лаънати ёғилишидир.

خَالِدِينَ فِيهَا لاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ

3:88

Улар абадий лаънатда қолади. Улардан азоб енгиллатилмайди, уларга юз-хатир қилинмайди[87].

إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ فَإِنَّ الله غَفُورٌ رَّحِيمٌ

3:89

Ундан кейин тавба қилиб ўзини тузатганлар бундан мустасно. Чунки, Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَعْدَ إِيمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُواْ كُفْرًا لَّن تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الضَّآلُّونَ

3:90

Мўмин бўлганидан кейин кофирлик қилган ва кофирликни янада орттирганларга келсак, уларнинг тавбаси асло қабул қилинмайди^[88]. Улар адашганлардир.

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَمَاتُواْ وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَن يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِم مِّلْءُ الأرْضِ ذَهَبًا وَلَوِ افْتَدَى بِهِ أُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ وَمَا لَهُم مِّن نَّاصِرِينَ

3:91

Кофирлик қилган ва кофир ҳолатида ўлганларга келсак, улар ўзини қутқариб қолиш учун ер юзи тўла олтин берсалар ҳам, уларнинг бирортасидан қабул қилинмайди. Улар учун аламли азоб бор. Уларга ёрдам берадиган ҳеч ким бўлмайди.

لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ

3:92

Севган нарсангиздан (Аллоҳ йўлида) хайр-эҳсон қилмагунингизча яхшиликка эриша олмайсиз. Ҳар не хайр-эҳсон қилишингиздан қатъий назар, Аллоҳ уни билиб туради.

كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلاًّ لِّبَنِي إِسْرَائِيلَ إِلاَّ مَا حَرَّمَ إِسْرَائِيلُ عَلَى نَفْسِهِ مِن قَبْلِ أَن تُنَزَّلَ التَّوْرَاةُ قُلْ فَأْتُواْ بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ

3:93

“Тавротни нозил бўлишидан аввал Исроил^[89] (Яъқуб) ўзига ўзи ҳаром қилиб олган емишлардан бошқа ҳар бир емиш Исроил авлодига^[90] ҳалол бўлган,” (деди яҳудийлар^[91]). “Агар тўғри бўлсангиз, Тавротни олиб келиб ўқинглар-чи”,- деб айт (уларга^[92]).

فَمَنِ افْتَرَىَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ

3:94

Кимки бундан (Тавротни ўқигандан) кейин ҳам бу ёлғонни Аллоҳга тўнкаса, улар золимлардир.

قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُواْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

3:95

Айт: “Аллоҳ тўғрисини айтади. Шундай экан, сизлар Иброҳимнинг миллатига/шариатига эргашинг^[93]. У мушриклардан (Аллоҳни иккинчи ўринга қўйивчилардан) бўлмаган.”

إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِينَ

3:96

Инсоният учун баракат манбаи бўлиши ва оламларга/инсониятга тўғри йўналишни^[94] кўрсатиб бериши учун илк маротаба (ибодатхона қилиб) қурилган уй – албатта Баккадагидир^[95].

فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ الله غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ

3:97

У ерда равшан далиллар  бор, Иброҳим (ибодатга) турган^[96] ерлар бор. У ерга кирган киши омонликда бўлади^[97]. Бир йўлини топиб у ерга бора оладиганлар у Байтни/Каъбани ҳаж қилиши – Аллоҳни инсонлар устидаги ҳаққидир. Ким (буни) тан олмаса, билиб қўйсин, Аллоҳни ҳеч кимга эҳтиёжи йўқ.

قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَاللّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا تَعْمَلُونَ

3:98

Айт: “Эй Аҳли китоб! Аллоҳнинг оятларини нега тан олмаяпсиз?! Аллоҳ қилаётган ишларингизга шоҳиддир.

قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَأَنتُمْ شُهَدَاء وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

3:99.

Айт: “Эй Ғайримуслим диндорлар! (Ҳақ ва ҳақиқатларга) гувоҳ бўла туриб, нима учун Аллоҳнинг йўлида эгрилик пайдо қилишга уриниб, мўминларни Аллоҳнинг йўлидан узоқлаштирмоқчи бўляпсиз?^[98] Қилмишингиз Аллоҳнинг эътиборидан четда қолмайди.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوَاْ إِن تُطِيعُواْ فَرِيقًا مِّنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ يَرُدُّوكُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ كَافِرِينَ

3:100

Эй Мўминлар! Ғайримуслим диндорлар орасидан (ўшандай) тоифага итоат этсангиз, улар сизларни имонингиздан кейин кофир ҳолатга келтириб қўяди^[99].

وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ وَأَنتُمْ تُتْلَى عَلَيْكُمْ آيَاتُ اللّهِ وَفِيكُمْ رَسُولُهُ وَمَن يَعْتَصِم بِاللّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ

3:101

Сизларга Аллоҳнинг оятлари тиловат^[100] қилинаётган ва орангизда Аллоҳнинг расули/китоби бўла туриб, қандай қилиб сизлар кофир бўлиб кетяпсизлар-а?! Аллоҳни (Унинг китобини) ким маҳкам ушласа, демак, у ҳидоятга муваффақ қилинибди.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ

3:102

Эй Мўминлар! Аллоҳга қарши чиқишдан ҳақиқий равишда сақланинг!^[101] Асло, Аллоҳга таслим бўлмай ўлманг.

وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنتُمْ عَلَىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

3:103

Ҳаммангиз биргаликда Аллоҳнинг ипини/Китобини^[102] маҳкам ушланг ва (ундан) айрилманг^[103]. Аллоҳни сизга берган неъматини ёдда тутинг. Бир вақтлар бир-бирингизга душман эдингиз, Аллоҳ қалбингизни бирлаштириб қўйди ва Унинг неъмати туфайли биродар бўлдингиз. Сизлар оташ чуқурининг ёқасида эдингиз, сизларни ундан У қутқарди. Тўғри йўлни топарсизлар деб, Аллоҳ сизларга оятларини мана шундай очиқлаб беради.

وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

3:104

Сизлар (бир-бирини) яхшиликка чақирадиган, маъруфга (Қуръон мезонига мувофиқ ишларга) буюрадиган, мункар (Қуръонга зид ишларга) тўсқинлик қиладиган уммат бўлинглар (шундай жамият тузинглар). Ана шундай кишилар муродига етади^[104].

وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُوْلَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ

3:105

Ўзларига аниқ-равшан далиллар келганидан кейин ихтилоф қилиб бўлиниб кетганлар каби бўлманг.  Ўшандай кишиларга улкан азоб бор.

يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكْفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ

3:106

Кун келиб баъзи юзлар оқаради ва баъзи юзлар қораяди, ўшанда, юзлари қорайганларга шундай дейилади: “Мўмин бўлганингиздан кейин кофир бўлдинглар,^[105] шундайми?! Кофир бўлганингиз эвазига енди шу азобни тотинглар!” э

وَأَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَةِ اللّهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

3:107

Юзи ёруғ бўлганлар эса, Аллоҳнинг раҳматида бўлади ва улар у ерда ўлимсиз ҳолда қолади.

تِلْكَ آيَاتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَمَا اللّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِّلْعَالَمِينَ

3:108

Булар Аллоҳнинг оятларидир, уларни сенга тўғри бир шаклда тиловат қилиб беряпмиз. Аллоҳ ҳеч кимга ҳақсизлик қилинишини хоҳламайди.

وَلِلّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَإِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأُمُورُ

3:109

Осмонлару ердаги нарсалар Аллоҳники. Барча ишлар Аллоҳга тақдим этилади.

كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ

3:110

Сизлар инсонлар учун ўртага чиқарилган энг хайрли жамиятсиз – Аллоҳга ишониб суяниб, маъруфга (Қуръонга мувофиқ ишларга) буюрасизлар, мункардан (Қуръонга зид ишлардан) ман қиласизлар^[106].  Агар аҳли китоблар ҳам (барчаси) ишониб суянса, ўзларига яхши бўлади. Улар орасида мўминлари ҳам бор, лекин уларнинг кўпчилиги йўлдан чиққан.

لَن يَضُرُّوكُمْ إِلاَّ أَذًى وَإِن يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الأَدُبَارَ ثُمَّ لاَ يُنصَرُونَ

3:111

(Уларнинг йўлдан чиққан фосиқлари) сизларга азият етказиб озор^[107] беришдан бошқа ҳеч қандай зарар етказа олмайди. Агар сизлар билан жанг қилсалар, ортга қараб қочишади. Кейин уларга ёрдам берилмайди.

ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُواْ إِلاَّ بِحَبْلٍ مِّنْ اللّهِ وَحَبْلٍ مِّنَ النَّاسِ وَبَآؤُوا بِغَضَبٍ مِّنَ اللّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُواْ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ وَيَقْتُلُونَ الأَنبِيَاء بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوا وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ

3:112

Аллоҳдан келган аҳдга ва инсонлардан олинган аҳдга^[108] боғлиқ қолганларидан бошқа барчасига ҳар ерда хорлик келади. Аллоҳнинг ғазабига (норозилигига) учрайди ва уларга муҳтожлик тамғаси урилади. Чунки улар Аллоҳнинг оятларини тан олмаяпти ва пайғамбарларга ноҳақ душманлик қиляпти. Бу жазо – уларнинг осийлик қилгани ва ҳаддан ошганликлари учундир.

لَيْسُواْ سَوَاء مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَآئِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللّهِ آنَاء اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ

3:113

Улар бир хил эмас. Аҳли китоблар орасида тўғри бир тоифалари ҳам бор. Улар кечанинг баъзи бўлимларида^[109] намоз ўқиб,^[110] Аллоҳнинг оятларини тиловат қиладилар,

يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُوْلَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ

3:114

Улар Аллоҳга ва охират кунига ишонади, яхшиликка буюради, ёмонликдан қайтарадилар ва хайрли ишларда илдамлик кўрсатади. Ана шулар яхшиларидандир.

وَمَا يَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ فَلَن يُكْفَرُوْهُ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ

3:115

Уларнинг қилган ҳеч бир яхшилиги йўққа чиқарилмайди. Аллоҳ гуноҳдан сақланувчиларни билиб туради.

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَن تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُم مِّنَ اللّهِ شَيْئًا وَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

3:116

Кофирлик қилган кимсаларнинг на мол-мулклари ва на фарзандлари Аллоҳдан келган (азобни) улардан даф этишга ярамайди^[111]. Улар жаҳаннам аҳлидир, улар унда ўлимсиз – мангу қолувчидирлар.

مَثَلُ مَا يُنفِقُونَ فِي هِذِهِ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَثَلِ رِيحٍ فِيهَا صِرٌّ أَصَابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ فَأَهْلَكَتْهُ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللّهُ وَلَكِنْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

3:117

Уларни бу дунё ҳаётида қилган сарф-харажатлари совуқ шамол кабидир; ўзларига ҳақсизлик қилган бир қавмнинг ҳосилига тегиб, уни нобут қилади^[112]. Уларга Аллоҳ ҳақсизлик қилмади, лекин улар ўзларига ўзлари ҳақсизлик қиляпти.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ بِطَانَةً مِّن دُونِكُمْ لاَ يَأْلُونَكُمْ خَبَالاً وَدُّواْ مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاء مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الآيَاتِ إِن كُنتُمْ تَعْقِلُونَ

3:118

Эй Мўминлар! Сиздан бўлмаганларни амалдорликка (мансабдорликка) олманг – улар сизларга қўлидан келганча ёмонлик қилади, сизларни машаққат чекишингизни орзу қилади. Уларни душманлиги оғзиларидан ошкор бўлиб турибди, ичида яширган душманлиги эса ундан ҳам баттар. Сизларга (бу ҳақидаги) оятларни (ҳам) очиқлаб бердик. Агар ақлингизни ишлатсангиз (сиздан бўлмаганларни амалдорликка олмайсиз!).

هَاأَنتُمْ أُوْلاء تُحِبُّونَهُمْ وَلاَ يُحِبُّونَكُمْ وَتُؤْمِنُونَ بِالْكِتَابِ كُلِّهِ وَإِذَا لَقُوكُمْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْاْ عَضُّواْ عَلَيْكُمُ الأَنَامِلَ مِنَ الْغَيْظِ قُلْ مُوتُواْ بِغَيْظِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

3:119

Эй, сизлар! Сизлар уларни яхши кўрасиз, аммо улар сизларни яхши кўрмайди. Сизлар китобга бутунлигича ишонасизлар. Улар сизлар билан учрашганда: “Ишондик”- дейди, ўзлари ёлғиз қолганда эса, аччиғидан бармоқларини тишлайди^[113]. (Уларга): “Аччиқларинг бошларингни есин”,- де. Аллоҳ диллардагини (ҳам) билади.

إِن تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُواْ بِهَا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لاَ يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا إِنَّ اللّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ

3:120

Агар сизларга бирон яхшилик етса, бу уларни хафа қилади. Агар сизларга бирон ёмонлик етса, бу билан хурсанд бўлишади. Агар сабр қилсангиз ва гуноҳлардан сақлансангиз, сизларга уларнинг хийла-найрангининг ҳеч қандай зарари тегмайди. Аллоҳ уларнинг қилмишларини атрофлича қамраб турувчидир.

وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّىءُ الْمُؤْمِنِينَ مَقَاعِدَ لِلْقِتَالِ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

3:121

Тонг вақтида оилангдан ажралиб чиқиб, (Уҳудда) мўминларни уруш сафларига жойлаштираётган эдинг. Аллоҳ (сўзларингизни) эшитиб туради, (ичингиздагини) билиб туради.

إِذْ هَمَّت طَّآئِفَتَانِ مِنكُمْ أَن تَفْشَلاَ وَاللّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

3:122

Ўша куни сизлардан икки гуруҳ урушдан чекинмоқчи бўлди. Ҳолбуки Аллоҳ мўминларнинг энг яқинидир. (Шунинг учун) мўминлар Аллоҳга суянсин.

وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

3:123

Бадрда ниҳоятда (чорасиз) қийин аҳволда эканингизда, Аллоҳ сизларга ёрдам берди^[114]. Шундай экан, (неъматларни қадрлаб) шукр қила олишингиз учун, Аллоҳга қарши чиқишдан ҳақиқий равишда сақланинглар^[115].

إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَلَن يَكْفِيكُمْ أَن يُمِدَّكُمْ رَبُّكُم بِثَلاَثَةِ آلاَفٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُنزَلِينَ

3:124

(Эй Муҳаммад! Бадрда) мўминларга шундай деётган эдинг: “Юборган уч мингта фариштаси билан Раббингизни ёрдам бериши сизларга етмайдими?”

بَلَى إِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ وَيَأْتُوكُم مِّن فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُسَوِّمِينَ

3:125

Албатта етади. Аммо, ҳимоявий эҳтиёткорликни олиб, сабр-бардош билан ҳаракат қилсангиз-у, душманингиз ҳам сизларга ўшандай ҳужум қилса^[116], Роббингиз сизларга ёнингиздан айрилмайдиган беш мингта фаришта билан ёрдамга келади.

وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُم بِهِ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ

3:126

Аллоҳ бу ёрдамни – сизларга бир ҳуш хабар бўлиши ва қалбингиз хотиржам бўлиши учун қилади, холос. Ғалаба (нусрат) – фақатгина ғолиб ва тўғри қарор берувчи Аллоҳдан келади.

لِيَقْطَعَ طَرَفًا مِّنَ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَوْ يَكْبِتَهُمْ فَيَنقَلِبُواْ خَآئِبِينَ

3:127

(Аллоҳнинг бу ёрдами) – кофирларнинг бир тарафини кесиб^[117] ёки, мағлуб этиб, уларни умидсиз ҳолда қайтариб юбориш учундир.

لَيْسَ لَكَ مِنَ الأَمْرِ شَيْءٌ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أَوْ يُعَذَّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ

3:128

(Ўша икки бўлинма ҳақида) Сен қиладиган иш йўқ. Аллоҳ уларни ё тавбасини қабул қилади, ёки, хатога қўл ургани учун азоблайди^[118].

وَلِلّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَن يَشَاء وَيُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ

3:129

Осмонлару ердаги нарсалар Аллоҳники. У кечирилишга муносиб бўлганларни кечиради, азобга муносиб бўлганларни азоблайди^[119]. Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

3:130

Эй Мўминлар! Қат-қат ортаверадиган ўша устамали фоизни еманг^[120]. Аллоҳга қарши чиқишдан сақланингки, мурод-мақсадингизга етасиз.

وَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِي أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ

3:131

Жаҳаннамдан сақланинглар. У кофирлар учун тайёрлаб қўйил(а)ди^[121].

وَأَطِيعُواْ اللّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

3:132

Яхшиликка эришиш учун, Аллоҳ ва Расулига/элчи келтирган китобга^[122] кўнгилдан бўйсунинглар.

وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ

3:133

Роббингизнинг мағфиратига ва кенглиги осмонлару ерча бўлган жаннатга эришиш учун илдамлик кўрсатинглар^[123]. У (жаннат) гуноҳлардан сақланадиганларга тайёрланган.

الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ

3:134

Улар (тақводорлар) хурсандчилик (мўл-кўлчилик) кунларида ҳам, ёмон (қийинчилик) кунларда ҳам (Аллоҳ йўлида) хайр-эҳсон қиладилар, аччиғини ичига ютадилар ва инсонларни хато-камчиликларини афв қиладилар. Аллоҳ муҳсинларни яхши кўради.

وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُواْ أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُواْ اللّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ وَمَن يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ وَلَمْ يُصِرُّواْ عَلَى مَا فَعَلُواْ وَهُمْ يَعْلَمُونَ

3:135

Ва  бир қабиҳ иш қилиб қўйса, ёки бирон бир ҳақсизлик қилиб қўйсалар, Аллоҳни ёд этиб, гуноҳларини кечирилиши сўрайдиганлар – ҳолбуки гуноҳларни Аллоҳдан бошқа ким ҳам кечира оларди? – ва (қилган ишлари гуноҳ эканини) билиб туриб уни давом эттирмайдиган кишиларга келсак,

أُوْلَئِكَ جَزَآؤُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ

3:136

Ана ўшаларнинг мукофоти – Роббининг мағфирати ва ичидан анҳорлар оқиб турадиган боғу роғлардир. Улар у ерда мангу қолади. Бундай амаллар қилувчиларнинг мукофотлари қандай ҳам яхши!

قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُواْ فِي الأَرْضِ فَانْظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذَّبِينَ

3:137

Сизлардан илгари (ўтган умматларда) Аллоҳнинг ўзгармас қонуни жорий бўлди. (Агар хоҳласангиз,) ер юзини кезиб, ростни ёлғон деювчиларнинг^[124] оқибати қандай бўлганига назар солинглар.

هَذَا بَيَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِينَ

3:138

Бу (Қуръон) – инсонлар учун очиқлама, гуноҳлардан сақланувчилар учун эса, қўлланма ва насиҳатдир.

وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ

3:139

(Эй мўминлар!) Бўшашманг ва тушкунликка тушманг. Агар (чин) мўмин бўлсангиз, энг устун (бўлувчилар) сиз бўласиз.

إِن يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِّثْلُهُ وَتِلْكَ الأيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ وَيَتَّخِذَ مِنكُمْ شُهَدَاء وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الظَّالِمِينَ

3:140

Агар сизларга (Уҳуд жангида) жароҳат етган бўлса, билингларки, (душман) қавмга ҳам (Бадрда) айнан ўшандай жароҳат етган. Бундай кунларни инсонлар орасида алмаштириб турамиз. Мўминларни ажратиб олиши ва баъзингизни гувоҳ қилиш учун^[125] Аллоҳ шундай қилади. Аллоҳ золимларни ёқтирмайди.

وَلِيُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ

3:141

Аллоҳга ишониб-суянувчиларни поклаб, кофирларни йўқ қилиши учун ҳам Аллоҳ шундай қилади.

أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّهُ الَّذِينَ جَاهَدُواْ مِنكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ

3:142

Ёки Аллоҳ орангиздан (Аллоҳ йўлида)^[126]курашганларни ва (бу йўлда) сабр-бардош қилувчиларни ажратмай туриб^[127] жаннатга кирамиз, деб ўйлаганмидингиз?

وَلَقَدْ كُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِن قَبْلِ أَن تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَيْتُمُوهُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ

3:143

Ўлим билан юзлашмай туриб  уни орзу қилардингиз. Энди уни кўриб, тикилиб қолдингиз-ку!

وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَن يَنقَلِبْ عَلَىَ عَقِبَيْهِ فَلَن يَضُرَّ اللّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللّهُ الشَّاكِرِينَ

3:144

Муҳаммад элчи, холос. Ундан аввал ҳам не-не элчилар келиб-кетди. Агар у (Муҳаммад) ўлса ёки ўлдирилса орқа ўгириб кетасизларми?! Ким (Муҳаммад ўлганидан кейин) орқа ўгириб кетса Аллоҳга ҳеч нарсада зарар етказолмайди. Ўз вазифасини адо этувчиларнинг мукофотини Аллоҳ яқинда беради.

وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاَّ بِإِذْنِ الله كِتَابًا مُّؤَجَّلاً وَمَن يُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْيَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَن يُرِدْ ثَوَابَ الآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْهَا وَسَنَجْزِي الشَّاكِرِينَ

3:145

Ҳар бир жон эгаси Аллоҳнинг изни билан, белгилаб ёзиб қўйилган ажали келгандагина ўлади^[128]. Ким дунёвий ажру мукофот хоҳласа, унга дунёвий ажру мукофот берамиз. Ким ухравий ажру мукофот хоҳласа, унга ухравий ажру мукофот берамиз. Ўз вазифасини адо этувчиларнинг мукофотини яқинда берамиз.

وَكَأَيِّن مِّن نَّبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَمَا ضَعُفُواْ وَمَا اسْتَكَانُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ

3:146

Қанчадан-қанча пайғамбар бор эди; ўзини Роббига топширган кўп кишилар уларнинг ёнида туриб жанг қилишган. Бошига тушган мусибатлар сабабли Аллоҳ йўлида тушкунликка тушишмаган, бўшашмаган ва (қарши тарафга) бўйин эгмаган. Аллоҳ ана шундай (Аллоҳ йўлида) сабр-бардош қилувчиларни яхши кўради.

وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ ربَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ

3:147

Уларнинг (жанг вақтида) айтган гаплари шулардан иборат эди: “Эй яратган Эгамиз! Гуноҳларимизни ва ишларимизда ҳаддан ошганлигимизни кечир, собитқадам қил ва оятларни тан олмайдиган (кофир)ларга қарши бизга ёрдам бер.”

فَآتَاهُمُ اللّهُ ثَوَابَ الدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ الآخِرَةِ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ

3:148

Шундай қилиб, Аллоҳ уларга дунёвий ажру мукофотни ҳам берди, ухравий ажру мукофотнинг ҳам энг чиройлигини беради. Аллоҳ муҳсинларни^[129] яхши кўради.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوَاْ إِن تُطِيعُواْ الَّذِينَ كَفَرُواْ يَرُدُّوكُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَتَنقَلِبُواْ خَاسِرِينَ

3:149

Эй Мўминлар! Агар кофирларга итоат қилсангиз, сизни ортингизга қайтариб (диндан чиқариб) юборади^[130]. Натижада хонавайрон бўлиб қоласиз.

بَلِ اللّهُ مَوْلاَكُمْ وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ

3:150

(Ундай қилманг!) Аслида (итоат этишингиз керак бўлган) хожангиз Аллоҳдир. У энг яхши ёрдамчидир.

سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِينَ

3:151

Ҳужжат сифатида Аллоҳ нозил қилмаган нарсани Унга шерик қилишгани учун, кофирлик қилганларнинг қалбларига даҳшат солиб қўямиз^[131]. Уларнинг борар жойлари жаҳаннамдир. Золимларнинг қолар жойлари жуда ҳам ёмон!

وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُم بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الأَمْرِ وَعَصَيْتُم مِّن بَعْدِ مَا أَرَاكُم مَّا تُحِبُّونَ مِنكُم مَّن يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنكُم مَّن يُرِيدُ الآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنكُمْ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ

3:152

Аллоҳ сизларга берган ваъдасида турди; Унинг изни ила (Уҳуд жангида) душманларингизни қириб бораётган эдингиз. (Сизлар яхши кўрган нарса (зафар)ни кўрсатиб қўйганида, бўшашиб қолдингиз, берилган буйруқ ҳақида талашиб-тортишиб қолдингиз ва итоатсизлик қилдингиз^[132]. Орангиздан кимлардир яқиндаги (ғанимат)ни^[133] хоҳларди, кимлардир кейингиликни (душманни бутунлай йўқ қилишни) хоҳларди. Шунда, Аллоҳ сизларни қаттиқ синаш учун улардан (ғолиб бўлай деб турган ҳолатингизда мағлуб ҳолатга) буриб қўйди^[134]. Шубҳасизки, У сизларни афв қилди (жазоламади). Аллоҳ мўминларга нисбатан олийжанобдир.

إِذْ تُصْعِدُونَ وَلاَ تَلْوُونَ عَلَى أحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ فَأَثَابَكُمْ غُمَّاً بِغَمٍّ لِّكَيْلاَ تَحْزَنُواْ عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلاَ مَا أَصَابَكُمْ وَاللّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ

3:153

Элчи (Муҳаммад) ортингиздан сизларни чақириб турса ҳам, сизлар ҳеч кимга парво қилмай юқорига кўтарилаётган эдингиз^[135]. Шунда, Аллоҳ сизларга ғам устига яна бир ғам бердики, қўлингиздан кетган (зафар)га ҳам, бошингизга тушган мусибатга ҳам қайғурмагайсиз^[136]. Аллоҳ қилмишларингиздан хабардордир.

ثُمَّ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّن بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُّعَاسًا يَغْشَى طَآئِفَةً مِّنكُمْ وَطَآئِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَل لَّنَا مِنَ الأَمْرِ مِن شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنفُسِهِم مَّا لاَ يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الأَمْرِ شَيْءٌ مَّا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُل لَّوْ كُنتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحَّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

3:154

У ғамдан кейин, Аллоҳ сизларга хотиржамлик; орангиздан бир қисм инсонларни хотиржам қиладиган ширин уйқу берди. Бир қисм инсонлар эса, жон қайғусида ўзи билан ўзи овора бўлиб қолиб, Аллоҳ тўғрисида худди жоҳилият^[137] давридаги гумонларга ўхшаш гумонлар қила бошлаб: “Бу ишдан бизга нима фойда бўлди?”- дейишгача борди. Айт: “Бу ишнинг барчаси Аллоҳ учундир.” Сенга очиқ айтмаган нарсаларини ичида сақлаётган; “Агар бу иш бизни фойдамизга бўлсайди, бу ерда ўлдирилмаган бўлардик”-, дейишди. Айт: “Агар уйларингизда қолган бўлганизда ҳам, ўлдирилиши ёзилганларга (ўша ўлим) ётган жойларигача барибир етиб борарди.” Дилингиздаги (ихлос ва самимият)ни синаш ва қалбингиздаги (шайтон васавасаси)ни поклаш учун (Аллоҳ шундай қилди). Аллоҳ диллардагини билувчидир.”

إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْاْ مِنكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُواْ وَلَقَدْ عَفَا اللّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ

3:155

Икки қўшин тўқнашган кун орангиздан урушдан қочганларга келсак, баъзи қилмишлари сабабли шайтон уларни оёқларини тойдирмоқчи бўлган. Аллоҳ уларни афв этди (жазоламади). Чунки, Аллоҳ жуда кечиримлидир, юмшоқ муомала қилувчидир. э

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ كَفَرُواْ وَقَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُواْ فِي الأَرْضِ أَوْ كَانُواْ غُزًّى لَّوْ كَانُواْ عِندَنَا مَا مَاتُواْ وَمَا قُتِلُواْ لِيَجْعَلَ اللّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

3:156

Эй Мўминлар! Кофирлик қилган кимсалар каби бўлманг. Улар, сафарга чиққан ёки жангга кетган қариндошлари ҳақида: “Агар ёнимизда бўлишганида, на ўлган ва на ўлдирилган бўларди”,- дейишади. Буни Аллоҳ уларнинг қалбларида ҳасрат қилиб қўйиш учун қилди. Яшатадиган ҳам, ўлдирадиган ҳам Аллоҳдир. Аллоҳ қилган ишингизни кўриб туради.

وَلَئِن قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِّنَ اللّهِ وَرَحْمَةٌ خَيْرٌ مِّمَّا يَجْمَعُونَ

3:157

Аллоҳ йўлида ўлдирилсангиз ёки ўлсангиз, (сизларга бериладиган) Аллоҳнинг мағфирати ва яхшилиги (жанга бормаганлар) тўплай оладиган ҳамма нарсадан^[138] яхшироқдир.

وَلَئِن مُّتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لإِلَى الله تُحْشَرُونَ

3:158

Ўлсангиз ҳам, ўлдирилсангиз ҳам, (барибир) Аллоҳ (ҳукми)га тўпланасизлар.

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ

3:159

(Эй Муҳаммад!) Аллоҳнинг раҳмати ила уларга ройишлик қилдинг^[139]. Қўпол ва бағри тош бўлсанг улар ёнингдан тарқалиб кетар эди. Уларни афв қил (хато ва камчиликларига эътибор берма), улар учун Аллоҳдан мағфират сўра. Ҳар бир ишда улар билан кенгаш (билдирган фикрига эътибор бер). Бир қарорга келганингда, Аллоҳга суяниб-таян. Аллоҳ Ўзига суяниб-таянганларни яхши кўради.

إِن يَنصُرْكُمُ اللّهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ وَإِن يَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا الَّذِي يَنصُرُكُم مِّن بَعْدِهِ وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكِّلِ الْمُؤْمِنُونَ

3:160

Агар сизларга Аллоҳ ёрдам берса, сизларни ҳеч ким енга олмайди. Агар У сизларни ёрдамсиз ташлаб қўйса, ундан кейин сизларга ким ёрдам бера олади? Шундай экан, Мўминлар фақат Аллоҳга суяниб-таянсин.

وَمَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَغُلَّ وَمَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ

3:161

Ҳеч бир пайғамбарга ғаниматдан уриб қолиш тўғри келмайди. Кимки ғаниматдан уриб қолса, қиёмат куни (ҳисоб-китобга) уриб қолган нарсаси билан бирга келади. Шунда, ҳақсизлик қилинмасдан, ҳар кимга ўз қилмишининг жазо-мукофоти тўлиқ берилади.

أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللّهِ كَمَن بَاء بِسَخْطٍ مِّنَ اللّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ

3:162

Аллоҳнинг розилигини таъқиб қилиб юрган^[140] киши, Аллоҳнинг ғазабу-нафратига учраган кишидек бўлармиди? Унинг борар жойи жаҳаннам. У нақадар ёмон борар жой!

هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ اللّهِ واللّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ

3:163

Аллоҳга кўра улар фарқли-фарқли даражага эгадир. Аллоҳ улар қилаётган ишларни кўриб туради.

لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ

3:164

Аллоҳ уларга ўзларидан бўлган элчи юбориб, бу мўминларга кўп яхшилик қилган^[141]. (У элчи) Уларга Аллоҳнинг оятларини тиловат^[142] қилиб беради, уларни келиштиради, уларга китоб ва ҳикмат ўргатади. Улар бундан аввал очиқ-ойдин гумроҳликда эди.

أَوَلَمَّا أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

3:165

Душманингизни бошига солган мусибатни ярми^[143] сизларни бошингизга келганида^[144]: “Бу қаердан келди дедингиз-а?!” Айт: “Бунга ўзингиз сабабчисиз^[145]. Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов^[146] қўяди.

وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ

3:166

Икки қўшин тўқнашган куни сизларга келган мусибат Аллоҳнинг амри билан бўлган. Мўминларни билиб-ажратиб қўйиш учун (шундай бўлган).

وَلْيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُواْ وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ قَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَوِ ادْفَعُواْ قَالُواْ لَوْ نَعْلَمُ قِتَالاً لاَّتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ

3:167

Ва мунофиқлик қилганларни ҳам билиш учун қилган. Уларга: “(Сизлар ҳам) Келиб, Аллоҳ йўлида уришинглар, ҳеч бўлмаса мудофаа қилинглар”, дейилганида, Улар: “Агар (жанг қилишни) билганимизда, албатта, сизларга эргашган бўлардик”, дейишди. Улар ўша куни имондан кўра куфрга яқинроқ эди, қалбларида бўлмаган нарсани оғзиларида айтишар эди. Улар яшираётган нарсани Аллоҳ жуда яхши билади.

الَّذِينَ قَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُواْ لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُوا عَنْ أَنفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ

3:168

(Жанга бормай) ўтириб олганлар, ўз биродарлари^[147] ҳақида шундай деди: “Гапимизга киришганида эди, ўлдирилмаган бўларди.” (Уларга) айт: “Агар ростгўй бўлсангиз, ўзингиздан ўлимни қайтариб кўринглар!^[148].

وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاء عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ

3:169

Аллоҳ йўлида ўлдирилганларни (беҳуда) ўлиб кетишди, деб ўйлама(нглар)! Балки, улар Робби ҳузурида ( жаннатда абадий) тирик бўладилар, ризқланиб турадилар.

فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُواْ بِهِم مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ

3:170

Аллоҳ уларга Ўз олийжаноблиги билан берган ризқидан мамнун бўладилар. Улар ортларида қолиб, уларга ҳануз етишмаган (ғозий)ларга ҳеч қандай қўрқув йўқлигини ва хафа ҳам бўлмаслигини хуш хабарини етказмоқчи бўлмоқда^[149].

يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ

3:171

(Улар) Аллоҳнинг неъматини, олийжаноблигини ҳамда мўминларга бериладиган мукофотни Аллоҳ зое қилмаслигини хуш хабарини етказмоқчи бўлмоқда.”

الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِلّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَآ أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَواْ أَجْرٌ عَظِيمٌ

3:172

Жангда жароҳат олганидан кейин ҳам, Аллоҳ ва  Расулининг чақирувига^[150] (ижобий) жавоб қайтарганларга келсак, улар орасидан муҳсинлик қилган ва гуноҳлардан сақланган – тақводорларга улкан акр-мукофот бор.

الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ

3:173

Уларга (йўлда) баъзи инсонлар шундай деган: “(Душман тарафидаги^[151]) одамлар сизларга қарши бирлашди, улардан қўрқинглар!”,- деганида, (бу гап) уларни Аллоҳга бўлган ишончини янада зиёда қилди ва улар шундай деди: “Бизга Аллоҳ етади! Энг яхши суяниб-таяниладиган зот  Удир!”

فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَانَ اللّهِ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ

3:174

Шундай қилиб, улар Аллоҳнинг неъмати ва олийжаноблиги соясида, уларга ҳеч қандай зиён-заҳмат етмай қайтиб келишди ва Аллоҳнинг розилигини таъқиб қилишди^[152]. Аллоҳ буюк олийжанобликка эгадир.

إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ

3:175

Ўша шайтон (одам) фақат ўз яқин-издошларини қўрқита олади. Агар мўмин бўлсангиз, улардан қўрқманг, Мендан қўрқинг!

وَلاَ يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئاً يُرِيدُ اللّهُ أَلاَّ يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ

3:176

Кофирликда илдамлик қилаётганлар сени ғамга солиб қўймасин. Улар Аллоҳга ҳеч нарсада зарар етказа олмайди. Аллоҳ уларга охиратда ҳеч қандай насиба бермасликни хоҳлайди. Уларга улкан азоб бор^[153].

إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئًا وَلهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

3:177

Имон-ишончни кофирликка сотганлар Аллоҳга ҳеч нарсада зарар етказа олмайди. Уларга аламли азоб бор.

وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُواْ إِثْمًا وَلَهْمُ عَذَابٌ مُّهِينٌ

3:178

Кофирлик қилганлар Биз уларга бераётган фурсатни ўзларининг фойдасига деб ҳисобламасин. Гуноҳлари ортиш учун уларга фурсат беряпмиз. Уларга хорловчи азоб бор.

مَّا كَانَ اللّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَآ أَنتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىَ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللّهَ يَجْتَبِي مِن رُّسُلِهِ مَن يَشَاء فَآمِنُواْ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَإِن تُؤْمِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ

3:179

Аллоҳ сиз мўминларни ўз аҳволингизга ташлаб қўймайди; У ҳали (қалби) кирларни (виждони) поклардан ажратиб олади^[154]. Аллоҳ сизларга ғайбини ҳам очмайди; бироқ, (уни билдириш учун) элчиларидан муносибларини танлаб олади^[155]. Шундай экан, Аллоҳга ва расулларига/китобларига ишониб-суянинглар. Агар (китобларига) ишонсаларинг ва (китобдаги тақиқланган) гуноҳлардан сақлансаларинг, сизларга улкан ҳақ ва эваз берилади.

وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ

3:180

Аллоҳ уларга олийжаноблик қилиб берган нарсаларда бахиллиқ  қиладиганлар, ўша бахилликларини ўз фойдасига деб ҳисобламасинлар. Аксинча, у улар учун ёмон. Бахиллиқ қилган нарсалари қиёмат куни уларга бўйинбоғ қилиб сийланади. Осмонлар ва ернинг мероси Аллоҳга қолади. Аллоҳ қилаётган ишларингиздан хабардордир.

 

لَّقَدْ سَمِعَ اللّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاء سَنَكْتُبُ مَا قَالُواْ وَقَتْلَهُمُ الأَنبِيَاء بِغَيْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُواْ عَذَابَ الْحَرِيقِ

3:181

“Аллоҳ фақир, биз боймиз!” деганларнинг сўзини Аллоҳ аниқ эшитди. Бу айтган сўзларини-ю пайғамбарларга ноҳақ душманлик қилганликларини ёзиб қўямиз^[156] ва шундай деймиз: “Мана шу ёнғин азобини тотинглар  энди!

ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِيدِ

3:182

Бу – ўз қўлларингиз билан қилган ишларингиз (ҳақсизлигингиз) эвазидир. Шубҳасизки, Аллоҳ қулларига ҳақсизлик қилувчи эмас.”

الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلاَّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّىَ يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءكُمْ رُسُلٌ مِّن قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ

3:183

Ўша гапни гапирган (ягудий)лар шундай деди: “Осмондан тушган бир оташ еб битирадиган қурбонлик (мўжизасини) олиб келмагунича, ҳеч қайси элчига ишонмаслигимиз кераклиги ҳақида Аллоҳнинг Ўзи аҳд олган.” Айт: “Мендан аввал сизларга кўплаб элчилар аниқ-равшан далиллар ва сизлар айтган мўжизалар олиб келган. Агар тўғри бўлсаларинг, айтингчи, уларга нега душманчилик қилдинглар”?

فَإِن كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ جَآؤُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ

3:184

Сени ёлғончи деса, сендан аввал элчилар ҳам ёлғончига чиқарилган. Улар ҳам аниқ-равшан далиллар, забурлар^[157] ва (ҳар бири) ойдинлатиб берувчи китоб билан келган.

كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَما الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلاَّ مَتَاعُ الْغُرُورِ

3:185

Ҳар бир жон ўлимни татийди. Қилмишларингизни жазо-ю мукофоти сизларга фақатгина қиёмат куни тўлиқ қилиб берилади. (У куни) Ким жаҳаннамдан йироқ қилиниб, жаннатга киргизилса, шунда у қутилган бўлади. Бу дунё ҳаёти алдовчи манфаатдан бошқа нарса эмас.

لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَذًى كَثِيرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ

3:186

(Эй мўминлар!) Мол-мулкларингиз ва жонларингиз хусусида қаттиқ синалишингиз аниқ. Сизлардан аввалги ғайримуслимлар ва мушриклардан кўплаб азият берувчи ҳақоратли сўзлар эшитишингиз ҳам аниқ. Агар сабр-бардош қилсангиз (ўз ҳолатингизни бузмасангиз) ва гуноҳлардан сақлансангиз (синовдан ўта оласизлар^[158]). Билиб қўйинг, бу иш – азму қарор талаб қиладиган ишлардандир.

وَإِذَ أَخَذَ اللّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلاَ تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاء ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْاْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ

3:187

Ўз вақтида Аллоҳ китоб берилганлардан: “У китобни инсонларга очиқ-ойдин тушунтириб берасизлар ва (ундаги ҳукмларни) асло яширмайсизлар!”- деб сўз олган^[159]. Лекин, улар у (аҳд)ни ортга ташлади (вафо қилмади) ва уни эвазига ўткинчи^[160] бир қадр-қиймат сотиб олди. Уларни бу олган нарсаси қандай ҳам ёмон!^[161]

لاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَواْ وَّيُحِبُّونَ أَن يُحْمَدُواْ بِمَا لَمْ يَفْعَلُواْ فَلاَ تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِّنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

3:188

Қилганидан хурсанд бўладиган ва қилмаган яхши иши билан мақталишни яхши кўрадиганларни^[162] азобдан қутулиб қолади деб ўйлама. Уларга аламли азоб бор.

وَلِلّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

3:189

Осмонлар ва ердаги ҳокимият/эгалик Аллоҳники. Аллоҳ ҳар нарсага ўлчов қўяди.

