Фурқон сураси[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
Яхшилиги чексиз, эзгулик ва неъмат улашувчи – Аллоҳ номи билан.
25:1
تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا {1}
Барчага[2] огоҳлантирувчи бўлсин[3] деб, бандаси (Муҳаммад)га Фурқон[4] туширган зот жуда улуғдир.
25:2
الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا {2}
Осмонлар ва ернинг ҳукмронлиги Унга тегишлидир. У Ўзига фарзанд тутмади, ҳукмронликда шериги йўқдир. У ҳамма нарсани яратиб, яратган нарсасига мукаммал ўлчов белгилади[5].
25:3
وَاتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَةً لَّا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ وَلَا يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَلَا يَمْلِكُونَ مَوْتًا وَلَا حَيَاةً وَلَا نُشُورًا {3}
(Шунга қарамай, мушриклар) Аллоҳни қўйиб, ҳеч нарса ярата олмайдиган, ўзлари яратиладиган, ўзларига на зарар ва на фойда келтира олмайдиган, ўлдиришга ҳам, тирилтиришга ҳам, ўлгандан кейин қайта тирилтиришга ҳам кучи етмайдиган “маъбудлар”га сиғиндилар.
25:4
وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاؤُوا ظُلْمًا وَزُورًا {4}
(Қуръонга ишонмаган) кофирлар: “Бу уйдирмадан бошқа нарса эмас; уни Муҳаммаднинг ўзи тўқиди, унга бошқа кишилар ёрдам берди”, дедилар. Шу тариқа, улар ноҳақлик қилдилар, нотўғри иш қилдилар.
25:5
وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا {5}
Яна: “Бу аввалгиларнинг афсоналаридир, (Муҳаммад) уни ўшалардан тузиб оляпти. Унга кечаси-ю кундузи (бошқаси тарафидан) ёздириб турилибди”, дедилар.
25:6
قُلْ أَنزَلَهُ الَّذِي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا {6}
Айт: “У (Қуръон)ни осмонлару ердаги сирни биладиган зот туширди. У жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир”.
25:7
وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ لَوْلَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا {7}
Улар яна шундай деди: “Бу қанақа элчи? Овқат ҳам ейди, бозорларда ҳам юради. Унга фаришта туширилса бўлмасмиди – у билан бирга (ёнида) огоҳлантирувчи бўларди.[6]
25:8
أَوْ يُلْقَى إِلَيْهِ كَنزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْهَا وَقَالَ الظَّالِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَّسْحُورًا {8}
Ёки, унга бирон хазина берилсайди, ёки ўзи еб юрадиган шахсий бўстони бўлсайди”[7] дедилар. Ўша золимлар: “(Муҳаммадга эргашсангиз) фақат сеҳрланган одамга эргашган бўласиз”, дедилар.
25:9
انظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْأَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا يَسْتَطِيعُونَ سَبِيلًا {9}
(Эй Муҳаммад!) Улар сенга қандай мисоллар келтирганига қарагин. Улар адашди, энди улар (тўғри) йўл йўлни тополмайди.
25:10
تَبَارَكَ الَّذِي إِن شَاء جَعَلَ لَكَ خَيْرًا مِّن ذَلِكَ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَيَجْعَل لَّكَ قُصُورًا {10}
Жуда улуғ бўлган зот, агар керакли деб билса, сенга улар айтганларидан ҳам яхшироқ – остидан анҳорлар оқиб турадиган боғ-бўстонлар (ташкил) қилиб беради, сенга қасрлар (ташкил) қилиб беради.
25:11
بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَن كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِيرًا {11}
Аслида, у (кофир)лар қиёматни ёлғонга чиқарди. Қиёматни ёлғонга чиқарганларга жаҳаннам тайёрлаб қўямиз.
25:12
إِذَا رَأَتْهُم مِّن مَّكَانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظًا وَزَفِيرًا {12}
Жаҳаннам уларга узоқ ерда кўринганида-ёқ, унинг қайнашини ва увиллашини эшитадилар.
25:13
وَإِذَا أُلْقُوا مِنْهَا مَكَانًا ضَيِّقًا مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُورًا {13}
Кишанланиб жаҳаннамнинг тор жойига ташланганларида эса, шу жойда йўқ бўлиб кетишни тилаб қоладилар.
25:14
لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُورًا وَاحِدًا وَادْعُوا ثُبُورًا كَثِيرًا {14}
“Бугун бир марта йўқ бўлиб кетишни тиламанглар, кўп марталаб йўқ бўлиб кетишни[8] тиланглар” (дейилади).
25:15
قُلْ أَذَلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ كَانَتْ لَهُمْ جَزَاء وَمَصِيرًا {15}
Айт: “Мана шу нарса яхшими, ёки гуноҳлардан сақланувчи-тақводорларга ваъда қилинган мангулик жаннатими? У уларга мукофот ва борадиган жой бўлади.
