Musulmonlar
Китоб ва Суннатда фоиз (кредит)

Китоб ва Суннатда фоиз (кредит)

Қуръонда фоиз маъносида келган калима рибодир. Рибо калимаси масдар ўлароқ “ортиш”, исм ўлароқ “ортган”[1] яъни фоиз маъноларини билдиради. Рибо – қарз орқали эришилган фойдадир. Ортиш қарз туфайли ҳосил бўлганлиги учун, рибо – мана шу ортишга сабаб бўлган ҳаракат, яъни фоизли ҳаракат деганидир. Маккада нозил бўлган бир оятда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

    وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّـهِ ۖ وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّـهِ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ ﴿٣٩﴾

“Инсонларни мол-мулклари орасида ортсин деб фоизга берган нарса/қарз Аллоҳнинг ҳузурида ортмайди. Аллоҳни розилигини хоҳлаб берган закотларингизга келсак, ана ўша қат-қат қилиб орттирадиганлар закот берганлардир.” (Рум 30/39)

Эҳтиёжидан ортиқча мол-мулкка эга бўлмаган киши бировга қарз бера олмайди. Фоизли қарз эса, “инсонларни мол-мулклари орасида ортсин деб…” берилади. Демак, фоизли қарзни ортиғи билан қайтаришга кучи етадиган даражадаги мол-мулкка эга бўлган шахсларга берилади.

Фоизга қарз бераётган киши, ортиқчаси билан қайтариб олишига аниқлик киритиш учун бир кафил ва гаров учун моддий бир нарса талаб қилади. Шундай қилиб фоиз бераётган тараф ўз мулкини қўриқлаб ҳимоя қилиш деган муаммодан ўзини фориғ қилган бўлади. Қарздорни ортиқчаси билан қайтариб бериш деган жавобгарликка олиб кирган нарса, ўша мулкдан ўзи учун кўпроқ манфаат келтириш орзуси ва қарзга бўлган эҳтиёжидир.

Фоизни ижара шартномасига ўхшатилган ҳолда “мулкнинг вақт қиймати” деб таърифлашади. Ижарага берилган мулк, асли йўқ қилиниб юборилмасдан ундан вақтинча фойдаланиладиган мулкдир. Уйни ижарага олган киши уйни ичида яшайди. Автомобилни ижарага олган киши уни ҳайдаб юради. Келишилган вақт ниҳоясига етганида ижарага олинган мулк эгасига қайтариб берилади. Асли йўқ қилиниб юборилиши мумкин бўлган ҳеч қандай мулк ижарага берилмайди. Масалан, пулнинг ўзи ҳеч қандай моддий ёки жисмоний эҳтиёжни қондира олмайди. Катта бир хазинага эга бўлган киши, очлигини кеткиза оладиган емоқ-ичмоқ топа олмаса албатта ўлади, борадиган жойи бўлмаса тунда ташқарида қолади, совуқдан ҳимоя қиладиган кийими бўлмаса совуқда қолади. Шу ҳолатда унинг пул маблағлари на унга емоқ-ичмоқ вазифасини ва на уй-жой вазифасини ўрнини боса олади. Пул маблағдан фойдаланиш учун уни бирон-бир мулкка ёки бирорта хизматга алмаштириш керак. Хуллас калом, пул маблағлари асло ижарага берилмайди, ижарага берилмайдиган мулкнинг эса вақт қиймати бўлмайди.

Фоизчилар шундай дейишади: бугун эҳтиёжи бор инсонни эртага қўлга киритадиган пул маблағи бўлиши мумкин. Бошқа бири эса, вақтинчалик ишлатишга эҳтиёжи бўлмаган ортиқча пул маблаққа эга бўлиши мумкин. Агар фоизга рухсат берилса, пул маблағнинг эгаси ортиқчаси билан қайтариб олиш мақсадида муҳтож кишига пулини бериб туриши мумкин. Қарздор эса, етарли пул маблаққа эга бўлганида қарзини ортиғи билан қайтариб беради. Агар шундай қилинса, пул маблағ ишлатилмай туриб қолмаган бўлади ва ҳар икки тараф ҳам бундан фойда кўради.

