Одам алайҳиссалом ва Жаннат
Одам алайҳиссаломни жаннатдан чиқарилиши
Бисмиллаҳир роҳманир роҳим.
Мавзу нима учун бунчалик муҳим?
Илк инсон – одам алайҳиссаломни яратилиши ва бошидан ўтказган ҳодисалари ҳар бир инсонни қизиқтирадиган бир мавзу. Бу қизиқиш илк мактаб даврида бошланади ва ҳаёти бўйича давом этади. Қуръон ўқиган ҳар бир инсон уни илк бошдаги саҳифаларида бу мавзу билан дуч келади.
Биз муаллимларга ҳам бу мавзуга алоқадор жуда ҳам кўп савол берилмоқда. Ҳар нарсадан аввал биз – Диний тарбия ва Одоб-ахлоқ мураббийлари болаларга Қуръонга асосланган соғлом маълумот беришимиз керак. Ҳеч бўлмаганда, биз бу ниятда ва ҳаракатда бўлишимиз керак. Агар шундай қилсак, биз болаларни диний билимини, қолаверса унинг диний ҳаётини ҳам соғлом шакллантирган бўламиз. Чунки Қуръонда асло шубҳа ва зиддият мавжуд эмас. Энг муҳими шундаки, биз уни тўғри ва яхлитлигини сақлаб қолган ҳолда тушишимиздир. Акс ҳолда, биз инсонларни нотўғри маълумотга эга бўлиб қолишларига сабабчи бўлиб қоламиз. Зеҳнга ўрнашиб қолган нотўғри маълумотлар инсонларни кексалик ёшларида ё динга бўлган ишончларига салбий таъсир ўтказишга ёки динни илм-фанга асло алоқаси йўқ, деб айблашга ёки динга лоқайдлик билан қарашга сабабчи бўлиб қолишида ёки динга ақл билан идрок қилиб онгли равишда тушуниб бўлмайдиган бир мистик структура сифатида қарашига мажбур қилишга ёки булардан бошқа турли салбий ҳолатларни келиб чиқишига сабаб бўлиб қолмоқда. Бизга тез-тез келиб турадиган ёки кўпчилик инсонларни ақлига туриб қолган саволлардан бир нечта савол қуйидагича:
Агар Аллоҳ инсонларни имтиҳон учун яратган бўлса, нима учун Одамни имтиҳон қилмай Жаннатга киргизди?
Агар ҳар бир инсон Жаннатда яшаши учун яратилган бўлса, нима учун қолган инсонлар ҳам уни айби туфайли Жаннатда яшашдан маҳрум қилинди? Бир ишга сабабчи бўлган киши, уни қилган билан баробар бўлмайдими? (Бу – Христианларни адашиб кетишига сабаб бўладиган асосий нуқтасидир. Бундан ташқари, бизни эътиқод илми билан шуғулланувчи мутахассис олимларимиз ҳам бу саволларга жавоб беришда анча қийин аҳволга тушиб қолишган.)
Жаннатда тақиқланган нарса борми?
Жаннатга кирганлар ундан қайтиб чиқадими?
Жаннатда ўлим борми?
Жаннатда шайтон борми?
Жаннатда ёлғон борми?
Жаннатда қон тўкиш борми?
Одам алайҳиссалом Жаннатдан чиқмаганида ҳам биз барибир имтиҳон қилинган бўлармидик?
Агар Одам алайҳиссалом хатога қўл урмаганида, унинг наслидан баъзилари қилган хатолари туфайли Жаннатдан қувилиб, хато қилмаган насли эса жаннатда яшашга давом этган ва шайтон ҳам баъзан жаннатдагиларни ва баъзан ердагиларни васваса қилиб турадиган бўлиб, инсоният иккига айрилармиди?
Айтайлик, у Жаннатда қолганларнинг баъзиларини шайтон йўлдан оздира олмаган бўлса, қиёматдаги ҳисоб-китобдан кейин ўша шайтон адаштира олмаган инсонлар қаерда қолишарди?
Агар Одам алайҳиссалом хатога қўл урмаганида Аллоҳни шайтонга айтган “Сени ва сенга эргашганларни билан Жаҳаннамни тўлдираман” сўзини маъноси нима бўларди?
Агар Одам алайҳиссалом имтиҳон учун яратилган бўлса, имтиҳондан ўтганидан кейин қилган ишининг қаршилиги ва мукофот сифатида бериладиган Жаннатда нима иши бор эди?
Жаннатдек “кўзлар кўрмаган, қулоқлар эшитмаган ва хаёллар тасаввур қила олмайдиган” бир юртдан дунёга юборилиш Одам алайҳиссалом учун жаҳаннам бўлиб кўрилмасмиди ва бундай бир шароитда яшай олармиди?