25:16
لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاؤُونَ خَالِدِينَ كَانَ عَلَى رَبِّكَ وَعْدًا مَسْؤُولًا {16}
Уларга ўзлари хоҳлаган нарсалар бўлади, у ерда ўлимсиз ҳолда – мангу қоладилар. Бу яратган Эганг зиммасидаги (Ўзи) истаган ваъдадир.
25:17
وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَقُولُ أَأَنتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبَادِي هَؤُلَاء أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِيلَ {17}
Кун келиб, уларни (мушрикларни) ўзини ҳам, Аллоҳдан бошқасига ибодат қилаётган уйдирма маъбудларини ҳам тўплаб, “Менинг мана бу бандаларимни сизлар адаштирдингизми ёки ўзлари йўлдан адашганми?”, дейди[9].
25:18
قَالُوا سُبْحَانَكَ مَا كَانَ يَنبَغِي لَنَا أَن نَّتَّخِذَ مِن دُونِكَ مِنْ أَوْلِيَاء وَلَكِن مَّتَّعْتَهُمْ وَآبَاءهُمْ حَتَّى نَسُوا الذِّكْرَ وَكَانُوا قَوْمًا بُورًا {18}
Улар: “Сен поксан! Биз учун Сени қўйиб бошқа “авлиёларни” ўзимизга (худо)[10] қилиб олишимиз мумкин бўлмаган. Лекин, Сен уларни ҳам, ота-боболарини ҳам (неъматлардан) баҳраманд қилдинг, ҳатто улар эслатмани (буйруқларингни)[11]
унутиб юбориб, ҳалок бўлган қавмга айландилар”, дейишади.
25:19
فَقَدْ كَذَّبُوكُم بِمَا تَقُولُونَ فَمَا تَسْتَطِيعُونَ صَرْفًا وَلَا نَصْرًا وَمَن يَظْلِم مِّنكُمْ نُذِقْهُ عَذَابًا كَبِيرًا {19}
Шунда, “Аллоҳни қўйиб сиғинганларингиз айтаётган гапларингизда сизларни ёлғончига чиқарди. Энди, рад этишга[12] ҳам, ўзингизга ёрдам беришга ҳам кучингиз етмайди. Сизлардан кимки зулм қилган (ширкка етаклаган) бўлса[13], унга буюк азоб тоттирамиз”, (дейилади).
25:20
وَما أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْأَسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرًا {20}
(Эй Муҳаммад!) Сендан олдин юборган элчиларимиз ҳам албатта овқат ерди, бозорларда кезарди. Баъзиларингизни баъзиларингиз учун оғир имтиҳонга сабабчи қилдик[14]. (Динда) сабр қиласизлармикин?! Раббинг доим кўриб туради.
25:21
وَقَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءنَا لَوْلَا أُنزِلَ عَلَيْنَا الْمَلَائِكَةُ أَوْ نَرَى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَبِيرًا {21}
Бизга йўлиқишдан андиша[15] қилмаганлар: “Бизга (элчи бўлиб) фаришта тушса ёки Раббимизни Ўзини кўрсак бўлмасмиди?” дедилар. Улар ўзларича катта кетди ва жуда ҳаддан ошди.
25:22
يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلَائِكَةَ لَا بُشْرَى يَوْمَئِذٍ لِّلْمُجْرِمِينَ وَيَقُولُونَ حِجْرًا مَّحْجُورًا {22}
Фаришталарни кўрадиган кунлари у (жиноятчи)ларга ҳеч қандай хушхабар бўлмайди. Улар: “Маҳрумлик! Маҳрумлик!” дейдилар.
25:23
وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا {23}
Уларнинг қилган ишларини қўлга олиб[16], уни тўзиган чанг-тўзонга айлантириб юборган бўламиз.
25:24
أَصْحَابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُّسْتَقَرًّا وَأَحْسَنُ مَقِيلًا {24}
Ўша куни жаннат аҳлининг қароргоҳи жуда яхши ва оромгоҳи жуда чиройли[17] (бўлади).
25:25
وَيَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاء بِالْغَمَامِ وَنُزِّلَ الْمَلَائِكَةُ تَنزِيلًا {25}
Кун келиб осмон булутларидан бўлиниб айрилади[18] ва фаришталар бўлиниб-бўлиниб тушади.
25:26
الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمَنِ وَكَانَ يَوْمًا عَلَى الْكَافِرِينَ عَسِيرًا {26}
У куни ҳақиқий ҳукмронлик фақат Раҳмонга тегишли бўлади[19]. У кун кофирларга оғир кун бўлади.
25:27
وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا {27}
У куни золим ўз қўлларини тишлаб шундай деб қолади: “Эҳ, кошки шу Элчи ила битта йўлда юрганимда эди.
25:28
يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا {28}
Эҳ, воҳ! Кошки фалончини[20] ўзимга самимий дўст қилиб олмаганимда эди-я[21].
