Ислом турмуш қуриш учун маълум бир шарт белгилаб қўйган. Ундан аввал йигит кишини ҳам уйлаб бўлмайди, қизларни ҳам турмушга узатиб бўлмайди. Ўша шарт балоғат, яъни жисмоний вояга етиш ва рушд, яъни ақлий ва маънавий етукликдир. Балоғат – жинсий етуклик бўлиб; йигитларни белларидан наслга сабаб бўладиган тухумни ажралиб чиқиши, қизлардан эса одат қони келиш жараёнини билдиради. Рушд – ақлий етуклик бўлиб, моддий ва маънавий ишларини ўз ақл-заковати билан бошқара олиш дегани.
Баъзи бир манбаларда никоҳ учун минимал ёш кўрсатилмаган, шунинг учун, вояга етмаган ёшларни валийлари тарафидан никоҳлаш мумкин деб фатво беришгача борганлар ҳам бўлган ўтмишда. Ҳатто эмизикли чақалоқларни ҳам – ўзаро маслаҳатлари тўғри келиб қолса – никоҳлашга рухсат ва фатво беришган.[1] Бундай фатволар на ақлга ва на Аллоҳни яратган табиий фитрат ва қонунларига тўғри келмайди. Қуръонга эса мутлақо зиддир.
Бизни Қуръон ва Суннат бутунлигида олиб борган тадқиқотларимизга кўра эса, балоғатга етмаган ёшларни никоҳлаш асло мумкин эмас. Ҳатто балоғат ёшини ўзи кифоя қилмайди, балки рушд яъни ақлий етуклик ҳам шартдир. Ақлий етуклик кишининг ўз шахсиятига қараб белгиланади. Бизни бу ҳақдаги далилларимиз Қуръон, Суннат ва ақлга уйғунлигидир. Аллоҳнинг Китобига тафаккур ва диққат-эътибор билан мурожаат қилиш – барча диний ва дунёвий муаммоларни ҳал қилишдаги энг тўғри ёʻлдир. Шу ёʻл орқали Аллоҳнинг ҳукмларига улашиш мумкин. Чунки Аллоҳнинг Китобида хатолик, қарама-қаршилик, тушунмовчиликлар ёʻқдир, асл ва табиий яратилиш қоидаларига зиддият келтириб чиқарувчи ҳукмлар бўлиши ҳам мумкин эмас. Уни маҳкам ушлаган инсон асло адашмайди, ундан узоқлашган киши эса адашмай қолмайди. Энди сизлар билан биргаликда никоҳ учун шарт қилинган балоғат ва рушдни тушунтириб берувчи Нисо сурасининг 6-оятига, сўнгра 2 ва 3-оятларига мурожаат қиламиз.
Аллоҳ таолонинг ушбу оятлардаги…
…وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ
“Етимларни то никоҳ ёшига киргунча синаб туринглар. Сўнг улар тарафидан ақлий етуклик (мол-мулкини ўз-ўзича идора қила олиш қобилият ва иқтидорини) билсангиз, мол-мулкларини уларни ўзларига топширинглар.” (Нисо 4/6)
{إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ} و {فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا) сўзлари – никоҳ учун балоғат ва рушд шарт эканини билдиради. Аллоҳ таоло ушбу оятда, етимлардан жавобгар шахслар етимларга тегишли мол-мулкларини то балоғат ёшига ва ақлий етуклик чоғига кирмагунигача қўлларига топшириб қўймасликка буюрган. Бу сурадаги 2-оятни 6-оятсиз тушуниб бўлмайди. Чунки мол-мулкини топширишдан аввал балоғат ва рушдни шарт қилиб қўйди. 3-оятдаги етимларни никоҳи ҳақида ҳам фақатгина руштдан кейин никоҳлаш мумкинлигини кўрсатиб берди. Қуйидаги оят ва ҳадислар юқоридаги ҳукмни янада тушунтириб беради.
- Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَكَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَقَدْ أَفْضَى بَعْضُكُمْ إِلَى بَعْضٍ وَأَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثَاقًا غَلِيظًا
“Қандай қилиб уни оласизлар? Ахир бир-бирларингиз билан ёлғиз қолдингиз ва улар сизлардан мустаҳкам бир аҳд-паймон олди-ку!” (Нисо 4/21)
Бу оятдаги “مِيثَاقًا غَلِيظًا”- соғлом аҳд-паймонни балоғат ёшига етмаган гўдакдан қандай тасаввур қилиш мумкин. Гўдаклар, вояга етмаганлар никоҳланган эри ёки хотини билан қандай соғлом сўзлашма қура олиши мумкин? Қуръон номуносиб бўлган шахсларга нисбатан хитоб қилмоқдами?! Ёқ, бу нарса амри маҳолдир.
- Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا
“Эй мўминлар! Ёқтирмаган ҳолатингизда аёлларга ворис бўлиб олишларингиз сизларга ҳалол бўлмайди.” Норасидаларни никоҳлаш бу оятдаги ҳалол бўлмайди деган ҳукм остига кирмайдими?
- Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
“Улар билан ҳузур-ҳаловат топишингиз учун ўз турларингиздан сизлар учун жуфтлар яратиши Аллоҳнинг оятларидандир. Ораларингизга севги ва марҳамат пайдо қилди. Тушуниб етган бир халқ учун бунда оятлар (муҳим кўрсатмалар) бордир.“ (Рум 30/31) Эрлик ёки хотинликни ҳатто фарқига ҳам бормаган гўдак ўртасида қандай қилиб ҳузур-ҳаловат ўрнатиш мумкин? Бу оят, никоҳдан кўзда тутилган нарса – оилавий ҳузур ҳаловат эканини, никоҳдан мақсад фақатгина ҳиссий ва шаҳвоний туйғуларини баҳраманд қилиш эмаслигини Аллоҳ таоло ҳикмат ёʻли билан тушунтириб бермоқда. Ақлий ва жинсий етуклик чоғига етмаган ёшларни уйлантириш ёки турмушга чиқариш, Аллоҳ яратган табиат қонунларида кўрсатилган оятларига ҳам ваҳий орқали юборилган оятларига ҳам зид келмоқда. Бундай ҳолатлар, фақатгина инсоннинг ҳақ-ҳуқуқи поймол этилиши ва норасида қизлардан бир буюм сифатида фойдаланиш тушунчасини келтириб чиқаради, бу эса жаҳолат даврида авж олган удум бўлган.
- Муҳаммад алайҳиссалом шундай деди: (لاَ تُنْكَحُ البِكْرُ حَتَّى تُسْتَأْذَنَ[2]
“Бокира қиз изн олинмай туриб никоҳланмайди.”
Ёш қизалоқларда изн бериш ёки бермасликда лаёқати ҳам ёʻқ. Чунки вояга етмаганларнинг изнлари эътиборга олинмайди. Уларнинг изнлари ақлий етуклик чоғигача қабул қилинмайди. Агар ёшлиги сабабли изн олиш муаммо бўлса, уларнинг валийларидан изн олса ҳам бўлаверади демоқчи бўлганларга жавобимиз шундай: Вояга етмаганлардан жавобгар шахслар, фақатгина уларнинг еб-ичиши, ҳимояси, тарбияси, моддий ҳар қандай таъминотидан масъул бўладилар. Асло ёшларнинг шахсиятига эгалик қилиш ҳуқуқи берилмаган, айниқса ҳали бери оилани о ҳарфидан ҳам хабарсиз бўлган ёшларни ўзлари хоҳлагандай никоҳлашга асло рухсат берилмаган. Чунки ҳар бир эркак ва аёл никоҳга қарор бериш ҳуқуқи ўзига топширилганлиги ва бу ҳуқуқдан фақатгина балоғат ва рушд ёшига етгандагина фойдалана олиши Нисо сурасида тушунтириб ўтилди. - Муҳаммад алайҳиссалом шундай деди:
[3]( أيما امرأت نَكَحَت بغير إذن وليها فنكاحها باطل..)
“Қайси бир аёл ўз валийсини рухсатисиз никоҳланса, унинг никоҳи бузуқдир.” Ушбу ҳадис шунга далолат қиладики; Набий алайҳиссалом, никоҳланиш ишини аёл кишини ўзига нисбат берди ва никоҳда валийсини изни ҳам бўлишлигини билдирди. Никоҳ – икки тарафлама тузилган аҳд-паймон ва у аҳд-паймонда изн шартдир. Ёш болаларнинг изн ва рухсатлари ҳеч қандай аҳднома ва келишувларда қабул қилинмайди. Демак, унинг изни ва розилиги қабул бўлиши учун у аввало балоғатга ва рушд чоғига эришиши керак.
