Musulmonlar

Китоб ва Ҳикмат (Қуръон ва Ҳикмат) тушунчаси

Қуръон ва анъанавий динга кўра Китоб ва Ҳикмат тушунчаси

Аллоҳ таоло барча ваҳий олган пайғамбарларга Китоб ва Ҳикмат берган. Анъом 6/83 ва давомидаги оятларда, Нуҳдан Исогача 18 та набий санаб ўтган[1] ва шундай марҳамат қилган: “Буларнинг оталаридан, наслларидан ва ака-укаларидан ҳам танлаб олдик ва уларга тўғри йўлни кўрсатдик.”

Шундай қилиб, барча набийларга ишорат қилганидан сўнг шундай марҳамат қилди:

Танлаб олинганларнинг барчасибиз уларга китоб, ҳикмат ва набийлик берган кишилардир.” (Анъом 6/89)

Анъанага кўра, Аллоҳ таоло тарафидан 4 дона илоҳий китоб юборилгани айтилади. Булар: Таврот, Инжил, Забур ва Қуръон. набийимизга нисбат берилган бир ривоятда, Одамга 10 саҳифа, Шисга 50 саҳифа, Идрисга 30 саҳифа ва Иброҳимга (барчасига Аллоҳни саломи бўлсин) 10 саҳифа нозил қилингани айтилади[2]. Умумий олиб қарасак, ҳаммаси бўлиб саккизта набийгагина китоб берилган бўлиб қолмоқда. Ҳолбуки, юқоридаги оятларда, барча набийларга китоб ва ҳикмат берилгани баён қилинмоқда. Уларга берилган ҳукмга мана бу оятда ҳикмат деб татиф берилган:

Аллоҳ набийларидан қатъий сўз олганда шунда деди: “Сизларга китоб ва ҳикмат берганимда, агар қўлингиздагини тасдиқловчи бошқа бир китоб келса, кесинлик билан унга ишонасизлар ва ёрдам берасизлар. Буни қабул қилдиларингми?” Улар: “Қабул қилдик“, дедилар. Аллоҳ: “Сизлар бунга гувоҳ бўлинглар, сизлар билан бирга мен ҳам гувоҳман“, деган эди.” (Оли Имрон 3/81)

Қуйидаги оятга кўра набийларнинг вазифалари, ўзларига нозил қилинган китобларни ўз халқига ҳоким қилиш эди.

Инсонлар бир миллат эди. Аллоҳ уларга хушхабар берадиган ва огоҳлантирадиган набийлар юборди. Улар билан биргаликда ҳақиқатларни ўз ичига олган китоблар ҳам нозил қилдики, ихтилофга тушган мавзуларгда инсонлар орасида ўша китоб ҳукм қилсин. Ўзларига китоб берилганлардан бошқалар ихтилофга тушмади.[3] Очиқойдин далиллар келганидан кейин, бирбирлари устидан ҳокимият қуришни истаганлари учун шундай бўлди. Сўнгра келиша олмаган хусусларда, Аллоҳ мўминларни ўз танлови билан тўғриликка улаштирди.[4] Аллоҳтўғриликни танлаганларни тўғри йўлга йўналтиради. (Бақара 2/213)

Аллоҳ таоло тарафидан берилган китобга эга бўлган халқнинг етакчи ва йўлбошчилари, ўша китоб билан ҳукм қилишга мажбурдир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

Ичида бир раҳбар ва нур бўлган Тавротни Биз нозил қилдик. Аллоҳга таслим бўлган набийлар Яҳудилар орасида у билан ҳукм қилишар эди. Билимдонлар ва олимлардан Аллоҳнинг китобини муҳофаза қилиниши талаб қилингани сабабли, у билан ҳукм қилишар ва унга гувоҳ бўлишар эди. Сизлар инсонлардан қўрқманглар, Мендан қўрқинглар. Менинг оятларимни ўткинчи[5] бир матога алмаштирманглар. Аллоҳнинг нозил қилганлари билан ҳукм қилмаганлар (оятларни кўрмаганга олган) кофирлардир.” (Моида 5/44)