Оятда таъкидланган “…фоизга берган нарса/қарзингиз Аллоҳни ҳузурида ортмайди” жумла, “фитратга яъни, мол-мулк ва пул айланишидаги Аллоҳ яратган табиий қоидаларга кўра ортмайди” дегани бўлади. Чунки, қарз бериш дегани бу – ундан манфаат кўриш деган бир фаолият тури эмас. Қарз олган кишигина олган қарзини ўз ўрнида ишлатиши оқибатида манфаат кўриши мумкин. Қарз бериш пул маблағни ишлатиш дегани эмас. Фоиз берган киши, қарзга берилган маблағни ишлатишдаги жавобгарликка аралашмагани сабабли, қарз орқали қўлга киритаётган қарздорни фойдасига шерик бўлиб олишга ҳам ҳаққи бўлмайди.

Фоиз кўпроқ савдо-сотиққа ўхшатилади. “Аввалги нархи 10 (ўн) сўм бўлган бир товарни  бир ойда қайтариб беришга келишган ҳолда 11 (ўнбир) сўмга сотиш ҳалол бўлса, 10 (ўн) сўмни бир ойда қайтариб бериш шарти билан 11 (ўнбир) сўмга сотиш ҳам ҳалол бўлиши керак” дейилади. Ҳолбуки, савдо-сотиқ пул маблағ бериб эвазига бошқа нарса олиш каби иккита фарқли нарсани алмаштиришдан иборат бўлади. Бу ҳолатни нақди ҳам насия ҳам бўлади. Фоиз жараёни эса, қарз бериш эвазига қарздордан манфаатдор бўлиш орқали пайдо бўлади. Қарздан фойда келтириш бошқа нарса, савдо-сотиқ бошқа нарса. Бу мавзу алоҳида бир бўлимда қайтадан кўриб чиқилади.

Фоизчилик доим бир хил услубда амалга оширилади. Исломдан аввалги Арабларга Жоҳилият Араблари дейилади. Улар қарз берар экан, асосий мулкка тегмасдан, маълум бир фойда қозониш шарт билан беришар эди. Белгиланган вақт келганида, келишилган фойдани талаб қилишар эди. Агар қарздор белгиланган фоизни бера олмаса, янгича фоиз яъни, яна ҳам кўпроқ устлама юклатилган ҳолда ва вақт ҳам узайтирилган ҳолда фоиз жараёни давом этар эди.[2]

Агар қарз ҳаволаси насия яъни, ваъдали келишувдан ташкил топган бўлса, тўлов вақти келганида “Қарзингни берасанми ёки, орттирасанми?” деб сўралар эди. Агар тўламаса қарзга яна қўшимча устлама юклатилиб вақт қўшиб берилар эди.[3] Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Видо Хутбасида шундай деган:

وربا الجاهلية موضو ع. وأول ربا أضعه ربانا ربا عباس بن عبد المطلب، فإنه موضوع كله .

“Жоҳилият фоизи тўхтатилди. Мен тўхтатган илк фоиз, бизнинг фоизимиз – Абдулмуттолибнинг ўғли Аббоснинг фоизидир. Унинг барчаси тўхтатилди.”[4] 

Жоҳилият фоизи айнан бугунги кунимиздаги фоиздир, яъни қарз орқали фойда кўриш. Хутбани эшитганлар ўша замонда яшаб турган кишилар бўлганлиги сабабли, Расулуллоҳнинг “Жоҳилият фоизи” деган ифодаси мухотобларнинг зеҳнида фоизни таърифланишига эҳтиёж сездирмаган.