Мавзуга қайтадиган бўлсак, бу нарсага ўтмишда ҳам кўп қизиқилган ва бу ҳақда турлича фикрлар билдирилган. Лекин, бу ҳақда билдирилган фикрларни бир қисми Қуръонга асосланган, бир қисми эса таъвилга асосланган. Баъзи олимлар Одам алайҳиссалом яшаган жаннат охиратдаги мўминларга ваъда қилинган абадий ва мангу қолинадиган жаннат деб ҳисоблашган. Баъзи олимлар эса, калимани соф ва асл сўзликдаги маъноларига қараб, Одам алайҳиссалом яшаган жаннатни бир боғ эканини ва бу боғ дунёдаги бўлганини айтишган. Бу борадаги оятларни кўриб чиққанимизда, бу жаннат дунёдаги бир боғ экани маълум бўлмоқда. Бу ҳақдаги далил ва маълумотлар қуйида батафсил келтирилади.
1- Далил: Одам алайҳиссалом дунёда (дунёдаги лойдан) яратилган
“У сизлар учун ерни бешик ҳолига кетирди, унда сизлар учун йўллар тўшади ва осмондан сув туширди. Шу билан У ҳар турли жуфт-жуфт ўсимликлар чиқарди. Ўзингиз ҳам енглар, ҳайвонларингизни ҳам ўтлатинглар. Соғлом фикр эгалари учун бунда оят/нишоналар борлиги аниқ. Биз сизларни ундан (ердан/тупроқдан) яратдик, сизларни унга қайтарамиз ва сизларни яна бир марта ундан чиқарамиз.” (Тоҳа 20/53-55)
(Битта мана шу оят инсон дунёдан, яъни дунёга оид бир парча тупроқдан яратилгани очиқлаб беришга кифоя қилмоқда. Айнан дунёда яратилганини эса Ҳижр сурасининг 28-, 29- оятлари билан Бақара сурасини 30-34- оятларини биргаликда ўқиганимизда тўлиқ тушуниб оламиз.)
“Аллоҳ сизларни ердан ўсимлик ўстиргандек ўстириб чиқарди (яратди). Кейин сизларни яна у ерга қайтаради ва албатта, сизларни (қайтадан) чиқаради.” (Нуҳ 71/17)
“Иблис: “Сен лойдан, қора балчиқдан яратган инсонга ҳурмат ила бош эгмайман.” (Ҳижр 15/33)
Инсонни яратилишида ҳақида сўз юритилган оятларда келтирилган қора балчиқ, ҳидли балчиқ каби ифодалар дунёга, мана шу ерга оид.
Одам алайҳиссалом дунёда яратилди
“Ўз вақтида Раббинг фаришталарга: «Албатта, Мен қуруқ лойдан, ўзгартирилган қора балчиқдан башар яратувчиман. Уни тўғрилаб бўлганимда ва ичига Ўз руҳимдан пуфляганимда, унга сажда қилган ҳолингизда йиқилинг», деди.” (Ҳижр 15/28-29)
Энди бу оятни ўқийлик:
“Роббинг бир кун фаришталарга: “Ер юзида бир мухолиф борлиқ яратяпман”, деди. Фаришталар: “У ерда табиий яратилиш қоидасини бузадиган ва қон тўкадиган бир борлиқ яратармидинг?” деди.” (Бақара 2/30)
Кўриниб турибдики, оятлар бир ҳодисани икки фарқли томонини тасвирламоқда. Биринчиси, Одамнинг яратилиши (қора лойдан), иккинчиси, у ер юзида мухолифат қилувчи бир ўзгача борлиқ ўлароқ ҳаёт кечириши. Бу ҳар иккала оятда ҳам Аллоҳ хитоб қилган борлиқлар фаришталар, одамга сажда қилинишига буюрилганлар ҳам фаришталар. Лойдан яратаман, деб келтирилган оятда “инний холиқун” ифодаси билан, Одам ерда мухолафат қилиб ҳаёт кечириши ҳақида айтилган оятда эса “инний жаъилун” ифодаси билан келтирилган. Шундай қилиб, бу оятлар бир ҳодисани икки хил усулда айтиб бермоқда. Бу шуни англатадики, одам алайҳиссалом ер юзидаги лойдан яратилган ва ер юзида бир-бирига халифа/мухолафат қилиб ҳаёт кечиришган ва шундай давом этади.
Модомики, одамни халифалиги/мухолафати ерда бўлар экан, халифалик/мухолафатнинг илк бошловчиси бўлган Одам алайҳиссалом ҳам ерда яратилгани ва ер юзида ҳаёт кечириши керак бўлади. Чунки Аллоҳ ерда халифа/мухолафат қилувчи борлиқ яратишини айтиб ўтганидан кейин бир қанча оят ортидан шундай деган:
“Айтдикки: “”Эй Одам! Сен ва жуфтинг жаннатга (боққа) жойлашинглар. У ерда хоҳлаганингизча енглар. Лекин шу дарахтга яқинлашманглар, акс ҳолда ҳақсизлик қилувчи- золимлардан бўлиб қоласизлар.”
Яъни, Аллоҳ ер юзида халифа яратаман деганидан кейин, халифаликни илк ҳалқалари бўлган Одам албатта ерда яшаган, ерда халифалик қилган, имтиҳони ҳам ерда бўлган ва терда ўлган бўлиши керак. Демак, Одам алайҳиссалом имтиҳондан ўта олмаган жаннати дунёдаги бир боғ бўлган.