25:29
لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا {29}
У менга келган эслатма – Қуръондан узоқлаштириб юборган экан.” Шайтон[22] инсонни ёрдамсиз ташлаб қўяди.
25:30
وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا {30}
(У куни) Элчи: Эй Роббим! Менинг қавмим бу Қуръонни тарк этилган ҳолга келтирибдилар”, дейди[23].
25:31
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِّنَ الْمُجْرِمِينَ وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَصِيرًا {31}
Мана шундай, ҳар бир пайғамбарга жиноятчиларни душман қилганмиз[24]. Йўл кўрсатиш ва ёрдам беришда Роббинг кифоядир[25].
25:32
وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا {32}
Кофирлик қилганлар: “Қуръон унга (Муҳаммадга) битта тўплам бўлиб туширилса бўлмасмиди?”, деди. Биз уни сени қалбингга мустаҳкам ўрнатиш учун шундай (бўлиб-бўлиб туширдик)[26]. Биз уни дона-дона қилиб ўқиб[27] бердик.
25:33
وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا {33}
Улар сенга ҳар қандай эътирозли мисол билан келсалар, Биз сенга ҳақиқатни ва энг тўғри тушунтиришни келтириб қўямиз.
25:34
الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلَى وُجُوهِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ أُوْلَئِكَ شَرٌّ مَّكَانًا وَأَضَلُّ سَبِيلًا {34}
Улар жаҳаннамга юз тубан ҳолда тўпланадилар. Уларнинг жойи жуда ёмон, (дунё тутган) йўли жуда хатодир.
25:35
وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَارُونَ وَزِيرًا {35}
Шубҳасизки, Мусога ҳам китоб бердик, биродари Ҳорунни унга ёрдамчи[28] қилдик.
25:36
فَقُلْنَا اذْهَبَا إِلَى الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْمِيرًا {36}
Кейин: “Иккалангиз ҳам оятларимизни ёлғонга чиқарган қавмга боринглар”, деганмиз. Охири, (оятларни инкор қилишдан қайтмагач,) у қавмни бутунлай ҳалок қилиб юбордик.
25:37
وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ عَذَابًا أَلِيمًا {37}
Нуҳ қавмини ҳам ҳалок қилдик – элчиларни ёлғончига чиқаришганида, уларни сувга чўктириб юбордик ва уларни инсонларга ибрат қилдик. Ҳақсизлик қилувчи-золимларга аламли азоб тайёрлаб қўйдик.
25:38
وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيرًا {38}
Од, Самуд ва Расс аҳолисини ҳам, булар орасида (яшаган) кўплаб наслларни ҳам ҳалок қилдик.
25:39
وَكُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْأَمْثَالَ وَكُلًّا تَبَّرْنَا تَتْبِيرًا {39}
Уларнинг ҳар бирига (ўзларидан аввалгилар ҳақидаги қиссаларни) мисолларини келтирдик, (ибратланмагач,) ҳаммасини бутунлай йўқ қилдик.
25:40
وَلَقَدْ أَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ الَّتِي أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَفَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَهَا بَلْ كَانُوا لَا يَرْجُونَ نُشُورًا {40}
Маккаликлар фалокат/тош ёғдирилган юртга аниқ келишган. Шунда, наҳотки улар ўша юртни кўришмаган бўлса?! Йўқ, аслида булар қайта тирилишдан умидини узяпти[29].
25:41
وَإِذَا رَأَوْكَ إِن يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُوًا أَهَذَا الَّذِي بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا {41}
Булар сени кўришганида фақат масхара қилишиб, шундай демоқда: “Аллоҳ элчи қилиб юборган киши мана шуми?
25:42
إِن كَادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ آلِهَتِنَا لَوْلَا أَن صَبَرْنَا عَلَيْهَا وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ حِينَ يَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ أَضَلُّ سَبِيلًا {42}
Агар “илоҳларимизга” ибодат қилишда сабрли бўлмаганимизда эди, бу бизни “илоҳларимизга” ибодат қилишдан адаштириб юборди.” (Мушриклар) азобни кўришганида, ким адашган йўлда эканини билиб олишади.
25:43
أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا {43}
Ўз орзу-истагини ўзига илоҳ қилиб олган одамни кўрдингми? Сен унга вакил[30] бўласанми?!
25:44
أ مْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا {44}
Ёки, сен уларнинг кўпчилигини (ҳақни) эшитади ва ақл юритади деб ўйлайсанми?![31] Улар фақат чорва ҳайвонларга ўхшайди, балки ундан ҳам баттар гумроҳ[32].
25:45
أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاء لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا {45}
Кўрмадингми?! Роббинг сояни қандай узатиб қўйди? Агар хоҳласа бир хил ҳолатда турадиган/доимий қилиб қўярди. Кейин, қуёшни сояга қандай далил қилдик[33]?