Келгусидаги оятга кўра ҳам, фоиз – қарзга қўшилиши шарт қилинган ортиқча устламадир:

“…Фоиздан тавба қилиб қайтсангиз, асосий мол-мулкингиз сизларникидир. Сизлар ҳам ҳақсизлик қилмайсизлар, сизларга ҳам ҳақсизлик қилинмайди.” (Бақара2/279)

Асосий мулк қарзга берилган нарсадир. Савдо-сотиқ ва олди-берди-да иккита фарқли нарса ҳар икки тарафдан олиниб берилгани сабабли, бу нарсада асосий мулк деган нарса бўлмайди. Агар қарзни ортиқчаси билан қайтариб бериш деган шарт бўлса, ана ўша ортиқча устама фоиз ҳисобланади. Қуйидаги оят ҳам, фоиз фақатгина қарз бериш орқалигина ҳосил бўлишини кўрсатиб бермоқда:

“Қарздор агар қийин/танг аҳволда бўлса, яхши/хотиржам ҳолатга чиқиб олгунча кутиб турилади. Кечиб юборишингиз сизлар учун яна ҳам яхши. Шуни бир билсангиз эди.” (Бақара 2/280)

Расулуллоҳдан оят ва мавзуга алоқадор бўлиб келган ривоятлар қуйидагича: Ибн Аббос айтдики, Усома бин Зайднинг менга берган хабарига кўра Аллоҳнинг Элчиси шундай деган экан:

إنما الربا في الدين

“Фоиз фақатгина қарзда бўлади”[5]

لا ربا فيما كان يدا بيد

“Қўлдан қўлга (нақд) бўлган нарсада фоиз бўлмайди.”[6]

إنما الربا في النسيئة

“Фоиз (қарзни) насия қилишда бўлади.”[7]

Расулуллоҳнинг яна бир сўзи шундан иборатдир:

لا ربا إلا في النسيئة

“Фоиз фақатгина (қарзни) насия қилишда бўлади.”[8]

Шундай қилиб оят ва ҳадислар, фоиз қарз орқали қўлга киритиладиган фойдадан ҳосил бўлишини кўрсатмоқда.

 

А- ФОИЗНИ ТАҚИҚЛАНИШИ

Фоиз илк маротаба шу оятда ҳаром қилинган:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً ۖ وَاتَّقُوا اللَّـهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿١٣٠﴾

“Эй мўминлар! Қат-қат ортган фоизни еманглар. Аллоҳдан қўрқинглар, шояд, муродингизга эришсангиз.” (Оли Имрон 3/130)

Қат-қат ортиш фоизнинг ўзгармас хусусиятидир. %10 билан олинган қарзнинг фоизи иккинчи йил %21га, учинчи йил %33га чиқади ва вақти келиб берилган қарз миқдоридан ошиб кетади.

Доизни иккинчи маротаба ҳаром эканини таъкидлаган ва ундан тавба қилиб қайтишга буюрган оятлар қуйидагича:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿٢٧٨﴾ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّـهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ ﴿٢٧٩﴾ وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيْسَرَةٍ ۚ وَأَن تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿٢٨٠﴾

“Эй мўминлар! Аллоҳдан қўрқинглар! Фоиздан нимаики қолган бўлса уни барчани тарк қилинглар! Агар мўмин бўлсангизлар.

Агар бундай қилмасангиз, билингки, Аллоҳга ва Элчисига қарши уруш очган бўласиз. Агар тавба қилиб қайтсангиз – сизлар ҳам ҳақсизлик қилмаган ва сизларга нисбатан ҳам ҳақсизлик қилинмаган ҳолда – мол-мулкларингизни асосий бўлаги бўлган дастмояларингиз ўзингизга қайтарилади.

Қарздор қийин аҳволда бўлса, аҳволи яхшилангунча кутиб турилади. Кечиб садақа қилиб юборишингиз сизлар учун янада яхши. Агар билганингизда-ми!..” (Бақара 2/278-280)

Жоҳилият даврида қарзини тўлай олмаган қарздор, охир-оқибат қул қилиниб сотиб юборилар эди. Сўнги оят билан қарздорларни сотиб юбориш тақиқланди ва уларга қўшимча муддат берилишига ҳукм қилинди.[9]

 

Б- ФОИЗ БИЛАН ЗАКОТНИ АЛОҚАСИ

Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّـهِ ۖ وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّـهِ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ ﴿٣٩﴾