Қуйидаги оят ҳам бу борада далилдир:
“Аллоҳ сизларни ердан ўсимлик ўстиргандек ўстириб чиқарди (яратди). Кейин сизларни яна у ерга қайтаради ва албатта, сизларни (қайтадан) чиқаради.” (Нуҳ 71/17)
Шунингдек, қуйидаги оятларга ҳам тасдиқловчи далил сифатида қарашимиз мумкин:
“Аллоҳ сизларни илк бор яратишда қандай бошлаган бўлса, ана шу шаклда қайтасизлар.” (Аъроф 7/30)
(Бу оят, Одам алайҳиссалом илк бошда қандай яратилган бўлса, биз ҳам қиёматда ана ўшандай қайта тирилишимизга ишорат қилмоқда. Қиёматда биз албатта бу дунёда тупроқдан яратилиб чиқариламиз, демак, Одам алайҳиссалом ҳам бу дунёдаги тупроқдан яратилган.)
“Унинг оят/нишоналаридан яна бири шуки, сизларни тупроқдан яратиши ва сўнгра сизлар башар ўлароқ ер юзига тарқаб кетишингиздир.” (Рум 30/20)
(Ер юзига тарқалган илк инсонлар Одам ва унинг насли эди, тупроқдан яратилган ҳам Одам эди.)
Бу борада бошқа оятлар ҳам бор. Аммо мавзу Одам алайҳиссаломни яратилиши ҳақида бўлмагани боис, бу далиллар билан кифояланамиз.
“Одам алайҳиссалом дунёда яратилмаган” деганларни ёки “Одам ерда яратилган, кейин жаннатга юксалтириб чиқарилган” деганларни эса ҳеч қандай далил-исботи йўқ.
2- Далил: Одам алайҳиссалом Дунёда яшаган
Одам алайҳиссалом Охиратда мўминларга берилиши ваъда қилинган жаннатда эди, деганларни далилларидан бири мана шу оят:
“Кейин, шайтон у дарахт туфайли иккаласини оёқларини тойдирди ва яшаб турган жойларидан чиқарди. Уларга шундай дедик: “Бир-бирингизга душман бўлиб тушинглар. Бу тупроқларда сизлар учун ерлашадиган жой ва бир муддатгача ҳаёт кечиришингиз учун керак бўладиган нарсалар бўлади.” (Бақара 2/36)
Улар: “Бу оятда “Тушинглар” дейилган. Демак Одам ва Ҳавво жаннатда эди, кейин ерга тушишган.”
Аммо «Тушинг = (ҳ-б-т =ه-ب-ط) сўзи Қуръоннинг бошқа оятларида дунёнинг бир жойидан бошқасига тушишини англатади. Мисол учун;
Айни сурада:
“Бир вақтлар шундай деган эдингиз: “Мусо! Бир хил таомга бардош бера олмаяпмиз; Роббинга ёлворки, бизларга ерда етишадиган сабзавотдан; бодринг, саримсоқ, мош-ловия, пиёз ундирсин!” У эса: “Афзал бўлган нарсани ундан пастроқ савияда бўлганга алмаштиришни хоҳлайсизларми? Бир шаҳарга тушинглар, у ерда сизлар хоҳлаган нарсалар бор!”, деди.” (Бақара 2/61)
Ва Ҳуд сурасининг 48- оятида:
“Эй Нуҳ! Сен ва сен билан бирга бўлган халқларга Биздан салом ва баракат бўлган ҳолда кемадан тушинглар.”
Шундай қилиб, Одам алайҳиссалом учун ишлатилган “тушинглар” сўзи дунёдаги яхши ва катта имкониятли бир боғдан бошқа бир жойга тушиш учун ишлатилган. Шунинг учун бу оят улар охират жаннатидан тўғридан-тўғри бу дунёга тушишган, деган гапга далил бўлмайди.
3-Далил: Жаннат боғ дегани
Қуръони Каримда жаннат калимаси фақатгина охиратдаги мукофот юрти ўлароқ эмас, балки дунёдаги бир боғ сифатида ҳам келтирилган. Жаннат сўзи дунёдаги боғ эканини билдирувчи йигирмага яқин оят бор. Қуйида ушбу оятлардан бирини келтирамиз:
“Уларга шу икки кишини мисолини келтир: Улардан бирига иккита узум боғ (иккита жаннат) бердик ва у боғларни хурмо билан ўрадик ва ораларини экинзорга айлантирдик. Ўша икки боғ (икки жаннат) ҳосилини бекам-у кўст берарди, Биз уларни орасидан анҳор оқизиб қўйганмиз. Ниҳоят уни катта бойлиги бўлди. Дўсти билан гаплашаётиб шундай деди: “Мени мол-давлатим сеникидан кўп. Нуфус жиҳатидан ҳам сендан устунман. Кейин у ўзига ҳақсизлик қилган ҳолда боғига кириб: “Мен буни ҳеч қачон йўқ бўлиб кетмайди, деб ўйлайман.” (Каҳф 18/34)
Демак, Одам алайҳиссалом ҳақида ишлатилган «жаннат», албатта охиратда мукофот уйи ўлароқ бериладиган жаннат эмас. Қуръонда дунёдаги боғларга жаннат деб аталган. Зотан Араб тилида боғ-роғлар ва ям-яшил ўтлоқларга жаннат дейилади.