25:46
ثُمَّ قَبَضْنَاهُ إِلَيْنَا قَبْضًا يَسِيرًا {46}
Кейин, уни аста-секин Ўзимизга тортиб қисқартирамиз[34].
25:47
وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا {47}
Сиз (одамзод) учун тунни ёпинчиқ, уйқуни роҳатлантирувчи, кундузни эса (уйғониб заминда) ёйилиб тарқаладиган бир ҳолат қилиб берган Удир.
25:48
وَهُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء طَهُورًا {48}
Яхшилигидан олдин шамолни хушхабар қилиб юборган ҳам Удир. Биз осмондан тоза сув туширамиз.
25:49
لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيَّ كَثِيرًا {49}
Сув орқали ҳаракатдан тўхтаган ҳудудни қайта жонлантириш учун, Ўзимиз яратган ҳайвонларни ҳамда инсонларни суғориш учун шундай қиламиз.
25:50
وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا {50}
Шубҳасизки, насиҳат олсинлар деб, инсонларга уни фарқли услубларда тушунтириб бердик. Лекин, инсонларнинг кўпи фақатгина тан олмай нонкўрлик қилишга интилди.
25:51
وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ نَذِيرًا {51}
Агар зарур деб билсак, ҳар бир шаҳар-қишлоққа биттадан огоҳлантирувчи (пайғамбар) юборган бўлардик.
25:52
فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُم بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا {52}
Шунинг учун, сен кофирларга итоат қилмасдан, Қуръон[35] орқали уларга қарши қаттиқ кураш олиб бор[36].
25:53
وَهُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا {53}
Буниси чучук ва тотли, буниси тузли ва аччиқ – икки денгизни биргаликда оқизиб қўйиб, ўртасига тўсиқ қўйган ва ўтиб бўлмас чегара қўйиб қўйган ҳам У (Аллоҳ)дир.
25:54
وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاء بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا وَكَانَ رَبُّكَ قَدِيرًا {54}
Сувдан башарият яратиб, унга насаб ва оила риштасини[37] пайдо қилган ҳам У (Аллоҳ)дир. Яратган Эганг (мана шундай) ўлчов қўяди.
25:55
وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ وَكَانَ الْكَافِرُ عَلَى رَبِّهِ ظَهِيرًا {55}
(Шундай бўлса-да, мушриклар) Аллоҳни қўйиб, ўзларига фойда ҳам зарар ҳам келтира олмайдиган “илоҳлар”га ибодат қиляпти. Кофирлик қилган киши ўз Роббига қарши (бошқа кофирларга) ёрдамчи бўлади[38].
25:56
وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِيرًا {56}
Сени Биз фақатгина (мўминларга) хушхабар берувчи ва (кофирларни) огоҳлантирувчи қилиб юбордик.
25:57
قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاء أَن يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا {57}
Айтгин: “Мен бу ишимга сизлардан ҳеч қандай ҳақ талаб қилмайман[39]. Мен фақат Роббининг йўлига киришга бел боғлаган инсон бўлишингизни талаб қиламан.
25:58
وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَكَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيرًا {58}
Сен асло ўлмайдиган тирик зот – Аллоҳга суяниб таян! Уни олқишлаб улуғла! У бандаларининг гуноҳларидан етарлича хабардор.
25:59
الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا {59}
Осмонларни, ерни ва улар орасидагиларни олти даврда[40] яратиб, кейин бошқарув маркази – аршга йўналган зот Раҳмондир. У ҳақида ундан хабардор бўлган зотдан сўра.
25:60
وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمَنِ قَالُوا وَمَا الرَّحْمَنُ أَنَسْجُدُ لِمَا تَأْمُرُنَا وَزَادَهُمْ نُفُورًا {60}
Уларга: “Раҳмонга сажда қилинглар!” дейилганида, улар: “Бизни кимга сажда қилишга буюрсанг шунга сажда қилиб кетаверамизми?” дейишади. Бу эса, уларни (имондан) узоқлашишини орттирди.
25:61
تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاء بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُّنِيرًا {61}
Осмонда буржлар пайдо қилган, улар ичида битта ёруғлик манбаи (қуёш) ва нур таратувчи ой[41] пайдо қилган зот жуда олийдир[42].
25:62
وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن يَذَّكَّرَ أَوْ أَرَادَ شُكُورًا {62}
Насиҳат олмоқчи ёки бурчини бажармоқчи бўлганлар учун, У (Аллоҳ) кеча билан кундузни бирин-кетин алмашиб турадиган қилиб қўйди[43].
25:63
وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا {63}
Раҳмоннинг ибодат қилувчи кишилар ер юзида камтар бўлиб юрадилар, жоҳиллик қилувчилар уларга хитоб қилганида, яхши гап гапирадилар[44].
25:64
وَالَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا {64}
Улар тунларни Роббига сажда қилган ва бедор бўлган ҳолда ўтказадилар[45].