Ҳикмат – тўғри ҳукмдир.[6] Набийимиз алайҳиссалом Қуръондан тўғри ҳукмлар чиқариб ҳаётда тадбиқ қилдилар ва бизларга ҳам ўша қоида ва илмни ўргати. Қуръони Каримда бу илмнинг барча қоидалари билан ер олган ўша ҳикматга асосан ҳаракат қилинса, Қуръон ва Суннат ўртасидаги тўлиқ бир мослик ва мужассамлик ўртага чиқади.

Аллоҳ таолонинг икки турли ояти бордир, биринчи яратган оятлар-ки, барча илмларнинг манбаъсидир. Фан олимлар, агар табиатдаги бор бўлган маълумотларни яхшилаб текшириб-ўрганиб, тўғри бир система асосида ва соғлом фикрга эга бўлган ҳолда иш олиб борсалар, яратилган оятлардаги ҳикматларга эга бўладилар ва кўплаб кашфиётлар ўртага чиқаришга муяссар бўладилар.

Юқоридаги оятда билимдонлар деб таржима қилинган калима ҳибр калимасининг кўплик шакли бўлган “аҳбор”дир.  Ҳибр – ўзидан бир асар қолдирган кишига айтилади[7]. Агар булар, табиатдаги оятлар билан бирга нозил қилинган оятларни биргаликда илмий изланишлар олиб борсалар, маънавий ва моддий кўплаб ҳикматларга улашадилар. Чунки ҳикмат – дин билан билим ўртасидаги шериклик заминидир. Аллоҳ таоло ўз динини фитрат яъни, табиий дин деб тариф берган ва шундай марҳамат қилади:

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ

Сен юзингни тўғридантўғри бу динга; Аллоҳ инсонларни яратган фитратга бур. Аллоҳни яратганини ўрнини босадиган нарса йўқ. Соғлом дин мана шудир. Лекин инсонларнинг кўпчилиги буларни билмайдилар.” (Рум 30/30)

Илк нозил қилинган оятлар фитратга яъни, яратилиш қонунига диққатни жалб қилиши ҳам жуда муҳим бир масъаладир.

Раббингнинг номи билан (борлиқларни/табиатни) ўқи, яратган Удир! У, инсонларни бирбири билан боғлиқ/алоқадор қилиб яратди. Ўқи! Раббинг чексиз неъмат эгасидир. У қалам билан ўргатди. Инсонга билмаган нарсасини ўргатди.” (Алақ 96/1-5)

Қуръоннинг катта бир қисми табиатдаги борлиқларга диққатни жалб қилади. Қуръонни, Арабчани ва ўз муатахассислиги борасида фитрат оятларидан хабардор бўлганлар билан биргалкда кўплаб илмий изланишлар олиб бордик. Шунга амин бўлдикки; бу система, мавжуд билимлар томон олға қадам босишга далда бўлмоқда.

Аллоҳ таоло, аввало Одам алайҳиссаломга фитратни, борлиқларнинг ичида яширилган ма;лумот ва илмларни ўргатди. Чунки “وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا – одамга ўша исмларнинг барчасини ўргатди” жумласидаги исмларга ишорат қилгувчи замир, ақлсиз борлиқлар учун қўланиладиган  ها замиридир. Ҳазрати Одам, табиатда бор бўлган аммо фаришталарни хабари бўлмаган илмларни ўрганиши натижасида ها замирининг ўрнига ақили борлиқлар учун қўлланиладиган   هم замири ишлатилди ва жумла: ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِكَةِ...-сўнгра уларни (ўша илм манбаъларини) фаришталарга кўрсатди” шаклига айлантирилди. Чунки ақл, инсоннинг фойдаланадиган маълумот маъносида ҳам[8] ишлатилади. Фаришталарнинг – ақлсиз деб билган борлиқларда улар билмаган илм бор эди. У илм, ташқаридан қаралганда кўрилмагани учун, Аллоҳ таоло уни “ғойб” деди ва фаришталарга шундай деди: “Мен осмонлару ердаги ғойбни (яширилганини/беркитилганини) биламан.” (Бақара 2/33)