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لِّأُوْلِي الألْبَاب

3:190

Албатта, Осмонлар ва ерни яратилишида, кеча ва кундузни орқама-орқа алмашиб туришида, ақлу виждони соф кишилар учун (яратувчи Аллоҳни борлиги ҳақида) аломатлар бор.

الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىَ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ

3:191

Улар тик туриб, ўтириб ва ён тарафлари^[163] (қўл ва оёқлари) узра Аллоҳни ёд^[164]этадилар (тушуниб намоз ўқишади). Ҳамда, осмонлар ва ерни яратилиши ҳақида тафаккур қилиб:  “Эй яратган Эгамиз! Сен буни бежиз яратмадинг, Сен пок зотсан! Бизни жаҳаннам азобидан қутқар!

رَبَّنَا إِنَّكَ مَن تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ

3:192

Эй яратган Эгамиз! Сен кимни жаҳаннамга киргизсанг, уни хору зор қилган бўласан. Ҳақсизлик қилувчи золимларни ёрдамчилари бўлмайди.

رَّبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلإِيمَانِ أَنْ آمِنُواْ بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأبْرَارِ

3:193

Эй яратган Эгамиз! Бизга даъват қилаётган бирини эшитдик: У “Раббингизга ишонинглар”, деб имонга чақираётган эди, биз дарҳол имон келтирдик. Эй Раббимиз! Энди, гуноҳларимизни мағфират қил, ёмонликларимизни ўчириб юбор, бизни яхшилар сафида жонимизни ол^[165].

رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلاَ تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لاَ تُخْلِفُ الْمِيعَادَ

3:194

Эй яратган Эгамиз! Элчиларинг орқали ваъда қилган нарсангни бизга ато қил, қиёмат куни бизни хору зор қилма. Сен ваъдага хилоф қилмайсан.”

فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لاَ أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى بَعْضُكُم مِّن بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَأُخْرِجُواْ مِن دِيَارِهِمْ وَأُوذُواْ فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُواْ وَقُتِلُواْ لأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ ثَوَابًا مِّن عِندِ اللّهِ وَاللّهُ عِندَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ

3:195

Шунда, яратган Эгаси уларни дуоларига шундай жавоб беради: “Хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл бўлсин, сизлардан амал қилувчиларнинг ҳеч бир амалини зое қилмайман. Сизлар бир-бирингиздан ташкил топгансиз^[166]. Айниқса, ҳижрат қилган, юртларидан (ҳайдаб) чиқарилган, Менинг йўлимда азият чеккан, уришган ва у йўлда ўлдирилганларнинг ўтмишда қилган ёмонликларини ўчириб юбораман ва уларни (охират ҳаётида) ичларидан анҳорлар оқиб турадиган боғу бўстонларга жойлайман. Бу – уларга Аллоҳ тарафидан мукофот сифатида берилади. Мукофотларнинг яхшиси Аллоҳ тарафидан бериладиганидир.

لاَ يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُواْ فِي الْبِلاَدِ

3:196

Кофирларни юртма-юрт кезиб юриши сени алдаб қўймасин^[167].

مَتَاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ

3:197

(Уларнинг бу юриши) ўтгинчи бир манфаат. Уларнинг борар жойлари эса жаҳаннам. У жуда ёмон жой!

لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا نُزُلاً مِّنْ عِندِ اللّهِ وَمَا عِندَ اللّهِ خَيْرٌ لِّلأَبْرَارِ

3:198

Роббига қарши чиқишдан сақланган – тақводорларга келсак, (келгуси ҳаётда) улар учун ичларидан анҳорлар оқиб турадиган боғу бўстонлар бор. Аллоҳ тарафидан зиёфат ўлароқ улар у боғу бўстонларда ўлимсиз-мангу қоладилар. Аллоҳ ҳузурида яхши (художўй) кишиларга тайёрлаб қўйилган ҳар нарса (энг) яхшидир.

وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَن يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلّهِ لاَ يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللّهِ ثَمَنًا قَلِيلاً أُوْلَئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ

3:199

Аҳли Китоб орасида Аллоҳга ҳам, сизларга юборилган китобга ва ўзларига юборилган китобга ҳам – Аллоҳга тўлиқ ҳурмат кўрсатган ҳолда – ишонадиганлари бор. Улар Аллоҳнинг оятларини ўтгинчи^[168] қадр-қийматга алмаштирмайди. Уларни Рабби ҳузирида оладиган ажр-мукофоти бор. Аллоҳ ҳисоб-китобни тез қилувчидир.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

3:200

Эй Мўминлар! Нажот топишингиз учун сабр-бардошли бўлинг, қарши тарафдан ҳам бардошлироқ бўлинг, доимо хушёр бўлинг ва Аллоҳга қарши чиқишдан сақланинг!

 

^[1] Оли Имрон сураси, Мадинада тушган, 200 оят, тушиш тартиби 89, ёзилиш тартиби 3.

^[2] Бу ҳарфларга “ҳуруфи муқаттоа” яъни, маънодан кесилган, дона-дона ўқиладиган ҳарфлар дейилади. Агар дона-дона қилиб эмас, бирлаштириб ўқилса “алам” ёки “алим” деб ўқилар эди. Қуръони Каримнинг бундан бошқа яна 28 та сураси мана шундай ҳуруфи муқаттоа, яъни ўқувчи ва эшитувчининг диққатини ва фикрини жалб қилиш учун араб тилига хос бир қоида билан бошланган. Бунинг ҳикмати – ҳуруфи муқаттоадан кейин келадиган оятлар Қуръоннинг асл моҳияти, мазмуни ва ўзидаги усул ва қоидаларни, Қуръоннинг нозил бўлишидаги мақсади ва Пайғамбар алайҳиссаломнинг Қуръонга нисбатан юклатилган вазифаси ҳақида баён қилиб берувчи оятлар ҳисобланади. У оятларда тарих, ҳалол-ҳаром ёки тавсиявий ҳукмлар ўрин олмаган.

Пайғамбар алайҳиссаломдан буларнинг маъноси ва тушунчаси ҳақида асло савол сўралмагани – маъно ва тушунчаси билинганини ва бу ҳақда тушунмовчилик ва ихтилоф бўлмаганини кўрсатади. Агар маъноси тушунарсиз ёки мавҳум бўлганда-миди, мушриклар бу ҳарфларни тилларидан туширмас ва бунга катта бир эътироз билдиришмасмиди? Маънолари ҳақида биронта ҳам саҳиҳ ҳадис келтирилмагани шуни кўрсатадики, бу ҳарфлардан қасд қилинган нарса; булардан кейин ўқиладиган оятларга ўқувчи ва эшитувчиларнинг диққатини жалб қилишдир. Ўзбек тилида бу каби ҳолатларда “Диққат! Диққат!” калимаси фойдаланилади.

^[3] Моида сурасининг 48-оятига кўра, бу оятдаги мавсулга тафсилий шаклда китоблар деб маъно бердик.

^[4] Қуръон ўзидан аввал юборилган барча илоҳий китобларни Аллоҳдан келган ҳақ китоб эканини тасдиқлайди ва ҳимоя қилади. Шу сабабли, уларга қўшиб қўйилган иборалар ёки улардан чиқариб юборилган ҳукм ва оятларни ўрганиш учун, албатта Қуръонга мурожаат қилиш керак. (Қаранг: Моида 5/48.)

^[5] “Қўлланма” дея таржима қилинган калима “ҳуда” калимаси бўлиб; унинг ўзаги ҳидоятдир. Ҳидоят – мулойимлик билан йўлга йўналтириб қўйишдир. Ҳидоят, яъни тўғри йўлга йўллаб қўйиш иши Аллоҳга ҳам, Аллоҳнинг элчилари ва элчиларнинг ворисларига ҳам нисбат берилади. Аллоҳнинг ҳидоят қилиши 4 (тўрт) хил бўлади:

Аллоҳ Ўзининг борлигини, бирлигини ва инсонга ҳар нарсадан яқин эканини ҳар томонлама кўрсатиб-билдириб қўйишидир. Мана шу сабабли Аллоҳ таолонинг иккинчи ўринга қўйиб, ундан бошқа нарсаларни биринчи ўринга қўйишни ширк деб билдиради ва бу гуноҳни мағфират қилмайди (Нисо 4/48). Ундан ташқари, нотўғри йўлга кириб қолганлар ва хато ишларга қўл урганларга бир шаклда сездириб огоҳлантириб қўяди (Шамс 91/8-10, Анъом 6/125).

Яхшини ёмондан ажрата олиш хусусияти ва иқтидори берилган инсонга тўғри ва ҳақни топиб олишида раҳбарлик қилишидир. Бу ҳақидаги бир оят шундай: (Зарият 51/20-21)

Элчилари орқали юборган Ўзининг китоби билан инсонларга йўл кўрсатишидир. Шу боис Аллоҳ таоло тарафидан Набийларига юборилган ҳар бир китобнинг ўртоқ (бир хил) номи “ҳуда” яъни раҳбар ва қўлланмадир.

Тўғри йўлда юришни хоҳлаган кимсаларни Аллоҳ Ўз йўлига қабул қилиш ва уни тўғри йўлда эканини тасдиқлашидир (Қаранг: Иброҳим 14/4).

Аллоҳнинг элчилари ва уларнинг ворисларига нисбат бериладиган ҳидоятга (Қуръондаги йўлга) етаклаш, бошлаш, даъват қилиш, кўрсатиб қўйиш деб айтилади.

Қуръон тўғри йўл кўрсатувчи қўлланма бўлиши учун, мусулмонлар дину дунё ишларидаги муаммо ва ихтилофларига ечим излаш мақсадида унга самимий, шубҳа қилмаган ва қатъий ишонган ҳолда мурожаат қилишлари лозим. Ана шундагина Қуръон ҳар бир мусулмонни ҳаётидаги муаммоларига тўғри ечим чиқариб беради. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:

“Шубҳасиз бу Қуръон энг тўғри йўлга бошлайди.” (Исро 17/9)

Демак, Қуръонда кўрсатилган ҳар бир йўл энг тўғри йўлдир, хоҳ у оилавий бўлсин, хоҳ иқтисодий, хоҳ муомала-маданиятига боғлиқ бўлсин.

^[6] Фурқон – ҳақни ноҳақдан ажратиш ёки ажратган деган маъноларни билдиради. Бу сўзни араб тилида кўплик шакли бўлмагани учун, жумладаги маъно оқишига қараб бирлик ёки кўплик маъноси берлади. Фурқон сифати Аллоҳ нозил қилган барча китобларда бор (Анбиё 21/48). Бундан ташқари, ўзини хатолардан сақлаб юрувчи ва ножўя ҳатти-ҳаракатлардан узоқ юрувчи инсонларга ҳам Аллоҳ ана шундай Фурқон, яъни ҳақни ноҳақдан ажрата олиш иқтидори бериб қўяди (Анфол 8/29).

^[7] Шадид – чамбарчас боғлиқ дегани (Муфрадот). Аллоҳнинг жазо ёки мукофоти қулларининг қилган яхши ёки ёмон ишига боғлиқдир; жазо беришда адолатсизлик қилмайди, мукофот беришда фазлу марҳаматини дариғ тутмайди.

^[8] Интиқом – жиноят билан жазо ўртасида мутаносиб бир мувозанат барпо қилишдир (Ал-Айн).

^[9] Бу оятга кўра, инсонларнинг ўзига хос муайян ўлчамлари (эркак ёки аёл экани ёхуд бошқа хусусиятлари) азалда эмас, оналарининг қорнида белгиланиб қўйилиши ўртага чиқмоқда. Марям сурасининг 67 ва Инсон сурасининг 1-2 оятларига кўра эса, қадарчилар иддао қиладиган инсон ҳақидаги азалий маълуотлари асоссиз экани билинмоқда.

^[10] Қисқа ва лўнда қилиб бирон бир ҳукм билдирган оят муҳкам оят дейилади, ўша муҳкам оятлар мавзу ва ҳукм томонлама унга хзшаган бошқа муташобеҳ оятлар билан очиқланиб тафсир қилинади (Ҳуд 11/1-2). Қуръонни тафсир қилиш усули ҳам мана шундай.

^[11] Қуръони Карим асосан ҳукм ифодаловчи муҳкам оятлардан ва уларни очиқлаб-тафсирлаб берувчи муташобеҳ оятлардан иборат. Зумар сурасининг 23-оятида: “Аллоҳ сўзларнинг энг гўзалини – муташобеҳ ва масоний қилиб юборган” дейилган. Масоний – иккиталиклар дегани. Демак, бу ва бунга ўхшаш бошқа оятларга кўра, Қуръони Карим оятлари муҳкам ва муташобеҳ ўлароқ, энг камида иккиталик ёки ундан ҳам кўп бўлган бир-бирига боғлиқ оятлар ташкил топган, ҳамда Қуръондаги ҳукмга мана шу шаклда эга бўлиш мумкин.

^[12] Муташобеҳ – бир-бирига ўхшаш дегани. Ҳукм ифодаловчи оятга ҳам маъно жиҳатидан, ҳамда ҳукм жиҳатидан ўхшаш оятларга муташобеҳ оятлар дейилади.

^[13] Таъвил – Қуръон истилоҳига кўра, Аллоҳнинг оятлар орасида алоқа ва боғлиқлик кўрсатиб қўйишига ишорат қилинади.

^[14] Бу оятда келтирилган илм – оятларни оятлар билан очиқлаб тафсир қилиш илмидир (Аъроф 7/52). Аввалги илоҳий китобларга ишонганлар орасида ҳам бу илмга эга бўлганлари бўлган (Нисо 4/162).

^[15] Ақл билан қалбни бирлашишига “лубб” дейилади (ал-Айн). Бундай кишиларга “улул-албаб”, яъни, соғлом ақл ва соғлом фикр эгалари дейилади. Улар сўзни эшитиб, уни энг гўзалига эргашадиганлардир (Зумар 39/18). Бошқача қилиб айтганда, виждонли киши дейилади.