25:65
وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا {65}
Улар шундай дейдилар: “Эй Роббимиз! Биздан жаҳаннам азобини даф қил. Албатта, унинг азоби абадий зиёндир.
25:66
إِنَّهَا سَاءتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا {66}
Чунки, жаҳаннам энг ёмон қароргоҳдир, энг ёмон жойдир.”
25:67
وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا {67}
Улар сарф-харажатларида исроф қилиб совуриб ҳам юбормай, ўта бахиллик ҳам қилмай, иккиси орасида адолатли йўл тутадилар.
25:68
وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا {68}
Улар Аллоҳга қўшиб бошқа (уйдирма) илоҳга дуо қилмайдилар, Аллоҳ ўлдиришни ҳаром қилган жонни ноҳақ ўлдирмайдилар[46] ва зино қилмайдилар. Ким бу ишларни қилса уқубатга йўлиқади.
25:69
يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهَانًا {69}
Қиёмат куни[47] унга икки баробар азоб берилади,[48] азобда хорланган ҳолда ўлимсиз-мангу қолади.
25:70
إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا {70}
Бироқ, кимки тавба қилса, (Аллоҳ ва Расулига) ишонса ва яхши иш(лар)ни амалга оширса, Аллоҳ уларнинг ёмонликларини яхшиликларга алмаштириб қўяди[49]. Аллоҳ жуда кечиримлидир, эзгулик ва неъмат улашувчидир.
25:71
وَمَن تَابَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتَابًا {71}
Кимки (гуноҳлардан) тавба қилса ва яхши иш қилса, шунда у Аллоҳга ҳақиқий тавба қилган бўлади.
25:72
وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا {72}
Раҳмонга ибодат қилувчи кишилар нотўғри нарсаларга қатнашмайдилар[50], кераксиз ишларга дуч келганида олийжаноблик билан (обрўсини сақлаб) ўтиб кетадилар.
25:73
وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا {73}
Уларга Роббининг оятлари билан насиҳат қилинганида (еслатилганида) оятларга нисбатан кар ва кўрдек ёндашмайдилар[51].
25:74
وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا {74}
Улар: “Эй Роббимиз! Бизларга кўз қувончи бўладиган жуфтлар ва фарзандлар бахш эт. Бизни гуноҳлардан сақланувчи – тақводорларга етакчи қил”, дейдилар.
25:75
أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا {75}
Қилган сабр-бардошлари туфайли улар олий саройлар билан мукофотланади[52], у ерга табрик ва саломатлик ила кутиб олинадилар[53].
25:76
خَالِدِينَ فِيهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا {76}
Улар саройларда ўлимсиз ҳолда-мангу қоладилар. У қандай яхши қароргоҳ ва қандай яхши даргоҳдир.
25:77
قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا {77}
Раббимнинг сизларга даъвати бўлмаса[54], У сизларга аҳамият (қадр) бермас эди. Бироқ, сизлар (даъватни) ёлғонга чиқардингиз. Энди, (сизларни жазолаш) керак бўлади.
[1] Фурқон сураси, Макка тушган, 77 оят. Тушиш тартиби 42, ёзилиш тартиби 25. Суранинг номи бўлган “Фурқон” калимаси – ҳақни ноҳақдан ажратиб берувчи деган маънони билдиради.
[2]Даъват, огоҳлантириш, жаннат ёки жаҳаннам масалаларига алоқадор болган оятлардаги “оламин” калимасига “барча”, “ҳамма”, “инсонлар ва жинлар” каби маънолар берилади. Чунки, жаннат ва жаҳаннам, ибодат, таблиғ, савоб-гуноҳ масалалари фақат инсонлар ва жинларга тегишли (Зориёт 51/56).
[3]Инсонларни Ислом ва имонга чақириш Аллоҳнинг китоби орқали бўлиш керак. Чунки, Расулуллоҳ ҳам шундай қилган (Анбиё 21/45).
[4]Фурқон – ҳақ билан ноҳақни ажратиб берадиган сифатдир. Бу сифат аввалги илоҳий китобларда ҳам бўлган (Бақара 2/53, Анбиё 21/48). Бу Қуръоннинг ҳам ўзгармас сифатидир. Ҳақ билан ноҳақни ажратиб берадиган хислат тақводор мўмин бандаларда ҳам бўлади (Анфол 8/29). Аллоҳ уларга мана шундай қобиият ва фазилат ато этиб қўяди.
[5]Аллоҳ таоло яратган ҳамма нарсасига ўлчов белгилаган (Қомар 54/49, Аъла 87/1-3).