Аллоҳ таоло Одамни, мана шу илм орқали устун қилди, фаришталар шунинг учун Одамга сажда қилдилар. Бу илм, инсонни билим ва маданият ижод этгувчи бир борлиқ қилди. Энг билимдон инсон Одам алайҳиссаломдир. Ўша илм унга ёзилган ҳолатда ўргатилган. “У, қалам билан ўргаткандир, инсонга билмаган нарсасини ўргатди.” (Алақ 96/4-5)

 

Тўғри ҳукм бериш қобилияти

Тўғри ҳукм бериш қобилиятига ҳам ҳикмат дейилади. Бир оятда шундай дейилади:

يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ

У, тўғри танловда бўлганларга ҳикмат беради. Кимга ҳикмат берилган бўлса, демак унга кўплаб яхшиликлар берилган бўлади. Бу билимгасоғлом фикрли (улул албаб) бўлганлардан бошқаси эга бўла олмайди.[9](Бақара 2/269)

Набий алайҳиссалом шундай дегани ривоят қилинади:

لاَ حَسَدَ إِلَّا فِي اثْنَتَيْنِ: رَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا فَسُلِّطَ عَلَى هَلَكَتِهِ فِي الحَقِّ، وَرَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ الحِكْمَةَ فَهُوَ يَقْضِي بِهَا وَيُعَلِّمُهَا

“Икки тоифа инсондан бошқасига ҳасад қилинмайди. Улардан бири – Аллоҳ унга берган ризқни ўз ўрнида сарфлайди, иккинчиси эса, Аллоҳ унга ҳикмат берган кишики – қарорини унга кўра беради ва уни ўргатади.”[10]

Ибн Аббос айтадики: Набий алайҳиссалом мени бағриба босди ва шундай деди: Аллоҳим, бунга ҳикмат бер.[11]

Бу оят ва ҳадислар, ҳикмат яъни, тўғри ҳукум бериш қобилиятини ўрганиб олиниши мумкин бўлган нарса эканини билдиради. Иброҳим алайҳиссалом Каъбани бино қилганларидан кейин, Макка ахолиси ҳақида Аллоҳга қилга илтижоси ҳам ҳудди шу нарсани англатмоқда:

Роббимиз! Буларни ўзларини ичидануларга Сенинг оятларингни ўқийдиган, Китоб ва Ҳикматни ўргатадиган ва уларни етиштирадиган бир элчи чиқар! Устун бўлган, тўғри қарор берган Сенсан!” (Бақара 2/129)

Иброҳим лайҳиссаломни дуосини қабул бўлганини кўрсатган оят шу:

 لَقَدْ مَنَّ اللَّـهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ

Аллоҳичларидан бир элчи чиқариб, бу мўминларга яхшилик қилди. Бу элчи, уларга Аллоҳнинг оятларини ўқийди, уларни келиштиради, уларга Китоб ва ҳикматни ўргатади. Улар авваллари очиқ бир залолатда эдилар.” (Оли Имрон 3/164)

Қуръондан тўғри ҳукм чиқариш ҳақида, Аллоҳ таоло набийимизга шундай буюрган:

إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ وَلاَ تَكُن لِّلْخَآئِنِينَ خَصِيمًا

Ҳақиқат/тўғриликларни ўз ичига олган бу Китобни сенгаинсонлар орасида сенга Аллоҳ кўрсатган усулга кўра ҳукм қилишинг учун нозил қилдик. Асло хоинларнинг тарафдори бўлма.” (Нисо 4/105)

Вазифасига алоқадор бўлган ҳар бир гапи, ҳар бир ҳаракати ва тасдиқлаган ҳар бир ҳолат, у кишининг Қуръондан чиқарган ҳикматидир. Набий алайҳиссалом шундай дегани ривоят қилинади:

Огоҳ бўлинглар! Менга Қуръон ва у билан биргаликда унигн мисли берилди[12].

