1. Фотиҳа сураси

1. Фотиҳа Сураси[1]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

1:1

Яхшилиги чексиз[2], эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан[3].

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

1:2

Борлиқларнинг Эгаси[4] – Аллоҳга олқиш-у мақтовлар бўлсин![5]

الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ

1:3

(У) яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчидир.

مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ

1:4

Сарҳисоб[6] кунининг ҳукмронидир.

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ

1:5

(Аллоҳим!) Сенга қуллик қиламиз[7], (илоҳий) ёрдамни Сендан сўраймиз[8].

اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ

1:6

Ўзинг бизни тўғри йўлга сол[9].

صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ

1:7

Ғазаб(инг)га дучор бўлганлар[10] ва адашганларнинг[11]  эмас, Сен уларга бахт-неъмат берганлар[12] йўлига (Амин).[13]

[1] Фотиҳа сураси, Маккада тушган, 7 оят. Тушиш тартиби 5,  ёзилиш тартиби 1. Фотиҳа сурасининг яна бир номи “Масоний“ дир (Ҳижр 15/87). Пайғамбар алайҳиссалом ҳам шундай деганлар: “Ал-ҳамду лиллаҳ (Фотиҳа сураси) менга берилган етти масоний ва буюк Қуръондир” (Бухорий, Тафсир 1; Насоий, Ифтитоҳ 26). Масоний – иккиталик дегани. Қуръон оятлари муҳкам ва муташобеҳ бўлиб иккига бўлинади. Муҳкам – ҳукм ифодаловчи оятлар, муташобеҳ – ҳукман ва маънан унга ўхшаш бўлади, шу билан биргаликда муҳкам оятларни батафсил очиқлаб берувчи оятлар ҳисобланади. Қуръон оятларининг ҳар бири орасида энг камида иккиталик алоқа бор. Қуръонни кириш қисми бўлган Фотиҳа сураси масоний-иккиталик бўлиб келиши – фотиҳа сураси барча Қуръон оятларининг ўзаги ва мағзи эканини билдиради. Қуръоннинг бошқа сура ва оятлари мана шу Фотиҳа сурасининг имон ва амал масаласидаги тафсири ва баёни ҳисобланади. Севимли пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом: “Сизларнинг энг яхшиларингиз Қуръонни ўрганган ва уни ўргатганингиздир” дедилар (Бухорий ривояти). Аллоҳдан ушбу муборак китобни ўрганишни, ўргатишни, унга аввало ўзимиз амал қилиб, шу ҳадисга асосан умматнинг энг яхшиси бўлиб қолишни сўраб қоламиз.

[2] “Раҳмон ва Раҳим” калималари “раҳмат” ўзагидан турланган сифатлардир. Раҳмат – эзгулик, яхшилик ва икром қилишга кишини ундайдиган хислат, ҳамда ичи оғриш деган маъноларни билдиради (Муфрадот). Раҳмон – раҳмати ҳар нарсани қамраб олган, раҳмати ҳар нарсага етиб ошган, ҳар нарса ва ҳар кимдан ортиб қолади, дегани бўлади. Аллоҳдан бошқаси бу исм ва сифатга лойиқ бўлмагани учун, бу калимага “Яхшилиги чексиз” деб маъно бердик. Раҳим – кўп-кўп эзгулик улашувчи, тинмай яхшилик раво кўрувчи” дегани. Бу сифат инсонларда ҳам учраб туриши мумкин. Бунга мисол, раҳим сифати қуйидаги оятда мўминларнинг сифати қилиб келтирилган: “Муҳаммад Аллоҳнинг элчисидир. Унинг ёнидагилар – кофирларга қаттиқ, бир-бирига нисбатан жуда раҳимлидирлар (эзгулик қилувчи ва бир-бирига инъом-икром улашувчидирлар).” (Фатҳ 48/29). Шу сабабли, раҳим сифатини “эзгулик улашиб турувчи” деб таржима қилдик. Аллоҳ таолони Раҳим сифатига бундай маъно беришимизни яна бир сабаби шу оят:  “Агар Аллоҳнинг неъматларини санасангизлар, саноғини ета олмайсизлар. Чунки, Аллоҳ жуда кечиримли, эзгулик ва неъмат улашувчидир” (Наҳл 16/18).