[6]Маккалик мушриклар фаришта тушиб ёнида юришини ва у билан бирга огоҳлантирувчи бўлиб юришини талаб қилишган. Ўхшаш оятлар: Анъом 6/8, Ҳижр 15/7, Муъминун 23/24, Фуссилат 41/14, Зухруф 43/53. Ўзлари каби иснон ўғли инсонга Аллоҳдан ваҳий келиши уларга иончсиз бир иш бўлиб туйилган. Чунки, Макка мушриклари ҳатто ўз қўллари билан ясаб олган бут-санамлариниҳам муқаддаслаштириб илоҳийлаштириб юборган.
[7]Маккалик мушриклар Расулуллоҳдан кўплаб мўжизалар талаб қилишган. Бироқ талаб қилган мўжизаларининг бирортаси ҳам берилмаган. Улар қуйидаги ояатларда баён қилинган: Анъом 6/7-8, Юнус 10/15-16, 20, Ҳуд 11/12, Раъд 13/27, Ҳижр 15/7, 14-15, Исро 17/59, 90-93, Анбиё 21/5; Фурқон 25/4-5, 21, Анкабут 29/50-51, Зухруф 43/53.
[8]Жаҳаннамдаги азоб турлари ва у азоблар давомли бўлгани учун, ҳар сараф азобга йўлиққанларида ўзларини ҳалок бўлиб кетишини хоҳлаб қоладилар. Ҳатто, жаҳаннам хизматчисига ҳам нидо қиладиалр (Зухруф 43/77).
[9]Ибодатда, дуода ва итоатда Аллоҳга бошқаларни шерик қилиб, уларга сиғинаётган кимсалар қиёматда ўша сиғинаётган сохта илоҳларини ўзларига шафоатчи – оқлаб қолувчи деб иддао қиладилар. Уларга мана шу мақсадда итоат қилади (Юнус 10/18). Лекин улар қиёматда ўзларига сиғиниб итоат қилган кимсаларидан узоқ қолади (Анъом 6/96).
[10]Ширк, ибодат ва залолат мавзусидаги оятларда келтирилган “валий-авлиё” калималари “маъбудлар”, “илоҳлар” “арбоблар” шаклида тафсир қилинади. (Муқотил ибн Сулаймон ва Исмоил Нисобурий китобларига қаранг.) Агар оятдаги “авлиё” калимасини яқин дўст маъносида олинса, “Биз ҳеч кимни бизни Сенга яқинлаштирувчилар деб қабул қилмаймиз” деган мано чиқади. Ширк масаласида айнан “валий-яқин” калимаси келтирилганининг ҳикмати шуки, кўпчилик мушриклар Аллоҳдан бошқаларига дуою илтижо қиладиганлар ёки номига атаб қурбонликлар қиладиган кишилар, ўша кимсалар уларга қиёматда ўзларига қутқарувчи бўлади деб, ёки Аллоҳга бизни яқинлаштиради (Зумар 39/3) деган нотўғри мақсадда қиладилар. Бу каби оятлар, Аллоҳ ила орасига тушадиган ҳеч ким йўқлигига, бундай мақсадда Аллоҳдан бошқасига дуо қилиш, сиғиниш, ёлвориш каби ишларнинг барчаси нотўғри эканига ишорат қилади.
[11]Анбиё 21/24. Барча илоҳий китобларнинг ўртоқ номи зикрдир. Зикр калимасидаги алиф-лом жинс учун ишлатилган бўлиб, барча зикрларни деган маъно чиқади. Яъни, ҳар бир уммат ўз пайғамбари олиб келган илоҳий китобни унутиб юборишган.
[12]Яъни, озларини ёлғончи эканини ҳам рад этолмайди, ўзларига ҳукм қилинган азобни ҳам рад этолмайдилар.
[13]Аҳзоб 33/67.
[14]Абдуллоҳ, Абу Зар, Аммор ва Билол (р.а.) мусулмон бўлишганида, жоҳил мушриклар тарафидан уларга қаттиқ синовлар келган, азиятлар, камситилишлар, молига ва жонига суиқасдлар уюштирилган. Шунда ҳам улар сабр-бардош билан йўлида давом этдилар.
[15]Араб тилидаги “рижо” калимаси “умид қилиш” деган маъно билан биргаликда “қўрқиш,” “андиша қилиш” каби маъноларни ҳам англатади (Муфрадот, Лисан).
[16]Яъни, мушрикларнинг қилган ишлари йўққа чиқади, ҳеч қандай фойда бермайди.
[17]Баъзи муфассирлар оятдаги “мақийла” иборасини “кундузи ухлаб ором оладиган вақтдаги махсус бир жой” деб айтишган. Ҳамда, жаннат ва жаҳаннам аҳли ҳам маълум вақт ухлайди, деган. (Қаранг: Маонил-Қуръон, ан-Наҳҳос, Тафсирул-васит, Саййид Тантовий)
[18]Таквир 81/11, Иншиқоқ 84/1, Инфитор 82/1, Анбиё 21/104, Иброҳим 14/48. Оятларда осмон қиёмат куни фарқли аҳволга келиши айтилади. Бу, оятлар ўртасидаги ихтилоф ёки зиддиятни келтириб чиқармайди, балки, қиёматни бошланиши, ўртаси ва охирида осмон фарқли ҳолатларга келишини билдиради.