Сизлардан биронтангиз, суянчиғига суяниб олиб, мен айтган буйруқ ёки ман қилган тақиқим ҳақида шундай деганини асло кўрмай: “Биз билмаймиз, биз Аллоҳнинг Китобида кўрган нарсамизга эргашамиз.”[13]

Қуръоннинг ичидаги Ҳикмат, тупроқнинг ичидаги витамин-ўғит ва кон кабидир. Бир-бири билан бириктирилгандир. Тупроқдан конни ажратиб олиш учун, қандай бир илм одамларига, асбоб-ускунага, аниқ ташхис ва бу соҳада ишлайдиган бутун бошлик бир ташкилотга эҳтиёж туюлса, ҳудди шундай, Қуръондаги Ҳикматга эришиш учун ҳам ҳудди шу соҳадаги мутахассислар ва изланишларга эҳтиёж туюлади. Қуръонда очиқлаб берилган бу Ҳикмат, Набий алайҳиссаломдан сўнг тез вақт ичида унутилиб кетганини гувоҳи бўлмоқдамиз. Чунки барча муаммоларни ҳал қилган, борган жойларига ўзлари билан бирга илм ва маданият олиб борган ва инсонларнинг ватанлари ва юртларини эмас, балки уларнинг қақлбларини фатҳ қилган мусулмонларнинг ўрнини, улардан кейин, муаммоларнинг ини бўлган ва ҳал этиб бўлмас бир ғалва-ташвишлар келтириб чиқарган мусулмонлар эгаллади. Набийимиз ҳикмат ўргаткан саҳобалар бориб ҳукм сурган жойларнинг барчасида ҳозиргача мусулмон халқ яшаётгани шу сабаблидир. Аммо саҳобалардан кейин борилган ерларда фақатгина ўткинчи ҳукимдорлик ва юзаки салтанат қурила олинган холос. Чунки у ерларга Ҳикмат олиб борилмаган.

 

ҲикматСуннат ва СуннатВаҳий алоқадорлиги 

Имом Шофеий Суннатни Ҳикмат деб айтган. Унинг сўзларидан баъзилари шулардир:

“Қуръон илмига эга бўлган ишончли бир зотдан шуни эшитдим: Ҳикмат – Аллоҳнинг Элчисининг Суннатидир. Ҳикмат – Қуръонга тобе қилинган, Китоб ва Ҳикмат илмини ўрганишни Аллоҳ Ўз қулларига берган буюк бир неъмати ҳисобланган ҳолда, тўғрисини Аллоҳ билади, лекин бу ердаги Ҳикматга Аллоҳнинг Элчисини Суннатидан бошқа нарса деб бўлмайди.[14]

Имом Шофеийнинг бу гапларига қўшилмасликни асло иложиси йўқдир. Набийимиз умматига ўргаткан нарсасининг бири Қуръон ва иккинчиси эса Суннат эканига иттифор этилганига кўра, Суннатни Ҳикматдан бошқа нарса бўлиши асло мумкин бўлмаган нарсадир. Аммо Имом Шофеийни қуйидаги сўзларига қўшилишни иложиси йўқ:

“Аллоҳ Элчисининг Суннати – Аллоҳ тарафидан унинг ом ва хос ҳукмларидаги муродини очиқлайди. Ундаги ҳикматни Ўз Китоби билан баробар қилган ва уни Китобга алоқадор қилган. Буни, яратган нарсалари ичида Элчисидан бошқаси учун раво  кўрмаган.[15]