“Инсонларни мол-мулклари орасида ортсин деб фоизга берган нарса/қарз Аллоҳнинг ҳузурида ортмайди. Аллоҳни розилигини хоҳлаб берган закотларингизга келсак, ана ўша қат-қат қилиб орттирадиганлар закот берганлардир.” (Рум 30/39)

يَمْحَقُ اللَّـهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ ۗ وَاللَّـهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ ﴿٢٧٦﴾

“Аллоҳ фоизни камайтиради ва закотни кўпайтиради. Аллоҳ нонкўр ва гуноҳкорларни ҳеч бирини севмайди.” (Бақара 2/276)

Қонун-қоидаларни Аллоҳ белгилагани сабабли, Аллоҳни озайтириши ва кўпайтириши деган сўзи, бир қоидадан хабар бериши бўлиб, фоиз танглик ва йўқсилликка, закот эса, тараққиёт ва кенгликка йўл очишини билдирмоқда.

Фоизли қарз фақатгина уни қайтариб беришга кучи етадиган даражадаги моддий бир гаров ёки таъминот кўрсата оладиган кишиларга берилади. Бундай кишилар оз бўлгани туфайли, барча кредитларни ана шуларгина эгаллаб олишади ва шу йўл орқали бутун халқга тегишли бўлган сармояга эгалик қилишни бошлашади. Шундай қилиб кредит системасини ишининг бошидаёқ мувозанатдан чиқиб беқарорликка йўл очиб беради.

Аллоҳнинг Элчисидан шундай ривоят қилинади:

“Фоиздан келаётган даромад қанчалик кўп бўлмасин, унинг охири барибир тангликка/банкротга айланади[10]

“Қайси бир жамиятда фоиз ўртага чиқса, у аҳоли очарчиликка йўлиқади. Қайсики бир жамиятда пора ўртага чиқса, уларни қўрқув босади.”[11]

Инсоннинг фитратида қизғончиқлик бор. Фоиз ўша қизғончиқлик ҳиссини қамчилайди. Фоизга пул-маблағ бериш учун, аввало ўртадаги пул-маблағни сақлаб тўплаш керак. Пул маблағни тўплаб сақлаш учун эса, уни ички бозордан чиқариб олиш керак. Қур’онда пул маблағни ички бозордан чиқариб олиб сақлаб тўплаш эмас, аксинча, барча пул маблағлар ҳақидаги оятларни барчасида қўлидаги пул маблағларни ички бозорга киргизиб айлантириш кераклиги буюрилган. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ ۚ وَاللَّـهُ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ ﴿١٥﴾ فَاتَّقُوا اللَّـهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنفِقُوا خَيْرًا لِّأَنفُسِكُمْ ۗ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَـٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿١٦﴾ إِن تُقْرِضُوا اللَّـهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ۚ وَاللَّـهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ ﴿١٧﴾

“Мол-мулкингиз ва фарзандларингиз фақатгина имтиҳон қилиниб синалишингиз учундир. Буюк мукофот эса Аллоҳни ҳузурида. Кучингиз етганича Аллоҳдан қўрқинглар. Эшитинглар; итоат қилинглар, ўз фойдангиз учун инфоқ қилинглар. Ким ўз нафсининг қизғанчиқлигидан сақланса, ана шулар мақсадларига эришувчи кишилар бўлади. Аллоҳ учун бир яхши қарз берсангиз, У сизларга уни қат-қат қилиб кўпайтириб беради ва силарни кечиради. Аллоҳ қилинган яхшиликни шундай ташлаб қўймайди ва юмшоқ муомала қилади.” (Тағобун 64/15-17)

Арабларда туннелга нафақ дейилади. Инфоқ – бир нарсани туннелдан ўтказиш, туннел ичида юргизишдир. Инфоқ қилинган нарсага нафақа дейилади. Инсон ўзига, оиласига ва қарамоғидаги кишиларга ва ҳар қандай яхши ишларга қилинган сарф-харажат нафақадир. Яхшиликларга қилинган нафақа айни дамда Аллоҳга берилган қарзи ҳасанадир/чиройли қарздир. Чунки, мол-мулкини яхшиликка сарфлаб нафақа қилган яхши инсон, қилган ишини мукофотини Аллоҳдан кутади. Қилган яхшилигини бировга миннат ҳам қилмайди, мақтанмайди ҳам.