[19]Қиёматда Аллоҳдан бошқа ҳеч ким ҳеч кимга, ҳеч нарсага ҳукм қилолмайди.
[20]Бу оят Уқба ибн Абу Муийт воқеасидан кейин тушган бўлса-да, унинг ҳукми, қайсидир дўстининг раъйига қараб элчи-Муҳаммад алайҳиссалом келтирган Қуръондан юз ўгирган барча золимларга тегишли бўлади. Бу ҳақида яна бошқа бир оятлар: Аҳзоб 33/67, Анкабут 29/25.
[21]Абу Ҳурайрадан шундай ривоят қилишича, Пайғамбар алайҳиссалом шундай деган: “Киши ўзининг яқин дўстининг динига кўра бўлади, шунинг учун сизлардан бирингиз ким билан яқин дўст бўлганига қарасин.” (Абу Довуд, Термизий, ва Имом Аҳмад ривоят қилган.)
[22]Шайтонлар инсон ва жинлардан бўлади (Ан-Нос 114/4-6). Уларнинг ҳар бири ўзи адаштирган инсонларни ёрдамга муҳтож бўлган вақтда ёрдамсиз ташлаб кетади.
[23]Пайғамбар алайҳиссаломдан шундай ривоят бор: “… Ўша куни саҳобаларимдан бир қанчаси чап тарафга (жаҳаннам тарафига) олинади. Шунда мен: “Булар менинг саҳобаларим-ку! Булар менинг саҳобаларим-ку!”, дейман. Менга жавобан: “Сен буларни ортда қолдирганингдан (вафот қилганингдан) буён булар кофирлик қилиб (Исломдан) ортга қайтиб кетишда тўхтамади”, дейилади. Сўнгра, мен солиҳ банда (Исо алайҳиссалом) айтганидек: Мен улар билан (дунё ҳаётида) бирга эканимда, уларга гувоҳ эдим… Сен ғолиб ва устун зотсан, тўғри қарор берувчисан”, деган гапигача (Анъом сураси 117-118-оятлар)”, айтаман.” (Бухорий, Пайғамбарлар).
[24]Ўтмишдаги ҳар бир пайғамбарни душмани бўлган. Аллоҳ ҳар бир пайғамбарга ёвуз ва жиноятчи кишиларни ўзига дўст эмас, душман деб билиш кераклигини билдирган. Бу Расулуллоҳга тасаллий бўладиган оятлардан биридир.
[25]Аллоҳ кўрсатган йўлидан юрсак, Унинг Ўзи бизга ёрдам беради.
[26]Исро 17/106.
[27]Бу оятдаги “ротл” тушунтириб бериш, тафсир қилиб бериш, тушунтириб ўқиш каби маноларда ҳам келади (Ибн Касир).
[28]Ҳорун алайҳиссалом ҳам элчи-пайғамбар бўлган (Тоҳа 20/47, Марям 19/53). Даъват ишларида Мусо алайҳиссаломга ёрдам бериб юрган.
[29]Анъом 6/27-31.
[30]Яъни, сен ундай инсонни ҳимоя ҳам қилолмайсан, уни қилган ишидан жавобгар ҳам эмассан, ундай инсонни мажбуран имон-исломга ҳам киргиза олмайсан, у сенга қилган ишидан ҳисобот ҳам топширмайди. Балки, ҳар ким ўзи учун жавоб беради. (Қаранг: Анъом 6/52, Нур 24/54)
[31]Қуръонда Аллоҳ таоло тарафидан Муҳаммад алайҳиссаломга савол тариқасида юборилган оятларнинг барчаси ё буйруқ ёки тақиққа ишорат қилади (Имом Мотрудий, Таъвилот). Яъни, эй Муҳаммад, ундай деб ўйлама, дегани бўлади.
[32]Оятдаги “азоллу” калимасига “гумроҳ” деб маъно берилди. Чунки, “гумроҳ” калимаси ҳам йўлдан адашганини, ҳамда уни камситилганини билдирадиган сўздир.
[33]Соя қуёшни таъқиб қилиб туриши унинг далилидир.
[34]Оятдаги сояни қисқариши икки хил маънога ишорат қилади; 1. Қуёш ботиши арафасида сояни йўқолиб бориши. 2. Қиёматда қуёш соя бермайдиган даражага келиб қолиши.
[35]Абдуллоҳ ибн Аббос (р.а.)га кўра бу оятдаги “ҳува” ишорати Қуръонга далолат қилади (Тафсири Тобарий, Тафсири Байзовий).