[3] Аллоҳ таоло Қуръони Каримнинг илк оятида “Яратган Эганг номи билан ўқи!” (Алақ 96/1), деб буюргани учун, Қуръон тиловатидан ва уни ёзишдан аввал албатта Аллоҳнинг номи ёд этилиши керак. Аллоҳ таоло Наҳл сурасининг 98- оятида “Қуръон ўқиганингда қувилган шайтондан Аллоҳга сиғиниб паноҳ сўра”, деб буюргани учун, Қуръон ўқишдан аввал “Аъувзу” айтилади. Демак, аъувзу ва “бисмиллаҳни” айтган кишида шундай ният бўлиши керак: Қуръон ўқиётганимда Аллоҳнинг Ўзидан ёрдам сўрайман, Унга суяниб таянаман, ўқишдан мақсадим уни тушуниб унга амал қилиш орқали Аллоҳнинг ризосига эришишдир. Мен бу ишни Аллоҳнинг амрига кўра бажаряпман, Унинг розилиги учун қиляпман, Ундан ёрдам ва муваффақият сўрайман, Унга суяниб-таянаман ва натижасини мен учун хайрли қилишини сўрайман. Мусулмон инсон ҳар қандай яхши иш қилишидан олдин Аллоҳни ёд этиши керак.

[4] Ҳамд – мукаммал даражада мақташ, афзаллик тарафлама чиройли таърифлашдир (Имом Насафий, Саолибий, ва Тантовий). Ўзбек тилида бунга олқиш дейилади. Кишининг ўз ихтиёрида бўлмаган хислатини айтиб мақташга мадҳ дейилади. Ўзига қилинган яхшиликни тан олиб, унга жавоб тариқасида билдирилган мақтовга ташаккур дейилади. Қилган яхши ишини айтиб мақташга ҳамд дейилади. Маълумки, Аллоҳ ҳар бир ишини бенуқсон ва гўзал адо этади.

[5] “Рабб – эга дегани. Араб тилида бу калима баъзан инсонлар учун ҳам ишлатилади (Юнус 12/50). Аллоҳга нисбатан ишлатилганида “Яратган Эга” деб таржима қилинади. Бир нарсанинг йўқдан бор қилиб яратган эгаси, унинг ҳақиқий эгаси ҳисобланади. Кўп оятларда Робб калимасидан кейин яратиш сифати келтирилади (Нисо 4/1, Аъроф 7/45, Юнус 10/3, Алақ 96/1). Аллоҳ барча борлиқнинг эгасидир. Уни Ўзи яратди ва Ўзи эгалик қилиб бошқаради. Шу боис, “Роб” калимасига “яратган эгаси” деб маъно берилади.

[6] Дин – “дайн” ўзагидан турланган бўлиб, одат, ҳолат, жазо, қаршилик кўриш ва итоат маъноларида ишлатилади. (ас-Сиҳоҳ). Булардан бўйин эгиш ва қаршилик кўриш маънолари оятга мос келади. Чунки, дунёда қилинган ишларнинг барчаси охиратда ҳисоб-китоб қилинади ва қилинган ишларга муносиб жазо ёки мукофот берилади (Нур 24/25, Зориёт 51/6, Инфитор 82/ 17-19). Ҳар ким қилган яхшилиги ёки ёмонлиги учун жазони қиёматда олади. Шу боис қиёматга дин, яъни ҳисоб-китоб куни деб айтилади.

[7] Ибодат – бош эгиб итоат қилишдир (Абдулқоҳир Журжоний, Имом Наҳҳос, Имом Зажжож), бош эгиб буюрилган ишни қилишдир (Фахруддин ар-Розий). Буни ўзбек тилида сўзсиз итоат қилиш дейилади. Мана шу оятга амал қилган инсон ўзини Аллоҳнинг бандаси эканини сўз ва амал билан тасдиқлаган бўлади. Амалсиз қуруқ гап билан ибодат бўлмайди. Аллоҳдан бошқа ҳеч кимни айтгани сўзсиз ва шартсиз амалга оширилмайди. Акс ҳолда, Аллоҳдан бошқасига қуллик бошланади.

