Савол: Таомлари мусулмонлар учун ҳалол қилинган аҳли китоблар кимлар?
Жавоб: Аҳли китоб дея таърифланган ва уларни таомлари мусулмонларга ҳалол дея буюрган оят қуйидагича:
الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ
“Бугун сизларга покиза нарсалар ҳалол қилинди. Китоб берилганларнинг таоми сизларга, сизларни таомларингиз ҳам уларга ҳалолдир.” (Моида 5/5)
Қуръони Каримни тафсир қилиш билан шуғулланган илк олимлар (муфассирлар) юқоридаги оятда келтирилган “Китоб берилганлар” (Утул китаб) ифодасидан мақсад Асосан Яҳудий ва Христианлар деб билдиришган. Вақт ўтиб фиқҳий мазҳаблар ҳам пайдо бўлиши билан бир қаторда Шофеий ва Ҳанбалий мазҳаб уламолари аҳли китобдан мақсад фақатгина Яҳудий ва Христианлар деган фикрни илгари сургани ҳолда, Ҳанафийлар эса, самовий бир динга ишонган ва қўлларида Таврот, Забур, Инжил ёки бошқа саҳифалар каби Аллоҳ таоло тарафидан ваҳий қилинган бир китоби бўлган ҳар қандай уммат бу атама остига киришини таъкидлаб ўтишган. Бизни бу ҳақдаги хулоса ва қаноатимиз ҳам шуни таъкидлайди. Чунки, Аллоҳ таоло шундай буюрган:
إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ
“Мўмин бўлганлар, бундан (ташқари) Яҳудий, Собиий, Христиан, Мажусий бўлганлар ва ҳамда мушрик бўлганлар бор-у, – қиёмат куни Аллоҳ уларни ўртасини ажратиб қўяди. Аллоҳ ҳар нарсага шоҳиддир.” (Ҳаж 22.17)[1]
Кўриб турганимиздек оятда инсонлар:
- Мўминлар.
- Яҳудий, Христиан, Собиий ва Мажусийлар.
- Мушриклар.
Улар асосан уч қисмга ажратиб келтирилган ва буларни оралари “аллазийна (الَّذِينَ)” атф адати воситаси орқали – аслида атф фарқлиликни билдиради – бошқа-бошқа алоҳида синфларга ажратиб келтирилган.
Оятда исмлари келтирилган Собиий ва Мажусийлар ҳам худди Яҳудий ва Христианлар каби қўлларидаги китоб Аллоҳни китоби эканига ишонган жамиятдир. Бу нарса, оятларда “аҳли китоб” деб келтирилган кишилар фақатгина Яҳудий ва Христианлар эмаслигини кўрсатган муҳим бир ишорадир. Зотан, Аллоҳ таоло барча набийларига китоб берганини бирдирганига кўра,[2] китоб берилган умматлар фақатгина Яҳудий ва Христианлардан иборат бўлмаслиги керак.
Ҳазрати Али Собиинларни китоб берилган умматлардан деб қабул қилиши, Жобир б. Зайд, Ишоқ б. Роҳуя ва Имом Азам Абу Ҳанифа Собиинларни сўйган ва Саийд б. Мусайяб, Қатоба, Абу Савр ва Ибн Ҳозим эса Мажусиларни сўйган гўштини мубоҳ деб қабул қилганликларини билдириб ўтишимизда фойда бор. Шу билан биргаликда, машҳур Ислом тарихчиси Муҳаммад Ҳамидуллоҳ Буддистларни, Рашид Ризо эса Браҳман ва Конфучйист каби ота-боболарига илоҳий бир китоб берилганига ишониб шуни қабул қилиб яшайдиган динга мансуб кишиларни ҳам “утул китоб” ҳукми остига киришини билдириб ўтишган. Шу шаклда, “Кунимиздаги Шарқий Осиё тарафидаги баъзи динларга мансуб кишиларни ҳам Аҳли китоб деб қабул қилишимиз мумкин. Кунимиздаги мусулмонлар дунёнинг турли давлатларида фарқли динга мансуб кишилар билан бир ишда ишлаши, бир жойда қолиши ва бирга овқатланишига мажбур бўлиб қолиши, бу каби ёндашувларни яхшилик тарафига ўзгартирилишдек бир ҳолатдан башорат бермоқда.” деган замондош тадқиқотчилар ҳам йўқ эмас.[3]
Хулоса қилиб айтганда, юқорида айтиб ўтилганидек ўзларида Аллоҳ тарафидан келганига ишонишган бир китоби бўлган ҳар қандай жамиятни “утул китоб” тоифасидан деб қабул қилиш керак ва улар билан бўлиб ўтадиган муомалалар (таомларини ейиш, аёлларига уйланиш в. ҳ. лар) доимо мана шу принсип/қоидага кўра давом эттириш керак.
Манба: Яҳё Шенўл, “Биздан Сўрашмоқда”, Китоб ва Ҳикмат Журнали, Январ-Март 2018, 20-сон, 40-41 с.
[1] Ўхшаш оятлар учун мр: Бақара 2/62, Моида 5/69.
[2] Алоқадор оятлар учун мрж: Бақара 2/136, 213, Оли Имрон 3/81, Анъом 6/83-89.
[3] Мавзуга алоқадор қўшимча ва тафсилотли маълумот учун мрж: Яҳё Шенўл, Қуръон ва Суннат асосида Ҳалол Емиш, 2. Истанбул, 2015, 303-317- с.