МАХФИЙ ИЛМЛАР
(Илми Ладун, Илми Ботин)
Илми Ладун – Аллоҳ таоло тарафидан берилгани иддао қилинадиган махсус билим маъносида ишлатилади, Илми Ботин ҳам худди шундай. Аксарият ҳолатларда бирон-бир шайхни муқаддаслаштириш ва халқни унга эргаштириш мақсадида, унга мана шундай илм берилгани ҳақида гап тарқатилиб келинган.
Пир: Маънавий йўлни яхши биладиган ва соликларни ўша йўлга улаштириб қўядиган бир шайх излаш шариат буйруқларидан бири ҳисобланади.
Байиндир: Агар тўғри йўлни кўрсатиб берадиган ва унга ўрнак бўла оладиган бир инсонга эҳтиёж сезилиши ҳақида гапираётган бўлсангиз, бу тўғри. Инсонни ҳар бир соҳада бир тарбиячиси, устози ва муаллими бўлиши керак ва бунга инсонлар доимо муҳтож бўлишади.
Пир: Шайхларга берилган илм Ботин Илмидир. Бу илм ҳаммага ҳам берилавермайди. Аллоҳ ундан рози бўлсин, Абу Ҳурайра шундай деган:
“Мен Росулуллоҳдан икки қоп тўла илм олдим. Булардан бири сизларга айтиб бердим. Агар бошқа бирини ҳам сизларга айтиб берганимда эди, бўйнимни узиб ташлар эдингиз.”[1]
Бизни илмимиз айнан ўша махфий илмдан.
Байиндир: Абу Ҳурайра бировга айтмаган илмини сизлар қаердан олдингиз? Манбаси, далили ва асоси бўлмаган нарса қандай қилиб илм бўлиши мумкин?
Пир: Каҳф сурасида Ҳизр билан ҳамсафарлик қилган Мусо воқеаларни асл мақсади ва ич тарафини билмаганлиги сабабли Ҳизрга эътироз билдирган. Ҳизр алайҳиссалом Илми Ладун эгаси бўлганлиги сабабли, у ҳар нарсани ич тарафини ва воқеаларни асл моҳиятини тушуниб етар эди. Оятда: “…Унга Ўз ҳузуримиздан илм бериб марҳамат қилганмиз.” (Каҳф 18/65) деб марҳамат қилинган. Мана шу илмни номи Илми Ладун ва Илми Ботин дейилади.
Байиндир: Ҳизрни ёнида юрган Мусо бу илмни ўргана олмаган бўлса, сиз у илмни қаердан ўргандингиз? Бу илм сизга ўргатилганини далили нима? Қўлингизда бунга бирон-бир асос борми?
Пир: Абу Ҳурайрани сўзи бизга далил!
Байиндир: Ахир бу имлни Абу Ҳурайра ҳам бировга айтмаган экан-ку!
Мусо алайҳиссалом, ёш бир йигит ва Ҳизр ўртасида бўлиб ўтган воқеа Қуръонда шундай баён қилинади:
“Ўз вақтида Мусо ёш доъстига шундай деди: “Икки денгиз бирлашган жойга етмагунимча, йилларимни олса ҳам юравераман.” Икковлон икки денгиз бирлашган жойга етганларида, балиқларини унутдилар. Балиқ денгизни тешиб ёъл олди.
У ердан оътгандан кейин у йигитига: “Тушлигимизни олиб кел. Бу мусофирлик бизни анча чарчатиб қўйди”, деди.
Ёш йигит айтдики: “Буни қаранг! Харсангга суяниб қолганимизда, балиқни балиқни унутиб қўйибман. Уни эсимдан чиқариб қўйишимга сабаб бўлган ва менга унуттириб қўйган нарса шайтондан бошқаси эмас. Балиқ ажойиб бир шаклда денгизга ёъл олиб кетибди”.
Мусо: “Мана биз истаган нарса”, деди ва дарҳол келган ёълларидан изига қайтишди. Сўнгра, бандаларимиздан бир бандани топишди. Биз унга Ўз ҳузуримиздан илм бериб, марҳамат қилган эдик. Мусо айтдики:
– Сенга ўргатилган тўғри маълумотдан менга ҳам ўргатишинг учун сени ёнингда қолсам майлими?
– Асл моҳиятини (ич тарафини) билмаган нарсангга қандай чидайсан?
– Инша Аллоҳ, бардошли эканимни кўрасан ва сенга ҳеч бир ишда қарши чиқмайман.
– Агар менга эргашадиган бўлсанг, то ўзим тушунтириб айтиб бермагунимча мендан ҳеч нарса ҳақида сўрама.
Кейин у ердан айрилиб юриб кетиб, бир кемага миндилар. У киши кемани тешди. Мусо айтдики:
– Кемани унинг аҳлини чўктириб юбориш учун тешдингми?! Жуда ғалати нарса содир қилдинг-ку!
– Мен билан бирга қолишга бардош қила олмайсан, деб айтмаганмидим?! Мусо:
– Эсимдан чиққан нарсани юзимга солма, бу ишим учун мени қийнама.
Кейин йўлга тушдилар. То бир ўғлонни учратганида, уни дарҳол ўлдирди. Мусо айтдики:
– Бировни ўлдирмаган бегуноҳ бирини ўлдирдинг-а?! Тўғриси, жуда тушуниб бўлмас бир иш содир қилдинг-ку!
– Мен билан бирга қолишга бардош қила олмайсан, деб айтмаганмидим?!
Мусо айтдики:
– Бундан кейин ҳам агар сендан яна бир нарса сўрасам, мен билан биродарликни тугат; ортиқ сендан узр сўраш ҳақим тугаган бўлади.