4- Далил: Охират жаннати билан дунё жаннатини фарқи бор
Одам алайҳиссалом киргизилган жаннатнинг (боғнинг) хусусиятлари охиратда мўминларга мукофот ўлароқ бериладиган жаннатнинг хусусиятларига асло ўхшамайди, бир-бирига умуман тўғри келмайди. Қуйида мавзуга алоқадор бир нечта оятни келтириб, ҳар иккала жаннат таърифларини солиштириб кўрдик:
“Аллоҳга ишониб суянган ва яхши ишлар қилганлар эса Жаннат аҳлидир. Улар Жаннатда мангу қолувчилардир.” (Бақара 2/82)
Охиратдаги жаннатлар ҳақида айтилган деярли барча оятда ўша жаннатга киришни шарти ўлароқ “Аллоҳга ишониб-суяниш ва яхши/солиҳ ишларни амалга ошириш” ишлари келтирилган. Одам алайҳиссалом қайси қилган солиҳ амали учун у жаннатга киргизилган? Қолаверса, охиратдаги жаннат абадий қоладиган жаннатдир. Одам алайҳиссалом киргизилган жаннат эса мангу ва абадий қоладиган жой бўлмаган, чунки унга араг хатога қўл урилса у ердан чиқариб юборилиши айтилган. Ҳатто, шайтон одамни васваса қилаётганида “бу дарахтни есанг бу жаннатда мангу қоласан” деб айтган.
Шундай қилиб, Одам ва Ҳавво кирган жаннат охиратда бериладиган абадий жаннат бўлмаган.
“Аллоҳ айтадики: Бу кун – ростгўйларни ростгўйлиги ўзларига фойда берадиган кундир. Уларга ичларидан анҳорлар оқиб турадиган жаннатлар бор. Улар у жаннатлар ичра мангу ва абадий қолувчилардир. Аллоҳ улардан рози, улар ҳам Аллоҳдан рози бўлишади. Энг катта муваффақият мана шудир.” (Моида 5/119)
Бу оятларда айтилган охират жаннатига кирган инсон энди у ерда мангу қолади ва у Аллоҳдан Аллоҳ ҳам ундан рози бўлган ҳолда яшайди. Аллоҳ рози бўлган инсон яна қайтадан жаннатда бадбахт бўлиб қолиши мумкинми? Аллоҳ таоло Одамни жаннатга киргизганида: “Эҳтиёт бўлинглар! Шайтон сизларни бу жаннатдан чиқариб юбормасин. Акс ҳолда бахтсиз бўлиб қоласизлар (фаташқо)” деб буюрган.
“Жаннатга киринглар. Сизларга ҳеч қандай қўрқув бўлмайди, сизлар ғамгин ҳам бўлмайсизлар.” (Аъроф 7/49)
Одам алайҳиссалом жаннатда яшаган вақтида ҳам ўлим хавфи ҳамда жаннатдан чиқиб кетиш хавфи бўлган. Жаннатдан чиқарилганида эса жуда хафа бўлган, маҳзун бўлган.
“У ердаги тилаклари “Салом”дир.” (Юнус 10/10)
Одам алайҳиссалом яшаган жаннатда эса оятда айтилган саломатлик йўқ эди. Чунки шайтон уни давомли васваса қилиб турар ва хатога қўл уриб қўйишидан хавфсираб яшар эди.
“Қилган сабр-бардошингиз туфайли салом сизларга. Оқибат диёри қандай ҳам яхши!” (Раъд 13/24)
Одам алайҳиссалом яшаган жаннат оқибат диёри эмас, балки бошланғич диёр бўлган. У учун ҳаёт у ердан бошланган.
“У жаннатларга тинчлик, эсон-омонлик ила киринглар.” (Ҳижр 15/46)
Одам алайҳиссалом яшаган жаннатда эсон-омонлик бўлмаган. Ҳар доим у ердан чиқиб кетиш хавфи бўлган ва бир кун ўша нарса юз берди ҳам.
“Улар у ердан (жаннатлардан) чиқарилмайдилар.” (Ҳижр 15.48)
Барчага маълумки, Одам алайҳиссалом жаннатдан чиқарилган.
“У ерда бекорчи/беҳуда сўз эшитмайдилар.” (Марям 19/63)
Одам алайҳиссалом жаннатида туриб шайтон тарафидан беҳуда ва ёлғон гаплар эшитиши ва у гапларга алданиб қолганлиги туфайли чиқарилган жаннатидан.
“Бу яхшими ёки тақводорларга тайёрлаб қўйилган мангулик жаннати яхшими? У жаннат улар учун улар учун мукофот ва охирги борар жойдир.” (Фурқон 35/15)
Одам алайҳиссаломни боғи мукофот ҳам эмасди, охирги борар жойи ҳам эмасди. Аксинча имтиҳон қилинадиган илк манзили эди.
