Қуръонда келган “фақир” билан Туркий тилларда қўлланиладиган “фақир” калимаси бир хил маъно ифодалайдими?
Савол: Закот берилиши керак бўлган кишилар сарасига кирувчи фақир ким? Кимларга фақир дейилади?
Жавоб: Фақир – “Ф-қ-р” ўзагидан келган ва “эҳтиёж сезилган”, деган маънони билдирувчи “фақру” калимасининг сифат ҳоли бўлган “фақир” – бойнинг зидди бўлган маънони ифодаловчи бир атамадир.[1] Фақир калимаси Араб тилида “умуртқа, бел суяги”, деган маъноларни билдирувчи “фақор” калимасидан турланган бўлиши эҳтимоли ҳам бор. Агар шу маънони берадиган бўлсак, умуртқа суяги синган инсон каби моддий ва жисмоний эҳтиёжларда доимо бошқаларга эҳтиёжи тушиб турганлиги сабабли, ишларини юргиза олмаётган барча заиф инсонларга мана шу атама қўлланилмоқда.[2]
Фақир калимаси бирлик ва кўплик шаклларида жами бўлиб Қуръонда 13 та оятда келган. Бу оятларни кўпроқ қисмида фақир калимаси бойни зид маъносини билдирувчи бўлиб келган. Фақир калимаси икки марта Маккада нозил бўлган сураларда[3] ва кўпроқ Мадинада нозил бўлган сураларда[4] келган. Моддий ва жисмоний ёрдам бериш ва кўмак беришга алоқадор бўлган оятлар асосан Мадинада нозил бўлган ва бу оятларда маълум васфларга урғу берилган ҳолда фақир калимасига янгича бир маъно юклангани кўрилмоқда.
Бақара сурасининг 73-оятида шундай буюрилган:
“(Қиладиган яхшиликларингиз) Ўзини Аллоҳ йўлига бағишлаган ва мана шу сабабли ер юзида мол-давлат йиғиш учун кезиб юролмайдиган фақирлар учун бўлсин. Билмаганлар уларни – ор-у иффатлари сабабли – бой деб ўйлайдилар. Сен уларни симоларидан таниб оласан. Чунки улар юзсизлик қилиб сўрашмайди. Қилган ҳар бир яхшилигингизни Аллоҳ аниқ билиб туради.”
Ҳашр сурасининг 8-оятида эса:
“(Аллоҳ берган бу ғанимат моллар) юртларидан ва мол-мулкларидан узоқлаштириб юборилган, Аллоҳдан бир лутф ва розилик тилаган, Аллоҳни динига ва пайғамбарига кўмаклашган фақир муҳожирларга бўлсин. Тўғри бўлганлар мана шулардир”, ифодалари ер олган.
Шу сабабли, оятларда фақир калимасига берилган маъно ва мазмунни луғатларда айтилган маънолардан фарқли ўлароқ қуйидаги таъриф остида ўртага қўйишимиз мумкин:
Фақир – Ўзини Аллоҳни йўлига бағишлаган ва керак бўлса бу йўлда ҳижрат қилган, кундалик эҳтиёжини таъминлаш учун фурсати бўлмаган ва шу билан бирга ўз эҳтиёжини бошқаларга айтмаган, кўринишидан бой деб гумон қилинадиган (фақирлиги билинмайдиган) кишидир.
Аллоҳ таоло Қуръонда закот бериладиганлар орасида фақирлар биринчида келтирилган. Баъзи олимларга кўра, ўзи ҳаракат қилиб пул топишга кучи кетса-да, шахсий ибодатларини адо этиш учун инсонлардан узоқроқ бир жойга жойлашиб олиб ибодат қилаётган кишига закот берилмайди. Лекин, ўзини фойдали илм олишга таслим қилган кишига закот берилади.[5] Шу сабабли, кунимизда илм таҳсил қилиш, Исломни ёйиб-тарқатиш каби олий мақсадлар билан машғул бўлиб қолиб, ўзини маиший ҳаётини таъминлашга вақт ажрата олмаган ва бу билан машғул бўлишга фурсат топа олмаган кишиларни маиший эҳтиёжларини таъминлай олиши учун закот уларга биринчи ўринда берилиши керак.[6]
МАНБА: Байтуллоҳ Ақташ, Қуръонга Кўра Закот Сарфланадиган Ўринлар, Истанбул Университети СБЕ, Ист. 2013, 62-69-с.
[1] Ибн Манзур, Лисанул Араб, “ф-қ-р” мд., Қоҳира, 5-ж, 3444-с.
[2] Ибн Манзур, Лисанул Араб, “ф-қ-р” мд., 5-ж, 3445-съ аз-Забибий, Тажул Арус, “ф-қ-р” мд., Қувайт 2011, 13-ж, 337-с.
[3] Қаранг: Фатир 35/15ъ Қасос 28/24.
[4] Қаранг: Бақара 2/268, 271, 273, Оли Имрон 3/181ъ Нисо 4/6., 135ъ Тавба 9/60ъ Ҳаж 22/28ъ Нур 24/32ъ Муҳаммад 47/38ъ Ҳашр 59/8.
[5] Қаранг: Абул Ҳасан Али б. Сулаймон б. Аҳмад ал-Мардавий, ал-Инсаф фи Маърифатир-Рожиҳи минал-Хилаф, 1-32, 1995, 7-ж, 210-съ Қарзовий, Фиқҳуз Закoт, 379-с.
[6] Қарзовий, Фиқҳуз Закот, 379-с.