^[16] Тўғри йўлга кириш ҳам, йўлдан чиқиш ҳам инсоннинг ўз танлови ва ихтиёрига боғлиқ (Соф 61/5). Шундай бўлса-да, мусулмонлар ҳар бир ишида Аллоҳнинг ёрдамига муҳтождир. Оят шунга далолат қилади.

^[17] Илтифот қоидасига кўра, “Сен Сўзингдан қайтмайсан” деб таржима қилса ҳам бўлади.

^[18] Бу ҳақидаги яна бир оят шундай: “Оятларни тан олмаган (кофир)ларга келсак, агар ер юзидаги бор нарса ва у билан бирга яна шунча нарса аниқ уларнинг қўлида бўлиб, қиёмат кунининг азобидан қутулиш учун уларни барчасини фидя қилсалар ҳам, улардан қабул қилинмаган бўлар эди. Уларга аламли азоб.” (Моида 5/36)

^[19] Намл сурасининг 13 ва 14-оятларига қаранг.

^[20]“Каззаба” феъли Қуръонда лозим феъл бўлиб ҳам, мутааддий бўлиб келади. Лозим бўлиб келганида “кўп ёлғон гапириш” (Анъом 6/148, Юнус 10/39) маъносида келади. Баъзи оятларда эса, жар ҳарфи билан мутааддий бўлиб келиб; бир нарсага қарши ёлғон гапириш ва ёлғон муносабат билдириш деб маъно берилади (Анъом 6/21, 157, Аъроф 7/37, тоҳа 20/48), Жар ҳарфисиз мутааддий бўлиб келган ўринларда эса, ёлғонга чиқариш маъноси берилади (Оли Имрон 3/184, Ҳижр 15/80, Шуаро 26/176).

 

^[21]Лаънати Иблис Аллоҳни ҳам охиратни йўқ демаган, фаришталар ёки пайғамбаарликни инкор ҳам қилмаган, лекин Аллоҳдан келган ҳукмни менсимаган, ҳақ эканини тан олмаган ва сўзсиз бўйсунмай, гап қайтарган. Оятларни тан олмайдиган кимсалар бу ишлари билан айнан Иблиснинг ишини давом эттираётган бўлади.

^[22] Бадрда Маккадан келган кофирлар мусулмонларга нисбатан икки баробардан кўп бўлган, лекин Аллоҳ таоло мўминларни кўзига кофирларни камроқ қилиб – ўзларига икки баробар қилиб кўрсатган. Бу билан Аллоҳ мўминларни қалбига хотиржамлик солган ва у нарса уларга руҳан далда бўлган. Бадрда мусулмонлар Маккадан келган жангчилар билан карвон ўртасига тушиб қолиши (Анфол 8/42), мусулмонлар уч мингта малак билан руҳан дастакланиб турилиниши (Оли имрон 3/124), мўминларни қалби хотиржамликни ҳис этиши учун ўша куни ширин бир уйқуга толиб қолиши ва улар узра роҳат-фароғатлик туйғуси пайдо бўлишига сабаб бўладиган ёмғир ёғиши, (Анфол 8/11) буларнинг барчаси  Аллоҳнинг мўминларга қилган ёрдами ва яхшилигидир.

^[23] “Шаъа = شاء” феълининг масдари – бир нарса қилиш, бир ишни амалга ошириш ва мавжуд бир предметни англатувчи маъноларни билдирадиган ”шайъун = شيء”дир (Муфрадот). Аллоҳ таоло ҳамма нарсани маълум бир ўлчов ва қоиадага кўра яратади (Қомар 54/49, Раъд 13/8). Имтиҳонга тобеъ бўлган нарсаларни яхши ва ёмон деб иккига ажратган (Анбиё 21/35). Аллоҳ таоло ҳаммани тўғри йўлда бўлишини хоҳлайди (Нисо 4/26), лекин фақатгина тўғри йўлда юришни хоҳлаб керакли ва тўғри ишларни амалга оширганларнигина тўғри йўлда деб тасдиқлайди ва тўғри йўлга қабул қилади (Нур 24/46). Ҳар бир инсонга қилаётган ишини яхши ёки ёмон эканини унинг ўзига Аллоҳ билдириб сездириб қўяди (Шамс 91/7-10).

Демак, шаъа = شاء феълининг фоили Аллоҳ бўлса, “керакли ишни қилди ёки қилса”, агар фоил инсон бўлса “танлаган ва тутган йўлининг керакли ишини бажарди ёки бажарса” мазмунида маъно берилади. Бу ҳақидаги бир оят шундай: (Наҳл 16/93)

Демак, оятнинг мазмуни шундай бўлади; “Агар Аллоҳ сизларни бу дунёга имтиҳон учун яратмаган ва ҳар бир қулига тавба қилишга муҳлат ва имкон бермаса эди, сизларни бу қилган ишингиз учун ҳозирни ўзидаёқ сизларни жазолаган бўларди.”

Қуръонда бўлмаган қадарчилик ишончини Исломга киргизмоқчи бўлганлар жуда катта ўзгартириш ва бузишни амалга оширган ҳолда “шаъа = شاء” феълига ирода, яни хоҳиш ва истак деган маънони хослаб қўйишган. Бу нотўғри таржимани тафсирларга, ҳатто кейинчалик ёзилган таржима ва луғат китобларига ҳам жойлаштириб, кўплаб оятларнинг маъноларини бузиб юборишган. Юқорида ўрнак қилиб келтирилган оятга улар шундай маъно беришган: “Агар Аллоҳ хоҳласа, сизларни бир уммат қилар эди. Лекин хоҳлаган кимсани залолатга кетказади ва хоҳлаган кимсани ҳидоят қилади. Ва албатта қилиб юрган ишларингиздан сўраласизлар.” (Наҳл 16/93) Шундай қилиб, Қуръоннинг баъзи оятлари бошқа баъзи оятларига зид ва хилофли бир китоб қилиб кўрсатишни уддасидан ҳам чиқдилар. Ҳолбуки, Қуръонда хилоф ва зиддият йўқдир (Каҳф 18/1, Нисо 4/82).

^[24] Чорва ҳайвон деганда асосан қўй, эчки, сигир ва туянинг эркагу урғочиси назарда тутилади (Анъом 6/143-144).

^[25] Каҳф сурасининг 7-оятига кўра, Аллоҳ таоло имтиҳон учун шундай қилган. Демак, ҳалол ва зийнатли бўлган нарсалардан фойдаланишда меъёрдан ошмаслик, ҳаромга қўл урмаслик ва дунё зийнатларини охират ҳаётида бериладиган жаннат зийнатларидан кўра устун кўриб, охиратни унутиб қўймаслик керак, шунда ўша зийнатли нарсаларнинг имтиҳонидан ўтиб олади.

^[26] Саҳарларда туриб дуо ва ибодат билан машғул бўладиганларга бериладиган ажру мукофот ва уларнинг фазилати ҳақида билиш учун Сажда сурарининг 15-17 оятларига қаранг.

^[27] Аллоҳни борлиги ва бирлигини билмаган ва тан олмаган инсон жуда ҳам кам. Шу боис, Қуръон Аллоҳни борлигини тасдиқлаш учун эмас, Унга бошқа нарсаларни шерик қилмаслик ҳақида кўп огоҳлантиради ва ўша нарсадан қаттиқ тақиқлайди. Тошдан ясалган ҳайкалларни илоҳ эмаслигини ҳамма билади ва буни ҳеч ким иддао қила олмайди (Анбиё 21/52-56). Лекин, ўша ҳайкаллар ва тошларни кимларнингдир хотираси учун барпо қилишади, ундан кейин унинг руҳи ва руҳониятини ҳурмат қилаяпмиз деб, аста секин ўша ўлиб кетган инсонни муқаддаслаштиришни ва ундан ёрдам сўраб, мадад сўрашни бошлаб юборишади. Бу каби фойдасиз ва шикр ишларни ажрата олиш учун Аллоҳнинг китобини яхши тушуниш керак. Ундаги ҳукмларга тўғри бир шаклда улаша олиш учун эса, Қуръонда кўрсатилган ҳикмат услубида илм олиш керак.

^[28] Аллоҳ таоло Ўз китобига буюрган Ислом дининигина қабул қилади. Ўша диннинг ҳукмига  таслим бўлиб бўйсунганларга мусулмон дейилади. Барча пайғамбарлар инсонларни ўша динга – Ислом динига чақирган.

^[29]Аҳли китобларни ўзаро ихтилофига сабаб бўлган ўша маълуот – ўзларига берилган илоҳий китобларни тасдиқловчи Қуръон келганлиги ҳақидаги маълумотдир (Оли Имрон 3/84-85).

^[30] Бу ҳақида қўшимча маълумот учун қаранг: Бақара 2/213, Шўро 42/14, жосия 45/17.

^[31] Бу оятга кўра, ўзига илоҳий китоб улашмаган кимсага уммий дейилади. Қуръон нозил бўлган даврда Маккалиларнинг қўлида ҳам илоҳий китоб бўлмагани учун, уларга ҳам уммий дейилган. Ўзлари ишонган илоҳий китобнинг ичидагилардан бехабар инсонларга ҳам уммий дейилади (Бақара 2/278). Араб тилидаги уммий калимаси ўзбек тилида “оми” деб ҳам билинади.

^[32] Бу оятдаги “хабарини етказ” буйруғи аввало пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга буюрилган. У кишини қаршисида эса, пайғамбарни ўлдирган биронта ҳам шахс бўлмаган. Ҳеч ким отаси ёки аждоди қилган гуноҳ учун жавобгарликка тортилмаганлиги учун (Нажм 53/38), бу ва бу каби оятларда келтитиладиган “қатл-муқотала” калималарига мажозий ўлароқ “пайғамбарликни ўлдиришга уринган” ёки “пайғамбарга душманчилик” ёки “жанг қилган” деб маъно берилади, пайғамбарларни ўлдирган деб маъно бериб бўлмайди.

^[33] Яҳудийлар бу гапларни Тавротга илова қилинган сўзлардан олишган. Тавротга кейинчалик тафсир этилиб киргизилган бу ёлғон сўзлар “Сўзли Таврот” деб билишадигани ва бизнинг анъанавий тушунчамизга кўра ҳам Қуръонда бошқа яна тиловат қилинмайдиган ваҳий бор деб иддао қилинадиган – Талмутда келтирилган. Ўша Талмутга кўра “Ёмонларнинг жаҳаннамдаги жазоси 12 ойда тугайди. Бу муддат ичидаги жазо уларнинг гуноҳига каффорат бўлади.” (Т. Шаббат 33-б.) Демак бу оятга кўра, бу иддаонинг соҳиблари яҳудийлардир. Ўзини мусулмон деб танитган баъзи бир уламолар ҳам бу хусусда яҳудийларни ортда қолдиришни ҳам эплашган. Ўша “уламоларнинг” тўқиб чиқарган ривоятига кўра, пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом Муоз ибн Жабалга шундай деган эмиш: “Кимки қалбдан тасдиқ қилган ҳолда Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқлигига ва Муҳаммадни Аллоҳнинг элчиси эканига шаҳодат келтирса, Аллоҳ унга жаҳаннамни ҳаром қилади.” (Бухорий, Илм 49) Яҳудийлар гуноҳкорлар жаҳаннамда 12 ой қолади деса, оятлардан хабарсиз мусулмонлар улардан ҳам қолишмасдан, юқоридаги ривоятга асосланган ҳолда: қалбида имони бор гуноҳкорлар умуман жаҳаннамга кирмайди, дейишади.

^[34] Шаъа феъли учун ушбу суранинг 13-оятидаги изоҳга қаранг.

^[35] Қуёш ва ой ўз орбитасида давомли айланиб тургани учун, кеча билан кундуз ҳам давомли алмашиб туради (Ясин 36/40).

^[36] Бу оятга ва бу ҳукмга алоқадор бошқа оятлардан баъзилади шулар: Нисо 4/144, Моида 5/51, Мумтаҳина 60/1, Анфол 8/73.

^[37] Инсон ҳаёти таҳликага тушган ҳолатда, қалбидаги имон-эътиқодини яшириб туриши мумкинлиги ҳақидаги яна бир оят қуйидагича: (Наҳл 16/106). Демак, бу иики оятга кўра, инсон ҳаёти хавф остида бўлган ҳолатда кофирларга бўлган адоватини ва қалбидаги имонини яшириб туриши мумкинлиги ўртага чиқади. Лекин, бу қийин аҳволга тушиб қолгандаги бир рухсат, холос.

^[38]Инсон ичига сингдириб олган, зеҳнига жойлаштириб олган ва ўшани мақсад қилиб қўйган ҳар нарсадан жавобгарликка тортилади (Бақара 2/284). Қиёматда инсонларнинг ичидаги сирлари ҳам ўртага қўйилади (Одият 100/10).

^[39]Каҳф 18/49, Ҳаққо 69/25.

^[40] Аввало Аллоҳ таоло тарафидан юборилган Қуръонга амал қилиш ва  Инсонларни илмий асосга кўра Аллоҳга чақириш, яъни Аллоҳнинг китобидаги ҳукмларга чақириш Муҳаммад алайҳиссаломнинг йўли бўлган. Унга эргашмоқчи бўлганлар ҳам, аввал ўзлари Қуръонни ўқиб, уқиб, тушуниб ва унга амал қилишлари, кейин инсонларни ҳам ўша Қуръондаги йўлга чақириши керак. Ана шунда, у Расулуллоҳга эргашган бўлади (Юсуф 12/108, Ҳаққо 46/9).

^[41] Расул калимаси бировга юборилган сўз маъносини билдириши билан биргаликда, ўша сўзни етказган шахс учун ҳам қўлланилади (Муфрадот). Расул – элчи ҳамда элчи орқали юборилган китоб маъносини англатади.