Пул-маблағ мулк ва хизмат давомийлиги ва ҳаракатланишини таъминлаб тургани учун, у иқтисодиёт ва экономиканинг асосий таянчидир. Демак, инсонларни қонларида тинмай ҳаракат қилиб айланиб турган қондек,  пул-маблағ ҳам инсонлар орасидаги ички бозорда айланиб туриши керак. Томирда айланиб ҳаракат қилиб турган қон, инсон вужудининг турли ҳужайраларига қандай қилиб озуқа етказиб турса, пулъ-маблағ ҳам инсонларга мулк ва хизмат етказиб бериб туради. Агар пул-маблағ ички бозорда айланмай қолса ёки, керагидан кам ҳолатда айланиб қолса, мулк ва хизматлар зоеъ бўлади, савдо-сотиқ ва тижорат касодга учрайди, очлик ва қашшоқлик келиб чиқади.

Инсон вужудидаги қон айланмай бир жойда тўпланиб қолса, кўп ўтмай қон бузилишни бошлайди. Қон етиб бормаган жисм ва ҳужайралар ҳаракатдан тўхташни ва яроқсиз ҳолга келишни бошлайди. Ички бозорда айланиб туриши керак бўлган пул ҳам агар бир кишини қўлида тўпланиб қолса ҳам, худди қон айланмай қолган кишидек жамият ичидаги тартиб ўзгаришни бошлайди.

Закот ва садақа Аллоҳ йўлида қилинган инфоқдир. Бозор иқтисодиёти жонланиши, ишончли ва эмин-эркин ҳолга кириши учун ва барча тармоқлар фойдали ва тўғри бир шаклда ҳаракатланиши учун инфоқ-пул-маблағни ички бозорда айлантириш керак. Акс ҳолда, иқтисод ва экономикада хавфли ўзгаришлар юзага келиши мумкин. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

وَأَنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛ وَأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّـهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿١٩٥﴾

“Аллоҳ йўлида инфоқ қилинглар. Ўз қўлларингиз билан ўзингизни ҳалокатга ташламанг. Чиройли иш қилинглар. Аллоҳ чиройли/яхши ишларни амалга оширганларни яхши кўради.” (Бақара 2/195)

Аллоҳ йўлида қилинган инфоқни ички бозорни ривожланиши ва иқтисодиётни ўсиши учун жуда катта таъсири ва фойдаси бўлади албатта. Моддий шароити қийин аҳволдаги бир инсон, олган закоти ёки, моддий яхшилик сифатида унга берилган пул-маблағни албатта ўз эҳтиёжини кетказиш учун сарфлашга киришади. Масалан, олган пулини магазинга олиб чиқиб магазинчидан олган қарзига тўлайди. Магазинчи эса озиқ-овқатларни улгуржи савдогарга олиб бориб қарзини беради ёки, янги маҳсулот олиб келади. Улгуржи савдогар ҳам олган пулини ўз эҳтиёжи учун керак бўладиган нарса харид қилиш учун яна бошқасига беради. Хуллас, бой инсонни қўлидан фақирга берилган пул-маблағ ички бозорда тинимсиз айланишни бошлайди ва ички бозор янгидан-янги муштарийларга эга бўлади. Мулк ва даромад, қон вужуддаги томирларни ҳар бир нуқтасига етиб борганидек, халқ ва жамиятнинг ҳар бир жабҳасига етиб боради. Эҳтиёжидан ортиқча бўлиб турган бойнинг пул-маблағдан бир фақир инсонга инфоқ қилиб берилган минг сўмлик қийматдаги пули, бир ойни ичида балки 500-700 та инсонни қўлидан қўлига ўтиб, ана шунча инсонни кундалик эҳтиёжини қондириши мумкин. Бунга сабаб бўлган бой киши ҳам савобга эга бўлади ва ҳамда ўзи яшаб турган жамиятдаги ички бозор ривожига ҳисса қўшгани учун бир кун келиб ўзига ҳам катта фойда келтириши мумкин. Фоиз танглик ва муаммоларга йўл очар экан, инфоқ қилинган пул-маблағлар қат-қат ортишга ва ривожланишга сабаб бўлади.

Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّائَةُ حَبَّةٍ ۗ وَاللَّـهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاءُ ۗ وَاللَّـهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿٢٦١﴾

“Мол-мулкларини Аллоҳ йўлида инфоқ қиладиганларни ҳолати, еттита бошоқ ундирган бир донга ўхшайди. Ҳар бир бошоқда юзтадан дон бор. Аллоҳ хоҳлаган кишига қат-қат қилиб беради. Аллоҳни имкони кенгдир, У ҳар нарсани билади.” (Бақара 2/261)

Фоиз, бойлик ва катта қисмга эга бўлган мулк бойлар қўлига ўтиб кетишига йўл очади. Закот эса, бойларни қўлида эҳтиёжидан ортиқча бўлиб турган бойликни бойларни қўлидан фақирларни кундалик эҳтиёжларига киргизилишига йўл очади. Бу нарса, халқ орасидаги савдо-сотиқ ва иқтисодиётдаги ўсиш дейилади. Чунки, ички бозорни ривожланиши ёки касодга учрашида халқни қўлида айланиб турган сармоя ва мулклари асосий ўринда туради.

 

C- АЛЛОҲГА ВА УНИНГ ЭЛЧИСИГА ҚАРШИ ЖАНГ

Аллоҳ таоло шундай буюради:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿٢٧٨﴾ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّـهِ وَرَسُولِهِ ۖ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ ﴿٢٧٩﴾

“Эй мўминлар! Аллоҳдан қўрқинглар! Фоиздан нимаики қолган бўлса уни барчани тарк қилинглар! Агар мўмин бўлсангизлар.

Агар бундай қилмасангиз, билингки, Аллоҳга ва Элчисига қарши уруш очган бўласиз. Агар тавба қилиб қайтсангиз – сизлар ҳам ҳақсизлик қилмаган ва сизларга нисбатан ҳам ҳақсизлик қилинмаган ҳолда – мол-мулкларингизни асосий бўлаги бўлган дастмояларингиз ўзингизга қайтарилади.”               (Бақара 2/278-279)

Аллоҳ таолога қарши уруш – табиий тартибга ва борлиқдаги тўғри интизомга қарши уруш деганидир. Табиатдаги қоидаларни ўртага қўйган зот Аллоҳ бўлганлиги учун, ижтимоий ҳаётдаги ва табиатдаги қоидаларни бузувчи ҳаракатлар, Аллоҳни қоидасини бузган ва Аллоҳга қарши чиққан ва тажовуз қилган деб қабул қилинади.

Юқорида айтиб ўтганимиздек, фоиз ижтимоий тузумни ва шахслараро муносабатларни бузилишига сабаб бўлади. Бир тарафдан кимлардир оила рўзғорини аранг тебратар экан, кимлардир муҳтожларга қарз бериш эвазига осонгина бойликка эришиш ҳаловатини гаштини суради. Фоиз билан олди-берди қилган шахслар ўртасида низолар, жанжал ва судлашишлар пайдо бўлади. Пулга муҳтож бўлиб турган кишилар, катта мулк эгаларидан умидлари узилганида, бойларига бўлган ишонч йўқолиб бўлганида халқ орасидаги умидлар умуман сўниб бораверади, ёш оилалар бузилаверади, қаровсиз ёшлар кўпайиб боради, жиноятчилар кўпаяди, ўзаро севги-муҳаббат йўқолиб, нафрат ва ғазаб, ҳасад ва гина-адоват авж олади.