[36]Қуръон орқали кураш олиб бориш – Қуръонни тушунтириб етказишга қаттиқ бел боғлаш, Қуръонни етказишда қўлидан келганича фидокорлик қилишдир. Бу оят Макка даврининг 5-6- йилларида нозил бўлгани учун, Қуръон билан жиҳод қилиш дегани, қўлига қурол олиб жанг қилиш дегани эмас, балки, Қуръон билан – очиқ ҳужжат билан жаҳолат ва залолатга қарши маърифат ёйиш ва ҳақни чиройли услубда танитишга ишорат қилган бўлади.
[37]Наҳл 16/72, Рум 30/21.
[38]Анфол 8/73.
[39]Тур 52/40, Қалам 68/46.
[40]Осмонлар ва ер яратилмай туриб, биз ҳисоблаётган йиллар ва кунлар ҳисоби бўлмагани учун, бу оятдаги кун калимасига “давр” деб маъно бердик.
[41]Юнус 10/5.
[42]“Муборак” сифати Аллоҳга нисбатан ишлатилганида “барча яхшиликнинг манбаидир” деб маъно берса ҳам бўлади. Ўз ўрнида муфассирлар ҳар иккала маънони ҳам айтиб кетишган.
[43]Бақара 2/264, Оли Имрон 3/190, Юнус 10/6, Муъминун 23/80.
[44]“Салом” деганда тинчлик билан ҳал қиладиалр, жанжал чиқмайдиган шаклда муомала қиладилар, жооҳилона гаплашмайдилар, ҳақорат қилмайдилар деган маънолар чиқади. Демак, мўмин киши жанжаллашмасликни таклиф қилади, масалани тинчлик билан ҳал қилишни хоҳлайди, жуда бўлмаса “саломат бўлинглар!” деб қўя қолади. Жоҳилга жоҳилона жавоб қайтарилмайди.
[45]Зориёт 51/17-18, Сажда 32/16.
[46]Ҳақли равишдаги қатл қасосда, жанг майдонида ва терроризмга оид ўта оғир жиноятларда. Алоқадор оятлар учун қаранг: Бақара 2/178, Муҳаммад 47/4, Моида 5/33.
[48]Қиёматда икки баробар кўп азоб бериладиганлар ўзи ҳам адашиб, яна бошқаларни ҳам тўғри йўлдан адаштирган инсонларга тегишли бўлади (Анкабут 29/13).
[49]Ёмонликларни яхшиликларга алмаштириб қўйиши дунёга тегишли бўлиши ҳам мумкин, охиратга ҳам. Дунёга тегишли бўлса, куфр-у исёнини имон-у амалларга алмаштириб қўйиши ва бунга имкон бериши бўлади. Охиратга тегишли бўлса, унда дунёда қилган ёмон ишларини яхшиликларга алмаштириб қўйиши бўлади. Бундай кишилар қиёматда амал дафтарида ёмонликни ўрнига яхшилик ёзиб қўйилганини кўриши ҳақида бир қанча ривоятлар бор. биз Аллоҳдан ҳар иккаласини ҳам сўраб қоламиз. Дунёда ҳам ўз қўлларимиз билан яхшиликлар қилиб ўтишга, охиратда ҳам тавба қилолмай қолган гуноҳ ишларимизни яхшиликларга алмаштириб қўйишини ҳам сўраб қоламиз. Ҳаммамизга тавба-и насуҳ насиб қилсин Роббимиз. Ўхшаш оят Намл 27/10.
[50]Оятдаги “шаҳодатуз-зур” иборасини куй-қўшиқ ижро этилаётган жой, ширк, ёлғон гувоҳлик, Қуръон оятларига нисбатан нотўғри муносабат билдирилаётган мажлис, ҳар қандай беҳуда ишлар, ёмонликка тарғиб қиладиган кенгашлар, сархуш қилувчи ичимликлар қўйилган зиёфат ва шу каби ҳар қандай ёмон ишлар содир этилаётган маконлар деб тафсир қилишган муфассирлар. (Қўшимча маълумот учун қаранг: Имом Мотрудий, Таъвилот; Имом Насафий, Мадорикут-Танзил; Ибн Касир, Тафсирул-Қуръанил-Азим.) Ундан ташқари, ёлғон гувоҳлик бермайдилар маъно ҳам чиқади.
[51]Демак, Қуръон ўқилганида, тушунтирилганида уни англашга ҳаракат қилиш керак, англаган нарсасига амал қилишга ҳаракат қилиш керак. Қуръон оятлари тушунтирилаётганида мусулмон инсон оятларга қандай муносабат билдириш кераклиги қуйидаги оятларда келтирилган: Тавба 9/124, Марям 19/58, Сажда 32/15.
[52]Анкабут 29/58, Сабаъ34/37, Зумар 39/20.
[53]Юнус 10/10, Иброҳим 14/23, Аҳзоб 33/44.
[54]Яъни, агар Аллоҳ сизларни Исломга даъват қилмаса, сизга пайғамбар юбормаса, сизларга Исломга амал қилишни буюрмаса деган маъно чиқади. (Имом Мотрудий ва Суютий.)
Изоҳ қўшиш