^[42]Ҳар бир пайғамбар ўз давридаги инсонлар орасидан танлаб олинади. (Қаранг: Мадорикут Танзил, Имом Насафий.)

^[43]Аллоҳ таоло ким нимага лойиқ эканини, ким ичида Аллоҳга нима деб дуо қилаётганини ва нималарни сўраётганини ҳам билади. Ана ўшанга қараб, бандаги қилган ҳатти-ҳаракатига қараб, кимга нимани муносиб билса ўшани беради. Аллоҳ доимо тўғри қарор беради.

^[44] Муҳаррор – Ота-онаси ва бошқа ҳар кимнинг хизматидан ажраган ва ўз ҳуррияти ва ихтиёри билан Аллоҳга хизмат қилиш учун тайинланган, дегани. Аллоҳнинг динига хизмат қилади деб нийят қилиб фарзанд сўраганлар, фарзандларини ана шу шаклда тарбиялашлари керак.

^[45] Ўша даврдаги яҳудийликда ибодатхоналарда фақатгина эркак кишилар (Ҳаҳамлар) хизмат қилишар эди. Шу сабабли, ибодатхонада қиз бола қандай қилиб хизмат қилади, деган маънода “қиз бола ўғил бола каби эмас”, деган.

^[46] Бу оятга кўра, Марям онамизни яратилиш хусусиятида ўсимликни ривожланиб етишишишига ўхшаш бир хусусият борлиги ўртага чиқади. Наботот турига кирувчи аксарият гулларда ҳам эркаклик ҳамда аёллик моддаси бўлади, шу боис, у гуллар уруғлантирилишда асалариларга ёки бошқа воситаларга муҳтож бўлмайдилар. Марям онамизга руҳ уфланиш воқеаси ҳақида билдирилган оятларнинг бирида эркак киши учун ишлатиладиган замир кўрсатилган бўлса (Таҳрим 66/12), яна бирида аёл кишига ишлатиладиган замир ишлатилгани. (Анбиё 21/91) ояти  юқоридаги сўзни яна-да қувватлантиради. Қиёматда қайтадан яратилиш ҳам шундай бўлади (Аъроф 7/29).

^[47] Марям 19/11, Сод 38/21.

[48] Оятдаги в-ж-д моддасига кўриш, топиш, имконият яратиш каби маънолар бериш мумкин. Имконият яратиш маъноси Моида 5:6-оятда ҳам келтирилган.

^[49] Шаъа феъли учун Ушбу суранинг 13-оятидаги изоҳга қаранг.

^[50] Оятдаги “Аллоҳнинг сўзи” деганда, Аллоҳнинг “Бўл!” деган буйруғи назарда тушунилади (Оли Имрон 3/47, 59). Бу буйруқ Марям онанинг бачадонида Исо алайҳиссаломни вужудга келиш буйруғидир.

^[51] Ишорат йўли орқали дегани Марям сурасининг 11-оятида ваҳий йўли орқали деб ҳам изоҳланган. Чунки, ваҳий калимасининг маъноларидан бир маъноси ҳам ишорат йўли орқали гаплашишдир.

^[52] Рукуъ қилувчилар деганда эркакларни ҳам аёлларни ҳам ўз ичига олади. Демак, аёл кишилар ҳам намозни жамоат билан ўқишлари кераклигини ўртага чиқади.

^[53] Инсонни сезги ўрганлари ҳам ҳис қила олмайдиган, ёки умуман хабари бўлмаган нарсага ғайб дейилади (Муфрадот).

^[54]Оятда билдирилган хусусиятлар Исо алайҳиссаломнинг хусусиятларидир. Аслида ҳар бир инсон энг гўзал хислатлар ва фазилатлар билан яратилади (Тин 95/3-6). Аллоҳдан ваҳий оладиган инсонларга жуда ҳам оғир вазифалар юклатилиши сабабли, улар ўша вазифаларни уддасидан чиқа оладиган даражада кучли ва иқтидорли бир шаклда ва гўзал ахлоқда яратиладилар Қалам 68/4).

^[55] Шаъа феъли учун Ушбу суранинг 13-оятидаги изоҳга қаранг.

^[56] Таврот ҳам, Инжил ҳам Аллоҳнинг китоби бўлганлиги, ҳамда улардаги ҳукмлар тўғри ҳукмлар бўлганлиги учун, “китоб ва ҳикмат” ибораларидан кейин “Таврот ва Инжил” атфи баён ўлароқ келтирилган.

^[57] Яратиш икки хил бўлади; бири аввалда бўлмаган нарсани пайдо қилиш бўлиб, бу ишга фақатгина ягона Аллоҳ қодирдир (Анъом 6/101).Иккинчиси, бор бўлган нарсани шаклини ёки хусусиятини ўзгартириб ясашдир. Бу ишни Аллоҳдан бошқа борлиқлар ҳам – агар илми ва иқтидори етса қилиши мумкин (Мўминун 23/14).

^[58] Яҳудийларга нималар ҳаром қилингани Оли 3/93-оятда билдириб ўтилган.

^[59] Оятдаги “Менга кўнгилдан бўйсунинглар” ибораси “Сизларга Раббингиздан оят олиб келдим” иборасидан кейин келгани – пайғамбарлар оятдан гапираётганда уларга сўзсиз итоат қилиш кераклигини билдиради. Чунки, улар ўқиётган оятлар уларнинг шахсий фикрлари эмас, балки Аллоҳнинг сўзлари ва Унинг буйруқлари бўлади.

^[60]Инсоннинг қилган ишига қараб, агар у иши Аллоҳ таоло тарафидан қабул қилинса, ана ўшанда у инсон яхшилардан деб ёзиб қўйилишини, инсоннинг бахтли ёки бахтсиз бўлиши азалда ёзиб қўйилмаслигини бу ва бунга ўхшаган оятлардан билиб оламиз.

^[61] “Тадбир қилди” дея маъно берилган  калима المكر = макр калимаси бўлиб; бировни мақсадидан қайтариш, билдирмасдан йўлидан айириш деган маъноларни билдиради. Ёвуз шайтонлар ўзларини васвасасига юрадиган ёвуз инсонларни онгига жойлашиб олиб, биргаликда инсонларни йўлдан оздиришга уринишади, шайтоннинг тузоғига тушиб қолган инсонлар қолган инсонлар ўзларини яхши диндор деб ўйлашлари учун турли ўйинлар ва турли тадбирлар таёрлайди ва инсонларни  ўша режалари орқали йўлдан оздиришга уринади. Бу уларнинг макридир, тадбиридир. Аллоҳ таоло эса, ёвуз жин ва инсонларнинг тузоғига/тадбирига тушиб қолган кишини қалбида бир сиқилиш пайдо қилиб, сездириб  қўяди (Шамс 91/80), шунда инсон ёвузларнинг васвасасидан сақланишга уринса ва Аллоҳнинг йўлига юриш учун интилса,  Аллоҳ унга чиқиш йўлларини кўрсатиб қўяди (Талоқ 65/2, 4) ва Аллоҳ Ўзининг розилигига эришадиган йўлларга йўллаб қўяди (Анкабут 29/69). Бу ҳақидаги яна бир оят қуйидагича: “Аллоҳ бир қавмни йўлига қабул қилганидан кейин уларни сақланишлари керак бўлган нарсаларни уларга очиқ-ойдин кўрсатиб бермай туриб, уларни йўлдан чиқишини тасдиқламайди.” (Тавба 9/115) Мана бу Аллоҳнинг тадбиридир. Йўлига чиққан қаршиликларга енгилмасдан, тўғри йўлни истаган ҳар инсон ҳидоятга элтувчи йўлларни  албатта топади (Анкабут 29/69).

^[62] Исо алайҳиссаломни бир тоифа яҳудийлар ўлдирмоқчи бўлиб юришар эди (МК. 11:18м Юҳ. 11:53-54). Аллоҳ таоло Исо алайҳиссаломни улардан сақлаб қолишини ва шармандаларча душман қўлида ўлиб кетишидан ҳимоя қилишини ва ўз ажали билан ўлишини билдириб, Аллоҳ таоло Исога таскин берган. Исо алайҳиссалом қандай қилиб саломат ва хотиржамликда туғилган бўлса, ўлиши ҳам ўшандай саломатлик ва хотиржамликда бўлган (Марям 19/33). Исони яҳудийлар ўлдира олмаганининг яна бир далили Нисо 4/157-158.

^[63] Зумар сурасининг 42-оятига кўра, вафот – ишини тугаган руҳни бадандан чиқиб кетишидир. Исо алайҳиссаломнинг руҳи Аллоҳ таоло тарафидан олинганидан кейин, унинг илк суҳбати охиратда бўлиши билдирилгани учун (Моида 5/117), бу оятдаги вафот Исо алайҳисаломни ўлганлигини билдиради. Исо қайта дунёга келади деган мазмунда бирорта ҳам оят йўқ.

^[64]Бу оятда Исонинг руҳи юксалиши билдирилган, бу оятга қараб баъзилар Исо осмонга кўтарилган дейишади. Ҳолбуки, ўлган ҳар бир инсоннинг руҳи осмонга кўтарилади, лекин оятларни тан олмаган (кофир)ларнинг руҳи учун осмон эшиклари очилмайди (Аъроф 7/40).

^[65] Ҳозирги кунимизгача, Исо Аллоҳнинг ўғли деганлардан кўра, Исо Аллоҳнинг қули ва элчисидир деганларнинг далил-ҳужжатлари устундир. Улар шу томонлама устундирлар.

^[66] Исони Одамга ўхшаш тарафи шундаки, Одамнинг ҳам отаси бўлмагани каби, Исонинг ҳам отаси бўлмаган. Одамнинг онаси ер бўлган, Исонинг онаси эса Марям онадир (Нуҳ 71/17, Сажда 32/7-9, Мўминун 23/12-14).

^[67] Шўро 42/15-16-оятларга қаранг.

^[68] Аҳли китоб – ўзи имон келтирган китобни яхши биладиган кишилардир.

^[69] Демак, мусулмонлар ўзларини Аллоҳга таслим бўлганлигини амалда кўрсатиши керак. Чунки, инсонлар кўзда кўрган нарсасига гувоҳ бўлади. Мана шундай қилиб мусулмонлар бошқа диндаги кишиларга намуна ва ўрнак бўлиб яшаши керак. Аллоҳ бизни мусулмон ҳолда вафот этишимизни насиб этсин, амин.

^[70] Аллоҳнинг мўминларга валийлик қилиши ҳақида билиш учун Бақара 2/257 оятга қаранг.

^[71] Бақара 2/242.

^[72] Араб тилида бирон нарсани қўлга нисбат берилганида, ўша нарса унинг ихтиёрида ва унинг бошқарувида эканига далолат қилади. Барча яхшиликлар Аллоҳнинг иродасига боғлиқ. Аллоҳ бермагунча ва рухсат бермагунча ҳеч кимга ҳеч қандай яхшилик улашилмайди.

^[73] Динор – Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом даврида пул сифатида ишлатилган Византия олтинидир. Ушбу тангалардан, бугунги кунда Истанбул Археология Музейларида топилган энг оғирлари 4,35 гр келади.

^[74]Уммий калимаси учун Оли Имрон 3/20-ояти ва изоҳига қаранг.

^[75] Барча аҳли китоблар зиммасига юклатилган аҳд  – ўзларидаги илоҳий китобни тасдиқлаб келадиган элчига ишонишдир. Қайси бир аҳли китоб Муҳаммад алайҳиссаломга ишонса, шунда у Аллоҳ тарафидан унга юклатиган аҳдга (жавобгарликка) риоя қилган бўлади (Бақара 2/40-41, Оли Имрон 3/81).

^[76]Қолийл – бир нарсани оз ёки доимий эмаслигини билдиради (Мақойис).

[77] Оятдаги “тил” тил орқали тўқиб чиқариладиган нутқларга ишорат қилади.

^[78] Агар сизга кимдир  Аллоҳ ҳақида гапираётганида ёки Унинг ҳукмлари ҳақида гапираётганида, унинг гапларига шубҳа қилиб қолсангиз, албатта ундан ўша гапига Аллоҳнинг китобидан далил сўранг (Соффат 37/157). Аллоҳ ҳақида ёки Унинг ҳукмлари ҳақида гапираётган киши Аллоҳнинг китобини қўйиб бошқа нарсалардан далил келтириб гапиришга ҳаққи йўқ. Чунки, Аллоҳ ҳақида билмаган нарсасини гапириш шайтондандир (Бақара 2/169, Аъроф 7/33).

^[79] Аллоҳ пайғамбарлардан сўз олиши – уларга юборган китоби орқали уларнинг умматларидан ҳам сўз олишига ишорат қилади. Чунки, ҳар бир пайғамбар умматига Аллоҳдан келган илоҳий китоб ва ундаги ҳукмларни етказади. Улардан олинган ўша сўзга кўра, ҳозирги кундаги барча аҳли китоблар Қуръонга ишонишлари келтиришлари керак.

^[80] Расул калимаси бировга юборилган сўз маъносини билдириши билан биргаликда, ўша сўзни етказган шахс учун ҳам қўлланилади (Муфрадот).

^[81] Бу оятда билдирилган оғир юк – келгуси пайғамбарга ва ўша пайғамбар олиб келган илоҳий китобга ишониш юкидир. Бу юк уммати Муҳаммадга юклатилмаган (Аъроф 7/157). Чунки Муҳаммад алайҳиссалом сўнги пайғамбардир (Аҳзоб 33/40), Қуръон ҳам то қиёматгача барча инсоният учун огоҳлантирувчи ва йўл кўрсатувчи дастурдир (Фурқон 25/1).

^[82] Машҳур 7 қироатдаги Ҳафс ва Дуррий қироатидан бошқа барча қироатда “يبغون – ябғувна” ибораси “تبغون – табғувна” шаклида келгани учун, бу жумлани унга кўра таржима қилдик. Зотан, ҳар иккала қироатда ҳам маъно ҳукм томонлама ўзгармайди.