Аллоҳ таоло бир оятда шундай буюради:

وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ

“Олтинларни ва кумушларни йиғиб-жамлаб олиб, уни Аллоҳ йўлида инфоқ қилмайдиганларга жонини оғритувчи азоб-қийноқни хабарини бер!” (Тавба 9/34)

Жонини оғритувчи азоб-уқубат аввало бу дунёда берилади. Бойлигидан инфоқ қилиб турмаган бойларни қанчадан-қанчасини кўриб турибмизки, бошқаларда бўлмаган давоси йўқ дардлар, уй-жойларига табиий офатлар юз бериб уйларига ўт кетишлари, бойликлари банкларда қандайдир сабабларга кўра музлатиб қўйилиши, ҳаёти давомида кимлардандир ёки нималардандир қўрқиб чўчиб яшашлари, қизлари ёки ўғилларини оилаларида бахтсиз бўлишлари ва шу каби турли муаммоларга дуч келишлари бу дунёдаги азоб-уқубат ҳисобланади.

Аллоҳнинг Элчиси шундай дедилар:

Фалокатга олиб борувчи еттита нарсадан сақланинглар.” -Эй Аллоҳнинг Элчиси, улар нималар? -Аллоҳга шерик қўшиш, сеҳргарлик, ҳақсиз бўлгани ҳолда Аллоҳ тегиб бўлмас қилиб қўйган жонга қасд қилиш, фоиз ейиш, етимни молини ейиш, душманга ҳамма бир бўлиб ҳужум қилинадиган вақтда урушдан қочиш ва ёмон ишга алоқаси бўлмаган ор-номусли мўмина аёлни зинода айблашдир.” [12]

Расулуллоҳнинг яна бир сўзлари қуйидагича:

“Фоиз еганни ҳам, едирганни ҳам Аллоҳ лаънатласин.”[13]

 

Д- ФОИЗЧИЛАРНИНГ ҲОЛАТИ

Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

لَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّـهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّـهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَـٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿٢٧٥﴾

“Фоиз ейдиганлар, шайтон тегиб ақлини чалиб қўйган кишининг ҳаракатидан фарқли ҳаёт кечирмайди. Бу нарса – улар: “Савдо-сотиқ фоиз билан бир хил” деганликлари учундир. Аллоҳ савдо-сотиқни ҳалол қилган, фоизни эса ҳаром қилган. Кимга Раббидан бир насиҳат келса ва фоизга чек қўйса, ўтмишдаги иши ўзига тегишлидир; уни иши Аллоҳга оид. Ким яна давом этса, ана ўшалар жаҳаннам аҳолисидир. Улар у ерда мангу қоладилар.” (Бақара 2/275)

Фахруддин Розий бу ҳақда шундай дейди:

“Фоизни ҳалол деб билганларга кўра, фоизли алоқа ҳар томондан савдо-сотиқ билан бир хилдир. Шундай экан, қандай қилиб биттаси ҳалол ва биттаси ҳаром бўлади. Нақд савдода 10 сўмга сотиладиган бир молни насияга 11 сўмга сотиш ҳалол бўлса, 10 сўмни кейинроқ қайтариб бериш шарти билан 11 сўмга сотиш ҳам ҳалол бўлиши керак. Бу иккала ҳаракат орасида ҳеч қандай мантиқий бир фарқ йўқ.”[14]

Бу икки ҳаракат орасида ўхшашлик бор албатта, лекин фарқлари ҳам бор. Масалан, шароб билан узумни сиркаси ўртасида катта ўхшашлик бор, иккаласи ҳам узумни сувидан тайёрланган. Аммо, ўртадаги ўхшашликдан келиб чиқиб “шароб сирка билан бир хил” деб бўлмайди. Юқоридаги масала ҳам фарқлидир. Шу сабабли, бирига қарз, бошқасига эса савдо-сотиқ дейилади. Қарз берган киши берган қарз миқдорини олади. 10 сўм берган бўлса 10 сўм қайтариб олади, тенгини олади. Фоиз эса, ўша тенгликни бузувчи устамадир. Нақд савдодаги нархи 10 сўм бўлган мол бир ойда 11 сўм тўлашга келишиб сотилса, ўша 11 сўмни ҳаммаси ўша молни бадали бўлади. Ўша мол билан 10 ёки 11 сўм орасида тенглик бўлмагани учун, ортиқча устама ҳақида гапиришни ўзи ҳам ортиқча.