[8] Бу оятда келтирилган ёрдам сўраш – Аллоҳдангина сўраладиган маънавий ёрдамларга ишорат қилади. Масалан: Қилган ибодат ва дуоларни қабул бўлиши, қалбимиздаги нифоқ, риёкорлик, ишончсизлик каби маънавий касалликлардан паноҳ сўраб, Ўзидан шифо тилаш ва шу каби Аллоҳдан бошқа ҳеч ким бажара олмайдиган нарсаларни Унинг Ўзидангина сўраймиз. Лекин, моддий ва жисмоний ёрдамларни бошқа инсонлардан ҳам сўраймиз. Масалан: Юкимни кўтаришиб юборинг ва шу каби жисмоний ёрдамлар албатта инсонлардан сўралади, лекин Аллоҳдан сўралмайди. Ҳар нарса Аллоҳнинг мулки эканини ҳамма билади. Лекин, Ундан тўғридан-тўғри ёрдам сўраладиган ўринларда, баъзи инсонлар Аллоҳ билан ўзларини орасига муқаддас ва муборак деб билган баъзи кишиларни восита сифатида қўйиб, ёрдамни ўша воситачилар орқали сўрашади. Бундай дуо қилиш – воситачиларни Аллоҳнинг даражасига олиб чиқиш дегани бўлиб қолади ва бу ҳам ширкни бир туридир. Бу оят Аллоҳдан мана шу шаклда, яъни орага бировни қўшмасдан, тўғридан-тўғри Аллоҳнинг Ўзидангина ёрдам сўраш кераклигини билдирмоқда. Бу оятдаги ёрдам инсонлардан эмас, балки Аллоҳдан сўраладиган ёрдам эканини қуйидаги оятлардан билиб оламиз. Чунки инсонларни бир-бирига ёрдамчи бўлишлари, ўзаро яхшилик қилишлари буюрилган. Алоқадор оятлар: Моида 5/2, Бақара 2/177, Зарият 51/19, Маориж 70/24-25.

[9] Тўғри йўлга муваффақ қилишни сўраш – тўғри йўлда бардавом қолишни сўраш ва ундаги зиёдаликни тилашни билдиради. Сироти-мустақим – Аллоҳнинг китобидир (яъни Ундаги диндир) (Ибн Касир, Али р.а дан ривояти, Ибн Жарир Тобарий, Имом Аҳмад ва Термизий Али р.а. ривояти). Демак, тўғри йўл – Қуръонда кўрсатилган Ислом динидир, Расулуллоҳ бизга олиб келган тавҳид динидир. Қуръонни маҳкам ушлаган инсон албатта тўғри йўлда юради (Анъом 6/151-153, Зухруф 43/43). Бу ҳақ йўлда мустаҳкам юриш учун эса Аллоҳнинг китобига амал қилиш керак, унинг учун китобни тушуниб ўқиш керак. Зеро, барча илоҳий китоблар инсонлар тушунсин деб нозил қилинган (Иброҳим 14/4).

[10] Аллоҳ улардан норози бўлган кишилар – Аллоҳнинг ғазабига дучор бўлган кишилардир. Ғазаб – аччиқланиш, ўзини боса олмай қизариб кетиш, ғазабдан томирлари бўртиб кетиш дегани. Бу сифат бу маънода Аллоҳга нисбатан ишлатилмайди, бироқ “норозилик” деб таржима қилинади (Муфрадот). Аллоҳ улардан рози бўлмаган кишилар ва адашган кимсалар кимлар эканини ва қайси қилмишлари туфайли бу аҳволга тушиб қолганини қуйидаги оятлардан билиб оламиз:

Аллоҳ норози бўлган кимсалар:

Яҳудийлар (Бақара 2:61, 90; Оли Имрон 3:112; Моида 5:60; Аъроф 7:152)

Қасддан бир мўминни ўлдирганлар (Нисо 4:93)

Ҳаққа қарши оёқ тираб туриб олганлар (Аъроф 7:71)

Имон ва ватан ҳимояси йўлидаги жангдан қочганлар (Анфол 8:16)

Ислом динидан қайтган муртадлар (Наҳл 16:106)

Нонкўрлар (Тоҳа 20:81)

Аллоҳнинг дини хусусида (динга қарши) мунозара олиб борадиганлар/бу ишга бел боғлаганлар (Шўро 42:16)

Эрига туҳмат қилган аёл (Нур 24:9)

Мунофиқ эрлар ва мунофиқ аёллар (Фатҳ 48:60)

Мушрик эрлар ва мушрика аёллар (Фатҳ 48:6)

[11] Адашганлар:

Аллоҳнинг оятларига нисбатан ёлғон муносабат билдирганлар (Мўминун 23:105-106)

Ишонганидан кейин имонини яширганлар (Моида 5:12)

Аллоҳнинг йўлидан тўсганлар/Аллоҳнинг йўлига қарши чиққанлар (Нисо 4:167)

Дин хусусида ҳаддан ошганлар (Моида 5:77)

Шубҳа-гумонга қараб иш тутадиганлар/гумонга эргашадиганлар (Анъом 6:116)

Дунё ҳаётини охират ҳаётидан афзал кўрганлар/дунё ишини охират ишидан биринчи ўринга қўйганлар (Иброҳим 14:3)

Аллоҳга ширк қўшганлар (Нисо 4:116)

Фосиқлар/йўлдан чиққанлар (Моида 5:108; Анъом 6:77)

Аллоҳдан бошқасига дуо қилганлар/Аллоҳдан бошқасини ёрдамга чақирганлар (Аҳқоф 46:5)

Аллоҳни қўйиб шайтонларни валий қилиб олганлар (Аъроф 7:30)

Ҳақсизлик қилувчилар/золимлар (Марям 19:38)

Аллоҳ ва Расулига қарши бўлганлар (Аҳзоб 33:36)

Аллоҳнинг зикрига/оятларига нисбатан бағри тош бўлганлар (Зумар 39:22)

Аллоҳга ва Унинг оятларига чақирганларнинг даъватини қабул қилмаганлар (Аҳқоф 46:32)

Қиёмат қоим бўлиши ва у кундаги ҳисоб-китобга ишонмайдиган кимсалар (Шўро 42:18)

Мунофиқлар (Бақара 2:8-16)

Аллоҳ нозил қилган китобларни ва ундаги ҳукмларни яшириб беркитганлар (Бақара 2:174-175)

Кофирлар (ҳақни тан олмаганлар) (Нисо 4:136)

Мушриклар (Нисо 4:116; Иброҳим 14:30)

Дунёдаги мол-давлат ва зеб-зийнатга алданиб ҳақдан узоқлашиб кетганлар (Юнус 10:88)

Нафсининг орзуларига эргашиб кетганлар (Юсуф 12:30)

Аллоҳнинг китобидан узоқлашиб кетганлар (Тоҳа 20:52; Луқмон 31:6)

Аллоҳнинг китобидан далил келтирмасдан, Аллоҳ ҳақида ва Аллоҳнинг ҳукмлари ҳақида гапириб юрадиганларга қўшилиб олганлар, эргашиб олганлар (Ҳаж 22:8-9)

Ёмон инсонларни ўзига дўст қилиб олганлар (Фурқон 25:28-29)

Ҳақ ва ҳақиқатни тан олмай уни ёлғонга чиқаришга уринганлар (Қалам 68:7-8)

[12] Аллоҳ бахт-неъмат берган кишилар – пайғамбарлар, содиқлар,  шаҳидлар ва яхши кишилардир (Нисо 4/69). Улар ҳам Ислом динига амал қилишган. Шунинг увҳун уларнинг йўллари ҳам тўғри йўл бўлган. Зеро, Аллоҳнинг дини ягона Исломдир (Оли имрон 3/19).

[13] Амин – “Аллоҳим қабул қил” дегани, бу сўз ғайридинларда ҳам ибодат ва дуолар сўнгида айтиладиган сўздир (Лисанул Араб). Бу калима Қуръонда келтирилмаган. Муҳаммад алайҳиссалом намозда Фотиҳа сурасини орқасидан ўзи ҳам айтгани ҳамда жамоатдан ҳам айтишни истагани ривоят қилинган (Бухорий, Тафсир 2; Муслим, Солат 62, 87).