^[83] Бу оятдан барча пайғамбарларга китоб берилгани маълум бўлади.

^[84] Аллоҳга таслим бўлиш – Аллоҳнинг китобига, яъни китобида буюрилган ҳукмларга таслим бўлиш орқали ҳосил бўлади.

[85] Оли Имрон 3:19.

^[86] Яъни, агар улар кофирликдан тавба қилмасалар ва ўша кофирлик  ҳолатида вафот этсалар, уларга давомли лаънат бўлади (Бақара 2/165).

[87] Оятдаги “юнзарун” иборасидан “уларга муҳлат берилмайди” деб маъно берса ҳам бўлади.

^[88]Ўлимини билиб қолган ҳеч кимдан тавбаси қабул қилинмайди (Нисо 4/17-18). Фиръавн ҳам ўлишини билиб қолганидан кейин тавба қилган, лекин унинг ҳам тавбаси қабул қилинмаган (Юнус 10/90-91). Бу оятда қабул қилинмайди деб келтирилган тавба – ўлим олдидан тавба қилганларнинг тавбасидир (Мўминун 23/99-100).

^[89]Моида 5/44. Яқубнинг лақаби Исроил эди.

^[90] Бақара 2/136. Оли Имрон 3/84. Нисо 4/162. Моида 5/46.

^[91] Яҳудийлар бу гаплари билан Яъқуб алайҳиссаломга ёлғон тўнкашяпти. Яъни, Аллоҳ ҳалол қилган нарсани Яъқуб ўзича ҳаром қилиб олган деб иддао қилишмоқда. Ҳолбуки, Аллоҳ ҳалол қилган нарсани ҳеч бир пайғамбар ҳаром қилишга ҳаққи йўқ, шу қаторда пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга ҳам (Таҳрим 66/1). Яҳудийларнинг бу иддаоси ёлғон эканини Оли Имрон сурасининг 146-оятидан яна-да кенгроқ бир шаклда билиб олсак бўлади.

^[92] Бу оятга кўра, далил ва исбот даъвогардан талаб қилинади.

^[93] Иброҳим алайҳиссаломнинг Ислом шариатига қандай амал қилганини билиш учун қаранг:: Мумтаҳина 60:4, Бақара 2:134, 135, 258, Оли Имрон 3:67.

^[94] Ибодат учун илк бор қибла сифатида қурилган байт Каъбадир. Довуд алайҳиссалом даврида қибла Байтул Мақдисга бурилган. Севимли пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳисссалом даврида эса, қибла яна қайтадан Каъбага бурилган (Бақара 2/142-150).

^[95] Масжидил Ҳаром ҳудудини Бакка дейилади. Бошқа бир шевада Макка дейилади.

^[96] Мақом калимаси ҳам бирлик ва ҳам кўплик учун бир ҳил қўлланилгани учун, унга кўплик маъносини бердик. Бу ердаги مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ – بَيِّنَات آيَاتٌ = нинг бадали куллиси бўлиб, مَقَامُ калимасига кўплик маъноси берилганда жумла тўғри тушунилади. Ўшанда оятнинг маъноси тўғри таржима қилинади. Иброҳим дуо ва ибодат учун турган ерлар: Арафот, Муздалифа, Мино, Каба, Сафо ва Марводир. Ҳаж ибодатлари ана ўша жойларда бажарилади. Бақара сурасининг 125-оятида, ўша ерларни (Ҳаж мавсумида) дуо ва ибодат ерлари қилиб олиниши кераклиги билдирилган. Агар бу оятда айтилган мақоми Иброҳим бизга ўргатилган – Каъбанинг ёнидаги муҳофаза қилиб қўйилган ўша тош бўлганида эди, ҳажга борган ҳар бир мусулмон киши ўша ерда туриб дуо ва ибодат қилиши фарз бўлиб қолар эди.

^[97] Бу оят Иброҳим алайҳиссалом қилган дуонинг (Бақара 2/126) ижобат бўлганини билдиради.  Оят қуйидагича: “Бир кун Иброҳим: “Эй Роббим! Бу ерни тинч бир шахар қил. Бу ернинг аҳолисидан – Аллоҳга ва охират кунига ишонадиганларига мева-чевалардан эриштир”,- деганида, Аллоҳ шундай деди: “Ораларидан оятларни тан олмаганларини ҳам озроқ вақт манфаатлантираман, кейин уларни жаҳаннам азобига ҳайдайман. Қандай ҳам ёмон аҳволга келиш бу!”

^[98] Аллоҳнинг динига қўшимча иловалар, нотўғри ҳукмлар, оғир ва кераксиз масалалар қўшиб қўйиш билан инсонларни бу диндан узоқлаштиришга уринаётган яҳудийлар ўша даврдаёқ ўз фаолиятларини бошлаб юборишган. Шунинг учун, ундай кимсаларнинг тузоғига тушиб қолмаслик, Исломга кейинчалик яҳудийлар тарафидан киргизиб қўйилган ёлғон ҳукмларни ажратиб чиқариб юбориш учун Қуръони каримни маҳкам ушлаш керак. Чунки, бу каби маълумотлар дунёдаги ҳеч қайси китобда ёзилмайди. Яҳудийларнинг бундай кирдикорларини фақатгина мана шу Аллоҳнинг китобигина баён қила олади.

^[99] Ҳозирги кунда бу ҳолат шундай даражага келдики, инсонларни нафақат яҳудийлар, балки мусулмон “уламоларининг” аксарияти ҳам Қуръондан ва унда кўрсатилган Аллоҳнинг динидан қайтарадиган, уни ўқиса адашади дейдиган, Қуръонни ўз она тилида ўқиб бўлмайди дейдиган бўлиб кетди. Яъни, яҳудийлар бошлаган ишни эндиликда мусулмон “уламоларининг” ўзлари “маромига” етказиб бажаришяпти, яҳудийларга ҳам ҳожат қолмади. Буюк Эгамиз – Аллоҳ бизни афв этсин, қалб кўзларимизни очсин, китобидан ва ундаги ҳақ диндан айирмасин.

^[100] Тиловат – тушуниб ўқишга ҳам, битта мавзуга алоқадор оятларни бирин-кетин ўқишга ҳам айтилади.

^[101] Ҳар бир инсон болалигидан бошланган кузатувлари натижасида ўзини ва бу оламларни эгаси бўлган Яратувчини тўлиқ англайди. Аллоҳ унга: «Мен Роббинг эмасманми?» деганини англаб етади ва ички туйғулари билан бир қарорга келиб: “Ҳа, Роббимсан, мен бунга гувоҳман”, дейди. (Қаранг: Аъроф 7/172) Бир кун келиб у агар Аллоҳни китобига йўлиқса, фақатгина ўзининг илми ва ҳаётий тажрибалари билан у Аллоҳнинг китоби эканини билиб олади. Агар у инсон ўз шахсий манфаатлари кетига тушиб қолган бўлмаса, у албатта Аллоҳни китобига эргашади. Шундай қилиб, у ўзини ҳимоя қилган ва тақво эгаси бўлган ҳисобланади. Лекин у ўз манфаатларини илгари сурса ва Аллоҳни иккинчи ўринга қўйса, у оятларни кўришни истамаган бўлади ва онгли равишда хатога қўл урган бўлади. Мана шу нарса уни йўлдан чиқиши бўлади. Аллоҳ таоло шундай буюради: “Аллоҳ таолога аниқ-кескин сўз берганидан кейин, Аллоҳ боғланишини хоҳлаган алоқани бузадиган ва тартибни бузадиганларга келсак, лаънат ана ўшаларни ҳақидир ва энг ёмон юрт ҳам улар учундир.” Раъд 13/25)

^[102] Зухруф сурасининг 43-44-оятларига кўра бу оятдаги “ҳаблуллоҳ” иборасига “Китобига” деб маъно бердик. Анъом 6/155, Аъроф733, Зумар 39/55 оятларга ҳам қаранг. Ундан ташқари, севимли Пайғамбаримиз шундай деган: “Қуръон Аллоҳнинг мустаҳкам арқонидир.” (Термизий, Фазоилул Қуръан 2906, Дорамий, Сунан, Фазоилул Қуръан 3374. )

^[103] Аллоҳнинг китобидан айрилиб кетиб, ҳар бири ўзига бир диний йўлбошчи сайлаб олиб, динларини парчалаб юборганлар ҳақида Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “Эй Муҳаммад! Динини парчалаб, ҳар бири бир кишининг тарафдори бўлиб олганларга келсак, сени улар билан ҳеч қандай алоқанг йўқ. Уларни иши фақат Аллоҳга қолган. Кейин уларга Аллоҳ қилмишларини айтиб беради.” (Анъом 6/159)

^[104] Бу оятга ушбу суранинг 110-ояти ҳамда Тавба сурасининг 71-оятларига қараб маъно бердик. Бу оятдаги “мин” ҳарфига табйиний маъно бердик. Демак, мўминларнинг барчаси бир-бирини яхшиликка чақириши, ёмонликдан қайтариши керак. Ислом уммати асосан мана шу фазилати билан бошқа дин ва миллатлардан ажралиб туради. Бундай бир жамият энг яхши жамият ҳисобланади (Оли имрон 3/110).

^[105] Кофирлар баъзан-баъзан мусулмон бўлиб ҳаёт кечиришни ҳам орзу қилиб қолишади (Ҳижр 15/2-3). Лекин, ўзларининг шахсий манфаатларига Ислом аҳкомлари тўғри келмаган жойда, яна ўзлари билганча яшашда давом этаверишади.

^[106] Ушбу суранинг 104-оятидаги ҳукмга асосан, мусулмонлар ҳар доим бир-бирини ҳаққа даъват қилиб юриши, яхшиликка чорлаб, ёмонликлардан қайтариб юриши керак. Инсонлар ичида энг муваффақиятли ютуққа эришадиганлари ҳам зотан ана шундай – бир-бирини ҳаққа ва сабр-бардошга чақирадиганларидир (Аср 103/1-3).

^[107] Улар қўрқитиш, дўқ-пўписа қилиш, ҳақорат қилиш, камситиш каби фақатгина қалбга озор берадиганишдан бошқа нарсага ярамайди.

^[108] Аллоҳдан келган аҳд Мумтаҳина сурасининг 8 ва 9-оятларида, инсонлардан олинган аҳд эса, Тавба сурасининг 4 ва 7-оятларида билдириб ўтилган.

^[109] Тун уч қисмга бўлинади. Қуёш ботганидан кейинги илк қисмда шом ва хуфтон намозлари ўқилади, қуёш чиқишидан олдинги вақтда саҳарлик қилинади, кейин бомдод намози ўқилади, туннинг ўртаси бўлган иккинчи қисмида эса фарз намозлар ўқилмайди. У вақтда тун намози бўлган таҳажжуд намози ўқилади. Бу ҳақида кенгроқ маълумот олиш учун қаранг: Муззаммил 73/20, Ҳуд 11/114, Исро 17/78-79, Тоҳа 20/ 130, Рум 17/18.

^[110] Сажда қилган ҳолатда Қуръон ўқиб бўлмагани учун, бу оятдаги “сажда қилган ҳолатида” иборасини “намоз ўқиган” ҳолат деб таржима қилдик. Зотан сажда намознинг энг асосий рукнларидан бири ҳисобланади. Инсон сурасининг 26-ояти ҳам бу таржима ва изоҳни кучлантиради.

^[111] Кофирларнинг қилган эҳсон ва яхшиликлари қабул қилинмагани ва уларга қилинган дуолар ҳам қабул қилинмагани учун, улар қилган сарф-харажатлар охиратда ҳеч қандай фойда бермайди, уларнинг орқасида қолган фарзандларининг қилган дуолари ҳам фойда бермайди.

^[112] Қалам сураси 68/17- 33 оятларга ҳам қаранг.

^[113] Бақара 2/75.

^[114]Анфол 8/43-44 оятларда Аллоҳнинг ёрдами баён қилинган.

^[115] Оят сўнгидаги жумлаларга кўра,  шукр қилиш – унга юклатилган ва ундан талаб қилинган вазифани бажаришдир. Бу оят шунга далолат қилади.

^[116] Худди Уҳудда бўлгани каби.

^[117] Яъни, жанг майдонида қатл этиш.

^[118] Пайғамбарларга юклатилган вазифа фақатгина Аллоҳдан келган буйруқни етказиб қўйиш, холос. Умматидан жавобгарликка тортилиш, ёки умматини муҳофаза қилиш вазифаси ҳеч бир пайғамбарга юклатилмаган (Шўро 42/48), (Анъом 6/107), (Ҳуд 11/12), (Қасос 28/56, (Жин 72/21-23).

^[119] Оятдаги шаъа фелига берилган маъно учун ушбу суранинг 13-оятига ва изоҳига қаранг.

^[120] Қарз сифатида берилган мулкни устига юклатилган қўшимчанинг ҳар тури судхўрлик ҳисобланади. Қоғоз пул олиб-сотишдаги фарқ эса, бунга кирмайди. Чунки, Бақара сурасининг 279-оятидаги “ҳақсизлик қилмайсиз ва қилинмайсиз” иборалари, қарзни тўлаётган вақтдаги пулни қийматини тушиб кетишига риоя қилиш кераклигини билдиради. Рибо (судхўрлик) ҳақида қўшимча маълумот учун қаранг: Бақара 2/275, 276, 278-280, Рум 30/39.

^[121] Қасос 28/83 ояти, охират ҳаёти хали ҳануз яратилмаганига, шу билан бир қаторда жаннат ва жаҳаннам ҳам дунё ҳаёти тугаганидан кейин яратилишига ишорат қилади. Бу ва бу каби оятлардаги “тайёрлаб қўйилган” деб таржима қилинадиган иборалар, лафзи ўтмиш замонга далолат қилса-да, у нарса аниқ ва шубҳасиз бўладиган иш бўлгани учун, келажак феъли билан эмас, ўтмишга далолат қиладиган – мозий феъли билан келтирилган. Бази ўринларда хали ҳануз бўлмаган ишларга бўлди, ёки хали ҳануз демаган нарсасига “деди”, деилади (Тоҳа 20/125). Бу ҳам, ўша нарса аниқ содир бўлишига далолат қиалди.