Савдони нақди бўлади, лекин қарзни асло нақди бўлмайди. Ҳеч ким олган вақтни ўзидаёқ бериш учун бировдан қарз олмайди. Бир оз бўлса ҳам вақт белгиланади. Бир савдогар 8 сўмга олган молини олган заҳоти-ёқ 10 сўмга сотиб 2 сўм фойда қилиши мумкин. Бу ҳолатда ҳеч қандай устамали фоизни шартлари ўртага қўйилмаган бўлади.

Ҳеч ким ўзининг барча эҳтиёжларини қоплай оладиган даражадаги турли ишлаб чиқаришларга кучи етмайди. Еб-ичиш, кийим-кечак, уй-жой дегандек. Буларни ҳар бирига эришиш учун, бошқаларни ҳам ишлаб чиқаришига ва меҳнатига муҳтож бўлади. Бошқалардан бу нарсаларни олиш учун эса, уларга буни эвазига бошқа нарса бериш керак. Агар берган нарсаси эвазига бошқа нарса олмаса, ҳеч ким меҳнат ҳам қилмай қўяди, ҳеч нарса етиштирмай қўяди. Очлик, муҳтожлик ва харобагарчилик юзага кела бошлайди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

 يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنكُمْ ۚ وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّـهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا ﴿٢٩﴾   

“Эй мўминлар! Мол-мулкларингизни орангизда ҳақсиз-ботил йўл билан эмас, ўзаро розилик асосида тижорат орқали енглар! Ўзингизни ўлдирманглар. Аллоҳ сизларга нисбатан марҳаматлидир.” (Нисо 4/29)

Аллоҳнинг Элчиси шундай деган экан: “Кўнглидан рози бўлмаса, бировни мол-мулки бошқасига ҳалол бўлмайди.”[15]

 

        Проф. Др. Абдулазиз БАЙИНДИР.
Тижорат ва Фоиз китобидан олинган.      

 

Фар’ий ва фиқҳий масалалар кейинги мақолаларимизда ко’риб чиқилади. Ҳаракат биздан, натижа Аллоҳдан.

[1] Ибн Манзур, Лисанул Араб, 18, 305-с.

[2] Фахруддин Розий, Тафсирул Кабир, 7, Миср,  1357/1938, с. 91.

[3]  Ибн Рушд, (вф. 520/1126) Муқаддимот (ал-Мудавванот билан биргаликда) 3-ж, 18-с, Ҳуррият Нашриёти. 1957, c. 1, с. 241 Ибн Арабий.

 

[4] Абу Довуд, Маносик, 57, 1905-ҳадис.

[5] Дорамий, Сунан, Буюъ, 42, (ла риба илла фи насияҳ.)

[6] Муслим, Саҳиҳ, Мусоқот, 103 (596).

[7] Муслим, Саҳиҳ, Мусоқот, 102, Насоий, Сунан, Буюъ, 50 (буюъ физзаҳаҳ биззаҳаби ва биззаҳаби билфиззаҳ)

[8] Саҳиҳи Бухорий, Буюъ 79. Саҳиҳи Муслим, Мусоқот 101. (1596)

[9] Абу Абдуллоҳ Муҳаммад бин Аҳмад Қуртубий, (в. 671/1272), алжамиъ ли-аҳкамил Қур’он, 3-ж, 240- с. Бақара 2/280- оятни тафсири.

[10] Аҳмад бин Ҳанбал, Муснад, 1- ж, 395- с.

[11] Аҳмад бин Ҳанбал, Муснад, 4- ж, 205- с.

[12] Саҳиҳи Бухорий, Васоё 23, Саҳиҳи Муслим, Имон 145.

[13] Саҳиҳи Бухорий, буюъ, Саҳиҳи Муслим, Мусоқот 105. Лаънат – Аллоҳни марҳаматидан ва икромидан бебаҳра қолишдир.

[14] Фахруддин Розий, Тафсирул Кабир, 7- ж, 98- с.

[15] Аҳмад бин Ҳанбал, Муснад, 5/72.

Телеграм каналимиз: