Савол: Ҳанафийларнинг фиқҳ китобларидаги мусофирлик муддатини белгилаб берувчи бўлимларида, 15 кундан оз муддат сурадиган йўлчиликни мусофирлик ҳукмига киради деб келтирилган. Нима учун 15 кун деб белгиланган деган саволга эса, аёлларни поклик муддати ҳам энг оз 15 кун бўлганлиги сабабли, мусофирлик ҳам унга қиёсланиб 15 кун деб белгиланган деб жавоб берилади. Аёлларни одат кўриши асносида энг кам 15 кун ибодатга қайтиши кераклигини эътиборга олган ҳолда, мусофирлар ҳам 15 кундан кейин муқимлик ҳолатига кириши керак дейилади. Бу қандай қиёс бўлади, бунга ойдинлик киритиб бера оласизми?
Жавоб: Ҳанафийлар бирон бир ҳужжат, яъни у ҳақда оят ва ҳадис бўлмаган миқдор ва ўлчовли масалаларда фикр юритиш йўли орқали ҳукм чиқариб бўлмайди дейишади. Масалан, “Зино қилмаган бўлса ҳам уни жазолаган кишига, зино ҳадига қиёсланиб 50 дарра урилиши керак”, дейишмайди. Шу билан бир қаторда, Ҳанафийлар ост ва уст чегаралари аниқ бўлган миқдор ва ўлчов туридан бўлган масалаларни уст ва ост чегаралари орасидаги ўлчовларда раъй/фикр юритиш йўли билан ҳукм бериш мумкин дейишади. Бунга мисол; балоғат ёшига киришдаги ёш ўлчовлари 10 билан 20 ёшларни орасида бўлса, бу икки ёш оралиғидаги ўлчовларда инсонларни етишишига қараб ҳукм беришмоқда. (Сарахсий , Усул, 2-жилд, 111-112)
Аёлларни икки одат орасидаги поклик муддати энг оз 15 кун бўлиши кераклигига кўра ҳаракатланиб, мусофирлик муддатини ҳам 15 кун эканига ҳукм қилинган қиёс (Шарҳи Фатҳул Қадийр, 2-ж, 35- с.) Ҳанафийлик усулидаги қиёс қоидаларига кўра тўғри бир қиёс деб ҳисобланмайди. Бундай қилиб бир қиёсга асосланиб ҳукм чиқариш мумкин эмаслигини ал-Ҳидоя китобининг шарҳ қилиб тушунтириб берган Камолиддин Ҳумом очиқлаб бермоқда. У бундай бир қиёс фақатгина ривоят билан собит бўлган бир ҳукмни қувватловчи бир вазифани бажариши мумкин эканини айтмоқда. (Қаранг: Шарҳу Фатҳул Қадийр, 2-ж, 35- с.)
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, мусофирликнинг муддати аёлларнинг поклик муддатига қиёсланиб эмас, балки бу мавзуга алоқадор деб билинган асарга (ривоят/хабар) кўра белгиланган. Қиёсдан эса, буни тасдиқловчи иккинчи далил ўлароқ фойдаланишган.
Др. Фотиҳ Ўрум.