“У ерда (охиратда мукофот ўлароқ бериладиган жаннатда) кўнгил истаган нарсалар ва кўзлар қувонадиган нарсалар бор. Сизлар у ерда мангу қоласизлар.” (Зухруф 43/71)
Одам алайҳиссаломни боғида кўнгли тусаса-да, лекин тақиқланган мева бор эди. Охират жаннатида ҳеч нарса тақиқланмайди.
“Улар у ерда беҳуда ва гуноҳга олиб борадиган сўз эшитмайдилар.” (Воқеа 56/25)
Охиратдаги жаннатда гуноҳга сабаб бўладиган гап-сўз бўлмайди. Чунки у ерда шайтон бўлмайди.
“Эй тўлиқ қаноат ҳосил қилувчи шахс, …Жаннатимга кир!” (Фажр 80/27-30)
Одам алайҳиссалом фариштага айланиш ва жаннатда мангу қолиш орзусида ўша тақиқни бузган эди. Демак, кишига берилган нарсалардан тўлиқ қаноат қилмаслик уни бор имкониятидан айрилиб қолишига сабаб бўлади. Аллоҳни жаннатига кириш учун эса У берган нарсаларга тўлиқ қаноат ҳосил қилиш орқали кирилади. Тўлиқ қаноат ҳосил қилган кишига “Жаннатимга кир!” дейилди, қаноатланмасдан тақиқланган нарсага қўл урган Одамга эса “Жаннатимдан чиқ” дейилди.
Булар каби жуда ҳам кўп оятлар бор. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Одам алайҳиссалом кириб яшашни бошлаган жаннат билан охиратда мўминларга мукофот сифатида бериладиган абадий жаннат ўртасида фақатгина ном ва айтилиш жиҳатидан ўхшашлик бор, холос. Бундан бошқа ҳеч қандай ўхшашлик йўқ.
5- Далил: Охират жаннатига фақатгина имон билан яхши амал қилганлар киради
Шайтон Аллоҳга исён қилганида лаънатланиб Аллоҳни даргоҳидаги мақоми ва вазифасидан қувилган ва энди уни охир-оқибат борар жойи жаҳаннам бўлиши айтилган эди. Лаънатланиб қувилган шайтонни мукофот ўлароқ бериладиган абадий жаннатда нима иши бор?
Шайтон жаннатга кирди, деб айтиш оятлар ўртасида зиддият пайдо қилади. Қуръонда эса асло қарама-қаршилик ва оятлар ўртасида зиддият йўқ. Баъзи бир эски бехабар ҳикоячилар шайтонни яширинча жаннатга кириб олганини айтишади. Бу эса куфрдир.
“Қасамки, сендан ва улар орасида сенга эргашганлардан барчасини жамлаб жаҳаннамни тўлдираман.” (Сод 38/85)
“Аллоҳ шундай деди: “Буйруққа итоатсизлик туфайли ҳайдалган ҳолда чиқ у ердан! Қани улардан бири сенга эргашиб кўрсин-чи, жаҳаннамни сизлар билан тўлдираман.” (Аъроф 7/18)
6- Далил: Охират жаннатида фисқ-фасод йўқ
“У ерда фасод чиқарадиган ва қон тўкадиган бир борлиқ яратасанми?” (Бақара 2/30)
Аллоҳ таоло ерда инсон яратишини айтганида, фаришталар у ерда қон тўкадиган ва фасод иш қиладиган бир борлиқ яратилиши ҳақида гапиришган. Ҳолбуки, охират жаннатида қон тўкиш ҳам йўқ, фисқ-у фасод ҳам йўқ. Аксинча у ер саломатлик ва омонлик юртидир. (Қаранг: Ҳижр 15/28-29, Бақара 2/30)
7- Далил: Охират жаннатига дунё имтиҳонидан ўтган мўминлар киради
Аллоҳ таоло инсонлар ва жинларни имтиҳон учун яратганини очиқча билдирган. Инсонларни имтиҳони Одам алайҳиссаломдан бошланган. Жинларни имтиҳони эса ундан илгари бошланган. Алоқадор оятларни қуйида келтираман:
“У ўлим билан ҳаётни сизларни қайси бирингиз амалда яхшироқ эканингизни синаш учун яратди.” (Мулк 67/2)
Демак, Одам алайҳиссалом ҳам иблис ҳам имтиҳон учун яратилган. Имтиҳон учун яратилган Одам ҳали ҳануз имтиҳондан ўтмай туриб, имтиҳондан яхши ўтганларга бериладиган жаннатда нима иши бор эди, ажабо? Бундан ҳам ғариб бир ҳолат шундаки, Одамдан олдин имтиҳондан ўта олмаган иблис лаънатланган, оқибатда жаҳаннамли болиши айтилган ва Аллоҳни даргоҳидаги мақоми ва вазифасидан қувилган бўлишига қарамай, фазл-у марҳамат ва раҳмат юрти бўлган жаннатга кирганини иддао қилиш қаттиқ адашиш бўлса керак. Бу етмагандек, баъзи бир эски ҳикоячилар каби шайтонни жаннатга яширинча кирганини гапириб юриш??? (Ҳошо – Аллоҳ билмай қолган, Аллоҳдан беркиниб, дегандек!)