^[122] Расул (رسول) калимасига “юборилган”, “жўнатилган” деган маъноларни бериш ҳам мумкин. Чунки, бир маълумотни олиб бориш учун юборилган кишига расул дейилгани каби, у билан бирга юборилган нарсага ҳам расул дейилади (Муфрадот).

^[123] Дунёда инсонларни қилган ишлари ва олиб бораётган фаолиятлари сабабли уларнинг қадр-қиймати, мақом ва мартабалари, имконият ва имтиёзлари фарқли бўлгани каби, охиратдаги мақом ва мартабалар ҳам фарқли бўлади (Исро 17/21). Шунинг учун, мусулмонлар охиратдаги мақоми ва Аллоҳнинг ҳимояси учун қўлдан келганича ҳаракат қилиб илдамлик кўрсатишлари керак.

^[124]Қуръонда билдирилган тарихий воқеалардан ибрат олиш учун, оятларда келтирилган жойларда ва у ерларда яшаб ўтган қавм ва қабилаларнинг тарихини кўз билан кўришликда жуда катта фойда бор. Аввало, Қуръонга бўлган имон ва ишонч ортади, ҳамда тарихий оятлар ҳақида яна-да кучли тафаккур ва тушунча ҳосил бўлади.

^[125] Бу оятни агар тавба сурасининг 122-ояти билан биргаликда ўқийдиган бўлсак, бу оятдаги “шуҳадо” калимаси жангда вафот этиб ўлган кишиларни эмас, балки, жангда бўлиб ўтган ҳодисаларга –  ким ғолиб ва ким мағлуб эканига, жанг мобайнида Аллоҳ таоло тарафидан келган ёрдамга гувоҳ бўлиб, кўрган ва билган нарсаларини бошқа инсонларга айтиб берадиган кишилар экани ўртага чиқади.

^[126] Жиҳод – бор кучи билан, қўлидан келганича ҳаракат қилиш дегани. Бундай ҳаракат ҳаёт давомида ё душманга, ё ҳаёт имтиҳонларига, ёки ёвузликнинг тузоқларига қарши давомли бўлиб туриши керак. Ўз нафсига қарши чиқиш ҳам катта жиҳод ҳисобланади.

^[127]“Аллоҳга ишондим” деган гапи билан-ла жаннатга кириб кетилмайди. Ҳар бир мусулмон ҳаёти давомида турли имтиҳонлардан ўтказилади (Анкабут 29/2). Унутмайлик, бу дунё имтиҳон дунё. Аллоҳ таоло олиб ҳам синайди, бериб ҳам (Фажр 89/15-16).

^[128] Демак, ўлим онидан ҳар кимнинг ажали биткани ва жони олиниши ёзиб қўйилади.

^[129] Муҳсин калимасидан иккита фарқли маъно чиқади:

• Бировга моддий яхшилик қилувчи.
• Ўз вазифасини ёки қилаётган яхши ишини пухта, чиройли ва маромига етказиб бажарувчи (Лисан, Муфрадот).

^[130]

^[131] Бу оят, ҳар бир кофир айни вақтда мушрик ҳам эканини билдиради.

^[132] Жанг майдонида келишмовчиликка тушиб қолганида қилиши керак бўлган ишлари шулардан иборат эди: “Эй Мўминлар! Ҳақни тан олмаган (кофир)ларга қарши жангда (ҳарбий ҳолатда) дуч келганингизда асло ортга ўгирилиб қочманглар. Ўша куни ким ортга чекинса, энди у Аллоҳнинг ғазабига йўлиқади, унинг борадиган жойи жаҳаннам бўлади. Қандай ҳам ёмон аҳволга келишдир у! Жангга ўзгача бир услуб ва ўзгариш киритиш ёки бошқа бир қисмга қўшилиш мақсадида чекиниш бундан мустасно.” (Анфол 8/15-16).

^[133] Жанг тугамай туриб ғаниматга кўз тикканлар мунофиқлар бўлган (Тавба 8/15-16).

^[134] Бу ҳолат бадрда ҳам содир бўлган эди. Лекин, Аллоҳ таоло (Бадрда) мўминларга ғалаба бераман деб сўз бергани учун (Рум 30/1-5), Бадрда мўминларни ғолиб қилган (Анфол 8/67-69).

^[135] Муҳаммад алайҳиссалом элчилик сифати ила жангда мусулмонларга жанг ҳақидаги Аллоҳнинг оятларини ўқиб эслатаётган эди (Анфол 8/15-16, Нисо 4/84).

^[136] Ўлиб қолиши мумкин бўлган инсон агар ногирон ҳолда тирик яшаб қолса ҳам ҳурсанд бўлади. Ёки, ҳамма тиши тўкилиб кетиш арафасида турган бир инсоннинг ҳамма тишлари эмас, балки ярми тўкилмай қолса ҳам ҳурсанд бўлади. Аллоҳ таоло ҳам ўшанда мусулмонларга ўлимни жуда яқин келтириб кўрсатиб қўйди (ҳаммаси ўлиб кетиши ҳам мукин эди), лекин ҳаммаси ўлиб кетмади, фақат мағлуб бўлдилар ва жонлари омон қолди.

^[137] “Жаҳолат ва жоҳилият” атамаси арабларнинг исломдан олдинги диний ҳаётига нисбатан ишлатилади. Шунингдек, бу сўз ҳозирда, одамлар ва жамиятларнинг жинояту гуноҳлари ва исёнларини ҳам англатади.

^[138] Бу оят жангда вафот этган кишининг ҳам, ҳаётда қолган кишининг ҳам Аллоҳга кўра савоби ва мартабаси тенг эканини билдиради. Шаҳидларнинг мақоми улуғ, жангда ғолиб бўлган ғозийларнинг савоби кам деган нарса йўқ.

^[139] Мадина даврида Расулуллоҳга нисбатан қилинган нотўғри ишлар жуда ҳам оғир эди. Масалан; баъзилар ўз юртини ҳимоя қилиш учун Уҳуд жангига ҳам чиқмаган (Оли Имрон 3/155), баъзилар эса, жангга отланиб йўлга чиққанидан кейин, ярим йўлда ортга қайтиб кетган (Оли Имрон 3/152). Жанг вақтида баъзи кимсаларнинг душманга қарши етарлича жасорат кўрсатмагани боис, барча мусулмонлар чекинишга мажбур бўлиб қолишган. Жангда душманни тамоман енгиб бўлмай туриб ғанимат олиш мумкин эмаслигини била туриб (Муҳаммад 47/4, Анфол 8/67), баъзилар ғанимат йиғишга киришиб кетишган (Оли Имрон 3/152). Бу фурсатдан фойдаланиб қолган душман қўшини, яна қайтадан жангга киришди ва мусулмонларни ғолиб бўлай деб турган ҳолатида мағлубиятга учратди. Ўшанда ҳар ким ўз жонини сақлаб қолиш пайига тушиб қолди. Расулуллоҳни ўзини ёлғиз ташлаб, ҳамма тоққа қочишга уринди (Оли Имрон 3/153). Кейин эса, шунча кўргилик етмагандай, Расулуллоҳ ғаниматдан уриб қолди деган туҳмат ҳам ўртага чиқди (Оли Имрон 3/161). Лекин, шунча бўлиб ўтган ишга қарамасдан, Расулуллоҳ атрофидагиларга яна ҳушмуомалалик ва ҳалимлик билан муомала қилишда давом этди. Шу иши билан Расулуллоҳ бизга чиройли ўрнак қолдириб кетди.

(Ниса 4/113)

^[140] Яъни, Аллоҳ рози бўладиган ишларда давомли юрган киши.

^[141] Агар элчи сифатида огоҳлантириб бирон бир фаришта юборганида эди, қабул қилмаганларнинг оқибати ана шу заҳотиёқ ҳал этилар ва жазоси берилган бўларди (Анъом 6/8).

^[142] …

^[143] Бадр жангида мусулмонлар душман тарафидан етмиш кишини ўлдирган ва яна етмиш кишини асирга олишган. Уҳуд жангида эса, мусулмонлардан етмиш киши шаҳид бўлган (Ибн Касир).

^[144] Яъни, Уҳуд жангида мағлуб бўлган вақтда.

^[145]  Оли Имрон 3/152 оятда Уҳуддаги мағлубият сабаби билдирилган.

^[146] Жанг ҳақидаги Аллоҳ қўйган ўлчовга амал қилмаганлар мағлуб бўладилар. Жанг ҳақидаги Аллоҳнинг ўлчовлари қуйидаги оятларда ўз ифодасини топган: (Анфол 8/15, 16,  45-47, 57, 67, 68, Муҳаммад 47/4).

^[147] Улар ҳақида Тавба 9/42-50 оятларда айтиб ўтилган.

^[148] Бу оят ушбу суранинг 154-оятида тафсилотли бир шаклда баён қилинган.

^[149] Ўша вақтдаги ҳақиқий фидой шаҳидлар ёнидаги ғозийларни ва ўзидан кейинги қаҳрамонларни руҳлантириш учун, шаҳид бўлиб ўлиш ҳеч қандай хавф эмаслигини, бу боис ғамга тушмаслиги кераклидан хабар бериб кетишган экан.

^[150] Ўшанда Расулуллоҳ ушбу оятни ўқиб, уларни мана шу оятга амал қилишга чақирган бўлиши мумкин: “Ўша қавмни изига тушиб қувишда сусткашлик қилманглар. Агар қийналаётган бўлсаларинг, улар ҳам сизлар каби қийналишмоқда. Ундан ташқари, улар умид қилиб кута олмаётган нарсани сизлар Аллоҳдан умид қилиб кутяпсизлар. (Жангни оқибатини) Биладиган ва (ҳаракатимизга қараб) тўғри қарор берадиган Аллоҳдир.” (Нисо 4/104)

^[151] Мусулмонларга қарши бирлашганлар – Маккага қайтиб кетган кофирлар бўлган.

^[152] Аллоҳ рози бўладиган ишларда бардавом бўлишди.

^[153] Ушбу оятда келтирилган кофирлар ва уларнинг қилмишлари ҳақида билиш учун Моида сурасининг 41-оятига қаранг.

^[154]  Бакара 2/9. Араб тилидаги илтифот санъати таржимада қўлланилмади.

^[155] Аллоҳ Ўзи муносиб билган қуллларидан пайғамбарлар ва элчилар танлаб олиши ва уларга ваҳийни қандай қилиб юбориши ҳақида билиш учун Шўро 42/51, Жин 72/26-28 оятларига қаранг.

^[156] Амал дафтарига нималар ёзиб қўйилишини билиш учун қаранг: (Каҳф 18/49).

^[157]  Зубур – ҳикмат тўла китоблар дегани (Зажжож, Маонил Қуръон). Оли имрон 3/81-оятга кўра, барча пайғамбарларга китоб ва ҳикмат берилгани учун, бу зубур калимасига “ҳикмат тўла китоблар”дан бошқа маъно бериб бўлмайди. Зубур калимаси  Наҳл 16/43-44 Шуаро 26/196, Фатир 35/25 ва Қомар 54/43 оятларда ҳам айни маънода келмоқда. Бу забурлардан бири Довуд алайҳиссаломга ҳам берилган (Нисо 4/163, Исро 17/55). Анбиё 21/105 оятда алиф-лом билан келтирилган шакли эса, Довуд алайҳиссаломга берилган Забурга ҳам, бошқа набийларга берилган забурга ҳам ишорат қилади.

^[158] Бу оятни атрофлича тушуниб тафаккур қилиш учун Оли Имрон 3/120 ва Бақара 2/155 оятларни ҳам биргаликда ўқинг.

^[159] Аллоҳнинг китобини инсонларга очиқ-ойдин тушунтириб бериш вазифаси фақатгина пайғамбаримизнинг вазифаси эмас, балки, китобдан хабари бор барча мусулмонларнинг ҳам вазифасидир (Наҳл 16/44, Моида 5/15).

^[160] Қолил – قليل бир нарсани оз ёки ўтгинчи ва доимий эмаслигини билдиради.

^[161] Оятларни яширганларнинг оқибати қандай бўлишини билмоқчи бўлсангиз, Бақара 2/159-162, 174-176-оятларга ҳам қаранг.

^[162] Булар баъзи оятларни яширганликлари учун, ўтгинчи бир қадр-қиймат, ёки бир оз моддий таъминотга эга бўладилар. Лекин, булар бу қилган ишлари билан мақталишга қониқмайди ва бунга рози бўлишмайди, балки ўзларини Аллоҳни динига энг катта хизмат кўрсатаётган кишилар дея мақталишни хоҳлашади.

^[163] Инсоннинг ён тарафлари қўллари ва оёқлари ҳисобланади. Руку ва сажда ҳолатида оёқ ва қўл устида турилади.

^[164] (Наҳл 16/43-44 ва Анбиё 21/24).

^[165] Бу оятда келтирилган яхши кишилар Фотиҳа сурасининг 6-7 оятларида келтирилган кишилардир. Бу ҳақида Нисо 4/69-оятга ҳам қаранг.

^[166] Ҳар эркак бир аёлнинг ўғли, ҳар аёл бир эркакнинг қизи. Бу томонлама ҳеч кимни бошқа биридан афзаллик томони йўқ. Ибодат масаласида ҳам эркак ва аёлларни тенг эканини билиш учун Мумтаҳина сурасининг 12-оятига ҳам қарашингиз мумкин.

^[167] Оятларни тан олмайдиган кимсалар доим оятларга қарши чиқади, оятларни сўзсиз қабул қилолмайди. Ундай кимсаларнинг борар жойи жаҳаннамдир (Ғофир 40/4-6).

^[168]Қолил – ўтгинчи ёки оз нарсани билдиради (Мақойис).