- Асл яратилишдаги табиий хилқат ва инсоний фитрат ёш қизалоқларни турмушга чиқарилишини асло қабул қилмайди.Бу – Аллоҳ таоло тарафидан инсонни асл яратилишидаги қўйган қонунларига ҳам зиддир. Чунки Аллоҳ таоло, ҳар қандай жуфтлик ўртасида қачонки тенглик ва ўхшашлик бўлгандагина ўзаро севги-муҳаббат ва меҳр уйғотиш қоидасини ўртага қўйган. Мўйсафид бир қарияга ёш қизалоқни турмушга бериш ёки қария бир нуроний онахонни ёш бир навқирон йигит билан бирга никоҳлаб қўйишни – на мантиқ ва на маъно қабул қилмайди
- Оила қуриш – бу ҳар иккала тарафдан ҳам талаб қилинган жуда катта масъулиятли ишдир. Инсоннинг ҳаёти у учун қанчалик қадрли ва муҳим бўлса, унинг оиласи ҳам шунчалик қадрли ва муҳим ўринни эгаллаши керак. Инсониятни давомийлиги учун энг биринчи ўринга оила соғлом бўлиши керак. Бу ўринда ҳар иккала тарафдан ҳам талаб қилинадиган жавобгарликлар бор. Ахир ўзини ўзи эплолмайдиган даражадаги ёшларни уйлантириб қўйиладиган бўлса, оилани сақлаб қолиш у ёғда турсин, ҳатто ўзларини ҳам эплай олмайдилар. Шу боис оила ичидаги давомли муаммо ва тушунмовчиликлар ўртага чиқиш оқибатида, икки ёшни оиладан, ҳаётдан ва келажакдан ҳафсаласи совиб ва умидлари ўчиб боради.
Вояга етмаганларни никоҳлашга фатво берувчиларнинг далиллари қуйидагича:
- Оят маъносини бузиб, сўнг ўша оятни далил қилиб олишгани:
وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ
(الطلاق 4) Натижада шундай дейишгача боришган: {وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ} “Шу жумлани далилига кўра, на жисмоний ва жинсий етуклик ёшига кирмаган ҳар қандай гўдак ва норасидаларни никоҳлаш мумкиндир.”
Улар оятдаги (لم) ҳарфига (لما) ҳарфи учун фойдаланиладиган маънони қўллашган, натижада оят маъноси ўзгартирилган. Ҳеч шубҳасизки, бу нарса Аллоҳнинг Китобини маъноларини бузиб таҳриф қилишдир. Асл маъноси эса, ҳали бери одат қони келмаган аёллар эмас, балки поклик муддати узайиб қолган ва бир неча ойлаб одат кўрмай қолган аёл ёки умуман одат кўрмайдиган аёлар деган маънони англатади.Бу оятда вояга етмаган қизлар деган гап умуман айтилмаган.
- Набий алайҳиссалом Ойиша онамизга 9 ёшларида никоҳлангани ҳақидаги ривоятни далил қилиб олганларга берган жавобларимиз:
А- Никоҳ аҳди тузилиши учун, ҳам жисмоний-жинсий ва ақлий етукликни шарт қилиб кўрсатган юқоридаги оятларга бу ривоят зид экани ва бу ҳақдаги бошқа соғлом ҳадисларга ҳам қарама-қарши маънода экани ўртага чиқмоқда. Шунинг учун бу ривоятдан бу масала бўйича далил сифатида фойдаланиб бўлмайди.
Б- Баъзи ривоятларда Нисо сурасининг никоҳ ҳақидаги оятлари Мадина шаҳрида нозил бўлган, Набий алайҳиссалом эса Ойиша онамизга Маккада уйланган ва ҳали бери юқоридаги оятлар нозил бўлмаган эди деб келтирилади. Бу нарса ҳам ҳақиқатдан йироқдир. Чунки соф ва соғлом табиатли бир эркак кишининг хилқати вояга етмаган кичик ёшли бир қизалоққа уйланишни асло қабул қилмайди. Агар Расулуллоҳ ҳақидаги бу гапларни ҳақ деб қабул қиладиган бўлсак, у кишининг хилқати ва табиати элчиликдан аввал бузуқ бўлганини иддао қилаётган бўлиб қоламиз. Бундай бўлмагани аниқ. Чунки Аллоҳ таоло у кишининг хулқ-атвори ҳақида жуда кўплаб оятларда мақтаб ва гўзал деб таърифлаб ўтган.
C- Ойиша онамизни 9 ёшларида никоҳлангани ҳақидаги ривоят бошқа кўплаб 18 ёшларида никоҳланган деган ривоятларга қарама0қарши чиқиб қолмоқда. Шу сабабли, биз оятларга мувофиқ келган ҳадисни олишимиз керак. Юқоридаги оятларда никоҳнинг шарти деб кўрсатилган балоғат ва рушд шартлари 18 ёшда никоҳланган деган ривоятда ўз ифодасини топмоқда.
وقف السليمانية/ مركز بحوث الدين والفطرة
Пр. Др. Абдулазиз Байиндир. Сулаймония Вақфи, Дин ва Фитрат Илмий-тадқиқот Маркази.
[1] Ал-бидоя Шарҳ ал-Ҳидоя. [2] Бухорий Никоҳ бўлими 6968. [3] Абу Довуд Никоҳ, Валий бўлими, 2083. Термизий Никоҳ бўлими, Валий бўлими 1102. Ибн Можа Никоҳ бўлими валий ҳақида 1879. Имом Аҳмад 6/47, 165-166.