8- Далил:
Оятлар ва ҳадислардан биламизки, абадий жаннат билан бу дунёдаги боғ-роғларнинг шароитлари ўртасида жуда катта фарқ бор. Охиратдаги жаннатда ўлим, касаллик, қарилик, зерикиш ва ёлғизлик йўқ. Аллоҳни кўриш бор, фаришталар билан гаплашиш бор… Демак, инсон танаси дунёдаги одам танасидан фарқ қилади. Аммо дунё учун яратилган танада юқоридаги хусусиятлар мавжуд эмас. Одам алайҳиссалом билан боғлиқ оятларга назар ташласак, унинг танасида дунё ҳаётига хос хусусиятлари борлигини кўрамиз. Агар Одам алайҳиссалом дунёда яратилган бўлса – оятларга кўра – осмонга кўтарилгач, танаси ўзгарганми? Йўқ, агар у жаннатда яратилган бўлса, у бошқа шакл ва ўзгача қиёфада дунёга келганми?
Қуйидаги олимлар ҳам Одам алайҳиссалом чиқарилган жаннат дунёдаги бир бог бўлган деб билишади. (Гарчи бу далил бўлмаса-да, лекин мен буни қўшдим, чунки баъзи одамлар далиллардан кўра одамларнинг фикрларига кўпроқ аҳамият кўрсатишади ва машҳур инсонларни фикрига қизиқишади.)
Тафсирчи олимлардан Абул Қосим ал-Балхий ва Абу Муслим ал-Исфаҳоний Одам алайҳиссалом яшаган жаннат дунёдаги бир боғ бўлган деб айтишган. (Фахруддин ар-Розий)
Шу билан бир қаторда, Убай б. Каъб, Абдуллоҳ б. Аббос, Суфён б. Уяйна, Абу Ҳанифа ва Мотрудий ҳам Одам алайҳиссалом қўним топган жой дунёдаги бир боғ эканини айтишган. (қаранг: Ҳадил-Арваҳ, Ибнул-Қойюм ал-Жавзийя, Дамашқ, 25- саҳифа) (Бу маълумот Мустафо Исломўғлининг асослаб келтирган таржимасидан олинган.)
Одам алайҳиссалом чиқарилган жаннат охиратдаги жаннат эканини айтганларнинг далиллари:
- Аллоҳ шундай деди: “Бирингиз бошқангизга (наслларингиз бир-бирига ёки шайтон билан мўминлар бир-бирига) душман бўлиб тушинглар!” (Аъроф 7/24)
Бу оятда келтирилган “тушинглар” сўзини жаннатдан дунёга тушинглар шаклида таъвил қилишган. Бу ҳақдаги далилларимизни юқоридаги 2- далилда айтиб ўтдик.
- “Шунда Биз: “Эй Одам! Бу (шайтон) сен ва завжангга аниқ душмандир. У сизларни жаннатдан чиқариб вубормасин; кейин ташвишга тушиб қоласан. Чунки сен у ерда аниқ оч ҳам яланғоч ҳам қолмайсан ва сен у ерда ташна ҳам бўлмайсан, қуёшда ҳам куймайсан.” (Тоҳа 20/118-119)
Яъни уларни айтишича, Одам алайҳиссалом жойлашган жаннатни таърифлари – оч қолмаслик, чанқамаслик, яланғоч қолмаслик, қуёшда куймаслик – савоб ва мукофот сифатида мўминларга ваъда қилинган жаннатга хос бўлган сифатлардир. Бундай сифатларга эга бўлган бир жаннат (боғ) дунёда йўқ. Шундай экан, Одам алайҳиссалом жойлашган жаннат охиратдаги абадий жаннатдир.
Келинг, ушбу оятни қисқача кўриб чиқайлик:
а. Оятда билдирилган Одам алайҳиссаломни бахтсизлик ва машаққат чекиши борадиган манзилига нисбатан айтилган. Одам ўша боғдан чиқарилгач, Арабистонни қизғин чўлларига юборилган. Чунки буни айнан Қуръондан биляпмизки, каъба ер юзида қурилган илк бинодир. Уни одам алайҳиссалом қурган. (Оли Имрон 3/96) Одам алайҳиссалом суви бор, ейдиган мева-чевалари бор ва киядиган кийимларини осонгина қўлга киритадиган ва яшаш учун ҳар томонлама қулай ва кенг имкониятлар яратиб қўйилган боғдан Арабистонни қизиб турган саҳроларига юборилганида, албатта шундай огоҳлантирилган. Чунки яшаш учун махсус тайёрланган боғларда инсонни қуёш нуридан ҳимоя қиладиган сояли дарахтлар, сувсиз қолмаслиги учун чашмай-и булоқлар, оч қолмаслиги учун кўплаб келтириб қўйилган ҳайвонлар бўлади. Бошқача қилиб айтганда, бу дунёнинг боғлари билан ҳам тушуниш осон бўлган бу оят, Одам алайҳиссаломнинг жаннатга ўрнатилиши каби муҳим воқеага далил бўлмайди.