Оли Имрон сирасининг 81- оятида, китоб ва ҳикматни барча набийларга берилгани очиқ ифода қилингани учун, Имом Шофеийнинг юқоридаги фикрининг охирги жумласи асло қабул қилиниши мумкин эмас. Чунки бу оят унинг фикрига мутлақо зид келмоқда. Бундан ташқари, агар Суннат Алоҳнинг муродини очиқлайдиган бўлса эди, Набий алайҳиссалом Қуръонни уйғулаётган вақтларида асло ва асло хатога қўл урмасликлари керак эди. Чунки, Аллоҳ таоло аввал унга бир хато ишни қилдириб, кейин уни тузаттиришга амр қилган эмас.

Бир куни, Абу Суфён бошчилигидаги бир карвон Шомдан келаётгани эшитилди. Набийимиз бир қисм Мусулмонлар билан каронни қўлга киритиш учун (Маккадан сургун қилинган ва қочиб чиққан Мадинадаги Мусулмонлар, Абу Суфён ва бошқа Маккали мушриклардан ҳақларини талаб қилиш учун) йўлга чиқтилар. Бундан хабар топган Маккаликлар ҳам карвонни ҳимоя қилиш учун аскар юборишди. Аллоҳ таоло, ё карвонни ёки Маккалик аскарларни Мусулмонларга беришини ваъда қилди. Алоқадор оят шундай:

“Аллоҳ сўз берган эди-ки, у икки гуруҳдан бири албатта сизларники бўлиши аниқдир. Сизлар қуролсиз бўлганни (карвонни)” истар эдингиз. Аллоҳ эса, (сизларга ҳам билдирган) сўзлари билан берган ваъдасини рўёбга чиқармоқчи ва ўша кофирларни йўқ қилишни истар эди. Ваъдасини амалга ошириш ва ўша ботилни (кирган йўллари нотўғри эканини) ўртага чиқариш учун шундай қилган эди. Бу нарса ўша гуноҳкорларга ёқмаса-ёқмасин.” (Анфол 8/7-8)

Мусулмонлар карвонни қўлдан чиқардилар ва кутилмаган ҳолда Бадрда Макка аскарлари билан юзма-юз келиб қолишди, аммо қонли уруш ҳақидаги Аллоҳ билдирган қонун-қоидаларига риоя қилмадилар. Қонун-қоидалар шулардан иборат эди:

“Кофирлар билан жангда юзма-юз келганингизда, уларни қириб ташланглар. Уларни самарасиз ҳолга келтиргунингизча қаттиқ муҳофазали назорат остига олинглар. Сўнгра, асирларни ё текин/эвазсиз ёки фидя эвазига озод қилинглар-ки, урушнинг оғир асорати қолмасин.” (Муҳаммад 47/4)

“Ууршда устунликни қўлга киргизсанг, уларни шундай парчалаб ташлагин-ки, уларни орқаларидагилар ҳам тарқалиб кетсинлар. Балки ақиллари кирар.” (Анфол 8/57)

“Душманни орқасидан қувлашда сусткашлик қилманглар. Сизлар алам/оғриқ ҳис этаётган бўлсангизлар – улар ҳам сиз аби алам/оғриқ ҳис қилишмоқда. Ҳамда сизларни Аллоҳ тарафидан кутган нарсаларингиз бор, уларни эса бундан кутган нарсаси йўқ. Аллоҳ – ҳар нарсани билгувчи ва тўғри қарор бергувчидир.” (Нисо 4/104)

Бадрда Мусулмонлар бутун кучлари билан уришиб, душманга оғир бир зарба бердилар. Аммо орқага чекиниб қочган душманни орқасидан бориб кучсиз ва самарасиз ҳолга келтирмадилар, орқасидан қувимадилар. Аксинча, улардан қолган ғаниматларни ва бир оз асирларни олиб Мадинага қайтишди. Аллоҳ таоло, бундай ҳаракат гуноҳ эканини билдирди:

“Жанг майдонида душманни самарасиз ҳолга олиб келмай туриб, ҳеч бир набийнинг асир олишга ҳаққи йўқдир. Сизлар дунё молини ҳохлаяпсизлар, Аллоҳ эса кейингиликни ҳохлаяпти. Устун келгувчи ва тўғри қарор бергувчи Аллоҳдир. (Румлилар енгилган куни сизларни ҳурсанд қилишини) Аллоҳ аввалдан ёзиб қўймаганда эди, олган асирларингиз туфайли, бошингизга катта бир талофат келиши аниқ эди.” (Анфол 8/67-68)

Набийимизнинг бу ҳаракати ҳикматга уйғун эмасди. “Алллоҳ, ҳақиқатни ўртага чиқаришни ва ўша кофирларни йўқ қилишни[16]” ҳохлар эди аммо Мусулмонлар, ҳикматга кўра ҳаракат қилмаганлари учун, Маккагача бориб, у ерни фатҳ қилиш имкониятини қўлдан чиқардилар.

Ҳижратинг 6-йилида, Ҳудайбия келишуви билан бу фурсатга яна бир бор эга бўлишган эди. Маккадан қайтаётжанда нозил қилинган “Фатҳ Сураси”да шундай бошланади:

“(Макка) Фатҳининг олдидаги қаршиликларни сен учун мутлақо олиб ташладик. Аллоҳ буни – аввалги ва кейинги гуноҳларингни кечириш учун, сенга бўлган яхшилигини тамомлаш ва сени тўғри йўлга йўллаш учун қилди. (Фатҳ 48/1-2)

 

Набийимизнинг Абаса Сурасидаги шу оятларда билдирилган бир хатоси ҳам бор эди:

“Ўша кўр[17] сенинг ёнинга келганда[18] юзингни буруштирдинг ва орқага ўгирилдинг. Нима деб ўйлайсан, балки у ўзини келиштирар эди ёки бирон эслатмага эга бўлиб[19], ўша эслатма унга асқотиб қолармиди? Сенга эҳтиёжи бўлмаган кишига келсак, гўёки сен унга эмас, балки деворга гапиряпсан! У ўзини келиштиришидан сенга нима! Шундай қилиб, сенинг ёнинга ғайрат қилиб келган киши Аллоҳдан қўрққан бири эди. Аммо сен у билан умуман қизиқмадинг.” (Абаса 80/1-10)

Аллоҳ таоло: “”Бирон нарса истаган ва сўраган кишига эътиборсиз бўлма![20]” амрига кўра, бу ҳаракатини тақиқлаган эди. Бундан бошқа яна шундай бир буйруғи бор эди:

وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِم مِّن شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ

Кечакундуз дуо қилиб Роббисидан эътибор истаганларни ёнингдан қувма/узоқлаштирма! Уларнинг ҳисоби сендан сўралмайди. Сенинг ҳисобинг ҳам улардан сўралмайди. Уларни ёнингдан узоқлаштирсанг хатога қўл урганлардан бўласан.” (Анъом 6/52)

“Аллоҳ сенинг аввалги ва кейинги гуноҳларингни кечирсин” оятидаги гуноҳлар мана шулар бўлиши мумкин.

Фатҳга алоқадор бўлган истиғфорнинг  вақти, Макканинг фатҳидан олдин нозил бўлган[21] шу оятларда очиқланган:

ъАллоҳнинг ёрдами келиб фатҳ рўёбга чиққанда инсонларнинг тўп-тўп бўлиб Аллоҳнинг динига кираётканларини кўрганингда, ҳар нарсани чиройли қилган Роббинга йўнал ва кечирим сўра! У – Унга йўналганни қабул қилади.” (Наср 110/1-3)