Яна йўлга тушдилар. То бир шаҳар аҳолисига келишганида, унинг аҳолисидан емиш сўрашди. Улар бу иккаласини меҳмон қилишдан бош тортдилар. Кейин, у иккаласи йиқилиб кетай деб турган бир деворни кўриб қолишди ва уни дарҳол турғизиб қўйишди. Мусо айтдики:
– Агар келишганингда, қилган ишингга ҳақ олар эдинг.
– Мана шу нарса мен билан сени орамиздаги ажрашишдир.
Аммо, мен энди сенга чидай олмаган нарсанинг моҳиятини (ич тарафини) айтиб бераман, деди:
“Ҳалиги кема денгизда ишлайдиган мискинларга тегишли бўлиб, нарироқда ҳамма кемаларни куч билан олиб қўяётган бир қирол бор эди. Шу сабабли, мен кемани яроқсиз ҳолга келтиришни хоҳладим.
Болага келсак, уни ота-онаси мўмин кишилар эди. Бас, биз унинг икковларини туғён ва куфр ила эзишидан қўрқдик. Робби уларга унинг ўрнига ундан кўра яхшироғини ва марҳаматлироғини беришни ирода қилди.
Девор эса, у шаҳардаги иккита етим боланики эди. Девор остида у иккаласининг хазинаси бор эди. Уларнинг оталари яхши инсонлар эди. Роббинг хоҳладики, у икковлари вояга етишсин ва хазиналарини чиқариб олишсин! Бу Роббингнинг марҳаматидир. Мен буларни ўзимча қилмадим! Мана, сен бардош қила олмаган нарсанинг асл моҳияти (ички тарафидир) шудир”.” (Каҳф 18/60-82)
Муҳаммад алайҳиссалом ўша билимдон кишини Ҳизр, Мусони ёнида юрган ёш йигитни Юша б. Нун эканини айтган[3].
Агар оятлар ҳақида яхшилаб тафаккур қилсак, биз айтаётган ўша Ҳизр фақатгина бир фаришта бўлиши мумкин, холос. Кемани тешяпти, лекин уни Мусодан бошқа ҳеч ким кўрмаяпти. Болани ўлдиряпти, лекин уни Мусодан бошқа ҳеч ким фарқига бормаяпти. Йиқилай деб турган деворни ўша ҳолича тиккалаб қўймоқда. Агар деворни инсонлар қўрадиган бир шаклда уни бузиб қайтадан қураман деганида эди, остидан болаларга тегишли бўлган хазина чиқиб қолар эди. Шу боис, деворни бузмай тузатиб қўйди. Шунча ишга қўл уришидан қарамай, уни Мусо алайҳиссаломдан бошқа ҳеч ким кўрмаганига қаралганда, у бир фаришта бўлиши мумкинлиги ўртага чиқади.
Пайғамбаримизни айтишича, Мусо алайҳиссалом Ҳизр билан кўришганда Ҳизр шундай деган экан:
“Мен Аллоҳ менга ўргатган шундай бир илм биламанки, сен уни билмайсан. Сен ҳам Аллоҳ сенга ўргатган бир илмни биласанки, мен уни билмайман.”[4]
Мусо алайҳиссалом Аллоҳни элчисидир. Элчилар – Аллоҳни уларга юклаган вазифасига кўра инсонларни тўғри йўлга етаклайдилар ва ўша йўлда раҳбарлик қиладилар. Пайg’амбарда Ҳизр воқеаларига ўхшаш ғариб ишлар содир бўлмайди. Элчилар кўрсатган мўжизалар эса, ўзларини пайғамбар эканига далил бўлишдан бошқа маънони ифода қилмайди.
Бу нарсалар бизга шуни маълум қилмоқдаки, Аллоҳдан келган ҳар ишга рози бўлиш ва яхши натижалар пайдо бўлишига ишониш керак. Бизга ёқмаган қанчадан-қанча нарсалар, охир-оқибат бизни фойдамизга ишлайдиган натижалар олиб келиши мумкин.
Пайғамбарларда бу каби ғариб ишлар содир бўлмайди. Агар ўша ишларни Ҳизр эмас Мусо қилганда эди, ҳар қандай бир яҳудий бу ишдан ўрнак қолган ҳолда, келгусида ота-онасига заҳмат бериб қийнаши мумкин, деб хоҳлаган ёш болаларини ўлдириб юборишлари, ёки биров молини ғасб қилиб қўйиши мумкин деб ҳар қандай зиён келтириб қўйиши мумкин эди! Шунда, ҳар ким ўзи қилиб қўйган ножўя ишига бир баҳона излаб топиб олар ва ўзини ҳақ эканига эса Мусо алайҳиссаломни далил қилиб келтирган бўлар эди.
Юқоридаги ҳадис мана шу сўзлар билан якун топган:
“Мусога Аллоҳ марҳамат қилсин; биз Мусони бардош беришини ва бизга у билан биргаликда қиладиган ишларни яна ҳам кўпроғини тушунтириб беришини жуда ҳам хоҳлар эдик.”
Демак, Ҳизрдан ўрганилган нарсалар фақатгина оятда белгилаб берилган кишилар билангина чегараланган. Бу ҳақда ҳатто Муҳаммад алайҳиссалом ҳам ортиқча нарса билмас эди. Шундай экан, Ҳизрга ўргатилган илм менга ҳам ўргатилган деб ким ҳам иддао қила оларди?!
[1] Бухорий, Илм 42.
[2] Кемаси олиб қўйилса ишсиз ва меҳнатсиз қоладиган кишилар.
[3] Бухорий, Илм 44.
[4] Бухорий, Илм 44.