Хулоса қилиб;
Одам алайҳиссаломни бахтсизлиги ва ташвишга тушиши – шундайгина ҳар томонлама яшаш учун тайёр ҳолга келтириб қўйилган бир гўзал боғдан чиқариб юборилиб, жуда ҳам қийин шартлар остида яшашга мажбур бўладиган чўл шартларининг бахтсизлигидир. Шу нарса аниқки, инсон жуда ҳам гўзал ва яшаш учун махсус тайёрлаб қўйилган бир боғдан қайнар чўлга тушиб қолганида жуда ҳам кўп машаққат чекади ва қаттиқ ташвишга тушиб қолади ва ўзини бахтсиз ҳис қилади. Чунки саҳрода сув йўқ, мева-чева топиш муаммоли иш, қуёш тепадан ёндиргудек бўлиб қиздиради, терисидан кийим қилиб кийиш учун яроқли ва фойдали бир ҳайвон топиш ҳам муаммо бўлади.
Энди, бу оятга кўра ўша боғ охиратдаги бир боғ бўлмаганини далилларини келтирамиз.
б. Шунингдек, ушбу оятда “шайтонни ҳам чиқариб юборилиши” ҳақида айтилган. Бу эса мутлақо дунё ҳаётига ишорат қилади. Чунки охиратда ягона ҳукмрон ёлғиз Аллоҳ бўлади. Уни рухсатисиз ҳеч қандай ножўя ишга қўл ҳам ура олмайди, ножўя сўз ҳам айта олмайди, қолаверса, ҳеч ким Аллоҳга исён қила олмайди. Аммо бу дунёда инсон ва жин тоифасидан бўлган шайтонларга муҳлат берилган. Улар қиёматгача ҳар қандай малъун ишни амалга ошириш имкониятига эга. Улар шунинг учун кўпчиликни йўлдан оздиради ва эгалик қилиб турган имкониятларидан маҳрум қилади. Натижада инсонларни бахтли ва фаровон ҳаётдан бахтсиз ҳаётга олиб чиқади.
Бу оят охиратдаги жаннатга ишорат қилаётган бўлса, жаннатда ўлим бормики, шайтон у ердагиларни ўлим билан қўрқитиб, у ерда мангу ва абадий яшаш билан алдасин? Жаннатда зотан абадий қолинмайдими?
Жаннатда шайтон борми? Жаннатда ўлим борми? Жаннат саломатлик ва омонлик юрти эмасми? У ерга кирган киши имтиҳон ҳам қилинмайди ва у ердан қайтиб чиқиш билан қўриқитилмайди. Дунёдаги гўзал бир боғ билан охиратдаги жаннатни қиёслаш мумкин эмаслиги ҳақида юқорида 4- далилда айтиб ўтдик.
Оятда келтирилган ўша охират жаннатига хос, деб таъвил қилинган сўзларни биз бу дунёда ҳам ишлатамиз. Мисол учун; “Оч-яланғоч эмассан, қўлингдаги неъматни қадрини бил!”, деймиз. У ҳолда оятдаги “оч қолмайсан, чанқоқ қолмайсан” ифодалари ўша боғни гўзаллиги ва яшаш учун энг қулай бир макон эканига ишорат қилади.
- “Жаннат” лафзидаги умум ифода этмаган алиф-лом (лом-и таъриф)дир. Чунки барча жаннатларга бирданига жойлашиб олиш имконсиздир. Шу боисдан, бу жаннат аввал ҳам айтиб ўтилган ва маълум бир жаннат бўлиши кераклиги ўртага чиқади. Мусулмонлар тарафидан билинган жаннат эса, охиратдаги мангу қолинадиган мукофот юрти бўлган жаннатдир. Бунга кўра, оятдаги жаннатни шунга кўра тушуниш керак.
Уларни бу гаплари ҳам далил бўла олмайди. Чунки Қуръони Каримда охират юртидаги жаннат ҳақидаги кўплаб оятларда жаннат лафзи алиф-ломсиз келтирилган. (Бақара 2/25, Оли Имрон 3/15, Нисо 4/122, …) Бошқа бир қанча оятларда эса алиф-лом билан келтирилган. Дунёдаги жаннат ҳақида хабар берилган оятларда ҳам жаннат лафзи алиф-лом билан келган. Бу ҳолат уларни “Одам алайҳиссалом яшаган жаннат охират жаннатидир” деган гапларига келтирган далилларини кучсизлаштиради. Албатта, бу оятлар алиф-ломли ёки алиф-ломсиз экани, тил нуқтаи назаридан муҳим тафсилотлар ва маънолар англатади. Аммо бу маъноларни нима эканини аниқлашда Қуръон бутунлигини бузмаган ва оятлар ўртасида бир-бирига зиддият келтириб чиқармайдиган ҳолатда хулоса қилишга мажбурмиз. Чунки Қуръонда қарама-қаршилик йўқ. Аммо баъзи қарама-қаршиликлар ўзимизни нотўғри тушунишимиз ёки тўлиқ тушуна олмаганимиз туфайли юзага келиши мумкин.
