Савол: Фарз намозлардан аввал ва кейин ўқиладиган ихтиёрий намозларни Пайғамбар алайҳиссалом қайси асосга кўра ўқиган ва бу намозларни Қуръондан далили борми?
Жавоб: Кундалик беш вақт фарз намоздан кейин ўқиладиган 12 ракат ихтиёрий намозлар ҳақида Абдуллоҳ ибн Умар ва Ойша онамиздан соғлом ривоятлар бор. Булар: Бомдоддан аввал икки, пешиндан аввал тўрт ва орқасидан икки, шом намозидан кейин икки ва хуфтон намозидан кейин икки ракат. Бу намозларни давомли адо этиб келганларга жаннатда бир уй берилиши қуйидаги ривоятларда билдирилган. (Бухорий, Таҳажжуд 25, 29, 34, Жума 34; Муслим, Солатул Мусафир 291 (729), Жума 71, (882); Муватто 69; Абу Довуд, Солат 290, 299; Насоий, Иқомат 64, Қиямул-лайл 66, Жума 43; Термизий, Солат 206.)
Бундан ташқари, Али ва Абдуллоҳ ибн Умардан келган ривоятлар ҳам бор (Аллоҳ улардан рози бўлсин). Булардан келган ривоятга кўра, Пайғамбар алайҳиссалом аср намозидан аввал ҳам икки ёки тўрт ракат ихтиёрий намоз ўқигани ва бу намозни ўқиган инсонларни ҳақига дуо қилгани билдирилган. (Бу ривоят учун қаранг: Абу Довуд, Солат 297, (1271, 1272) Термизий, Солат 318.)
Пайғамбар алайҳиссалом ҳаёти давомида ўқиб келган бу нафл намозларга Қуръони Каримда ишорат қилинган. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آنَاءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضَى
“Уларнинг гапларига бардош бер. Қуёш чиқишидан аввал ҳам, боришидан аввал ҳам, ҳар ишини чиройли ва бенуқсон қилнагни сабабли Раббингга қуллик қил; кеча вақтлари билан кундузнинг бўлимларида ҳам (қуллик қил), балки мамнун бўласан.” (Тоҳа 20/130)
Бу оят ихтиёрий намозларни қачон ўқилиши кераклигини очиқлаб беради. Фарз намозларни вақтини билдирган оятларда “намозни давомли ва пухта адо этинг (أَقِمِ الصَّلَاة) шаклида келади (Ҳуд 11/114, Исро 17/78). Бу оятда эса “тасбиҳ қил/қуллик қил (وَسَبِّحْ)” ибораси билан келган. Бу оят фарз эмас, балки нафл ибодатларга ишорат қилганининг далили оятнинг охирида келган “балки мамнун бўласан (لَعَلَّكَ تَرْضَى) жумласидир. Агар булар фарз намозларининг вақтлари бўлса оят сўнгидаги жумла келмасди. Чунки, фарз намозларга буюрилаётганида инсонларни розилиги ва мамнуниятига қараб ўтирилмайди, қатъий бир буйруқ билан келади. Шунингдек, Қоф сурасининг 39 ва 40-оятларида ҳам “тасбиҳ қил (وَسَبِّحْ)” жумласидан кейин “қуёш чиқишидан ва ботишидан аввал” ибораси бор. Булар ҳам айнан нафл ибодатларнинг вақтларига ишорат қилади.
Шу маънода, Тоҳа сурасининг 130-оятини ўрганиб чиқадиган бўлсак, «қуёш чиқишидан олдин» жумласи бомдод намозидан олдин ўқиладиган ихтиёрий намозга, «қуёш ботгунча» ибораси, – аср намозидан олдин (ёки кейин) ўқиладиган ихтиёрий намознга, «кечанинг онларида» жумласи шом ва хуфтондан кейинги икки ракат ва таҳажжуд намозига ишорат қилмоқда. Чунки оятдаги «آنَاءِ» калимаси энг камида учта вақтга ишорат қилади. Оятдаги «أَطْرَافَ» калимаси ҳам энг камида учта вақтга ишорат қилади. Бу эса, зухо вақтида ўқиладиган ва пешиндан аввалги ва кейин ўқиладиган нафл намозларнинг вақтларига ишорат қилади.
Кўриниб турганидек, Расулуллоҳ фарз намозларидан ташқари ўқиб юрган нафл намозларининг вақтларини ҳам Қуръондан олган. Зотан, Аллоҳ таоло Моида сурасининг 48 ва 49-оятларида, инсонларга Аллоҳ нозил қилган Қуръон билан ҳукм қилишга буюрган.
Юқорида айтиб ўтилган нафл намозларни ўқиш ёки ўқимаслик бошқа масала. Кўпчилик инсонлар бу намозларни ихтиёрий эмас, балки ўқимаса қаттиқ маломатга қолиб гуноҳкор бўлади деган тушунча билан, уларни фарз намозларига тенглаштириб олади. Аксинча, бу намозлар фарз эмас, балки нафл ибодатлардир. Қуръондаги бирорта оятда ҳам, Расулуллоҳдан келган ҳадисларнинг бирортасида ҳам, бу намозларни ўқимаганларга жазо берилиши ҳам айтилмаган, таҳдид ҳам қилинмаган. Аксинча, ўз ихтиёри билан ўқиганларга савоб ва мукофотлар берилиши айтилган. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, нафл намозларни ўқимаган киши асло гуноҳкор бўлмайди. Агар бунинг акси бўлганда, Расулуллоҳ бу намозларни ўз ихтиёри билан гоҳо-гоҳо тарк қилиб турмаган бўлар эди. Мажбурияти остидаги ибодати унинг кундалик беш вақт фарз намозидир, инсон ана шу намозларидан сўралади. Нафл (ихтиёрий) намозларни ўқиганлар эса, савобга эришади.