- Яна баъзи бир хабарларга кўра: Аллоҳ фаришталардан бирига дунёнинг ҳар тарафидан тупроқ олиб келтириб, Одамни жаннатда яратганмиш.
Уларни бу гапларини ҳеч қандай далили йўқ. Бу нарса умуман ёлғон ва хаёлий фантастикадан бошқа нарса эмас. Чунки Аллоҳ: “Аллоҳ сизларни ердан ўсимлик ўстиргандек ўстириб чиқарди (яратди). Кейин сизларни яна у ерга қайтаради ва албатта, сизларни (қайтадан) чиқаради.” (Нуҳ 71/17), деб буюрган. Бу оят уларни бу сафсаталарини бутунлай йўққа чиқариб юборади.
Маълумки, Қуръони Карим инсонларни баъзи бир иддаоларига қарши оятларда “далилларингизни келтиринг!”, деб, уларни айтаётган даъволарини исботлашини талаб қилади. Бундай оятлар жуда кўп. Буларга битта мисол бериб ўтамиз:
“Эй Муҳаммад! Айтгинки: Далил-ҳужжатларингизни келтиринг. Мана бу мени ёнимдагиларни зикри (китоби) ва мендан олдингиларни зикри (китобидир).” (Анбиё 21/24)
Яъни, Аллоҳ таоло бир иддаони ўртага чиқарганлардан китобий бир далил келтиришларини талаб қилмоқда. У яна шундай деган: “Қул фалиллаҳи ал-ҳужжат ал-балиғоҳ” (Анъом 6/149)
Лекин, афсуски, биз мусулмонларда бир одат бор. Аввал ишончли далилларга таянмасдан баъзи бир назариялар ва ғояларни илгари сурамиз. Ундан кейин “”Аллоҳни шундай қилишга қодир эмасми?” деб мантиқан тўғрилашга уринамиз. Аниқки, Аллоҳни ҳамма нарсага кучи етади. Лекин, Аллоҳни кучини ҳар нарсага далил қилиб келтирилмайди. Аллоҳ таолони Ўзи барпо қилиб қўйган системаси ва ўлчови бор. Ўша системаси ва ўлчовини (суннатини) асло ўзгармаслигини Аллоҳни Ўзи ўнларча оятларда такрор-такрор эслатиб ўтган. Ўша қонун-қоидаларини бизларга Ўз китобида тушунтириб қўйган. Мисол учун; Аллоҳ ўз пайғамбари Муҳаммад алайҳиссаломни жаҳаннамга киргизишга кучи етмайдими? Албатта етади. Лекин У бундай қилмайди. Чунки уни Ўз қонуни ва Ўз суннати бор. У суннатини асло ўзгартирмайди. Уни суннатига/қонунига кўра Унга холис қуллик қилганларни жаннати билан мукофотлашини белгилаб қўйган ва бизга билдириб ўтган. Аллоҳни билдириб қўйганига қарамасдан, ҳеч қандай далилга асосланмасдан “Аллоҳни бунга кучи етмайдими?” гапи билан бир пайғамбарни жаҳаннамга ҳам кириши мумкинлигини айтиш қанчалар жирканч ва нотўғри тушунчадир, қанчалик мантиқсизлик, усулсизликдир. Бу масалада Аллоҳ белгилаб қўйган ва “бу чегараларни бузманглар”, деган қанчадан-қанча чегаралар инсонлар тарафидан бузилиб, ҳар ким хаёлига келган нарсани диндан деб гапираверадиган, ақлига келган нарса билан ҳукм чиқараверадиган, улардан далил сўралса “Аллоҳ бундай қилолмайдими?” дейишдан бошқасига ўтмай қолди. Амалда ва ҳақиқий ҳаётда бунга кўплаб мисоллар мавжуд. Бироқ, мавзуни бузмаслик, йўналишни ўзгартирмаслик учун юқоридаги хаёлий мисол этарли.
Бизни ҳолатимиз ҳам бир оз шунга ўхшайди. Юқорида келтириб ўтганим оятларда Аллоҳ таоло очиқдан-очиқ Одам алайҳиссаломни дунёда яратганини билдирди.
Инсонни Аллоҳни Ўзига қуллик қилиш учун яратганини билдирди.
Дунё ҳаёти имтиҳон юрти эканини ҳам оятлардан ўргандик.
Жаннатни эса, ажр ва мукофот ўлароқ бериладиган бир диёр эканини ҳам оятлардан ўргандик.
Золимлар ҳатто Жаннатни ҳидини ҳам ҳидламаслигини ҳам ўргандик.
Қуръонда жаннат калимаси фақатгина охиратдаги мукофот диёри бўлган жойга-гина ишлатилмаслигини ҳам оятлардан ўргандик.
Ушбу далилларга қарамай, Одам Ато аслида дунё учун яратилганини, кейин жаннатга олиб чиқилганини, сўнгра яна жаннатдан ерга қайтарилганини қандай қилиб ва нимага асосланиб айта оламиз?
Меҳмет ГУНГЎРЕН