“Авал қилган хатойингни тузат, кейин кечирим сўра;” бу жуда ҳам муҳим бир масаладир. Бу оятлар, мусулмонларнинг ҳаётида кескин ўзгаришларга асос бўладиган бир жиҳатдир. Аммо, алоқадор оятлар бир орага келтириб, улардан тўғри қарор чиқариш илми ҳисобланган ҳикмат усули ўртадан олиб ташлангани учун, юқоридаги оятларга жуда зид ва терс маънолар ва таржималар берилишга олиб борган. Масалан, ҳам Саудия Арабистон ва ҳамда Туркия диний идора фонди тарафидан миллионларча нусхаси босилган Қуръони Карим ва очиқламали Қуръон таржималарида, Фатҳ сурасининг илк оятларига алоқадор бир очиқлама қилинган. Очиқламалар яхшироқ тушунилиши учун, аввал оятларга берилган маъноларни  келтирамиз:

“(Макка) Фатҳининг олдидаги қаршиликларни сен учун мутлақо олиб ташладик. Аллоҳ буни – аввалги ва кейинги гуноҳларингни кечириш учун, сенга бўлган яхшилигини тамомлаш ва сени тўғри йўлга йўллаш учун қилди. Бунинг яна бир сабаби эса, Аллоҳни сенга кучли бир ёрдам беришидир. (Фатҳ 48/1-3)

Очиқлама шундайдир:

“Ўтмишда ва келажакда гуноҳдан узоқ қилинган Набийга тамомланган Илоҳий неъмат, Макка ва Тоифнинг фатҳи, дунёда шарафини юксалтириш учун, зафар ва ёрдамга эришиши учун қарши чиққанларни бўйин эгиши шаклида тажаллий эткандир…[22]

Аллоҳ таоло унинг гуноҳини кечириши ҳақида очиқча айтиб турганда, улар унинг аввалда ва охирда гуноҳдан узоқлаштирилганини тафсир қилишмоқда. Булар бу ифодалари билан, ҳошо, Аллоҳни билмаган нарсаларини Аллоҳга эслатиб, Уни хатосини тузатмоқчи бўлишяптими?

Набийимизнинг келажакдаги гуноҳини кечирилиш ҳақидаги оятга маъно бераётиб, наҳотки мана бу оятга берган маъноларини унутиб қўйдиларми?

“Айтингки: ъИлк элчи мен эмасман. Менга ҳам сизларга ҳам нима бўлишини билмайман. Мен фақатгина – менга ваҳий қилинган нарсага эргашаман. Мен фақатгина – тўғриларни очиқлаб берувчи бир элчиман холос.” (Аҳқоф 46/9)

Энг ачинарлиси, буларни бу зотларга махсус бир хато деб ҳисобланмаслигидир.

 

КитобСуннат буртунлиги нуқтаи назаридан, Сафо билан Марво орасидаги саъй.

Имом Шофеий шундай дейди:

“Набийимизнинг суннатларини уч жиҳати борлиги ҳақида фарқли фикрга борган биронта олимни билмайман. Уни иттифоқан иккига тушурдилар. Чуки аввалги иккиси ҳудди бир нуқтада бирлашган икки олт долга ўхшайди:

  1. Қуръонда далил бўлган бир хусусда, Аллоҳ Элчисининг Қуръон далили каби очиқлаши.
  2. Қуръонда қисқа келтирилган мавзуларда Аллоҳдан олган ҳолда Унинг муродини очиқлаб бериши.

Бу икки масалада ихтилоф йўқдир.

3- Аллоҳ Элчисининг, Қуръонда далили бўлмаган масалаларда келтирган суннат. (Ихтилоф бу ердадир.)

Баъзиларга кўра, Аллоҳ Ўз Элчисига итоат қилишни фарз қилиши ва ризосига мос ҳаракат қилишини билгани сабабли, Китобда далили бўлмаган нарсаларда Нбаийга суннат қўйиш ҳаққи берилганидир…

Бошқа бир инсонларга кўра эса, бу масалада унга Аллоҳнинг амри (рисолати) келган ва Аллоҳни фарз қилиши билан унинг суннати собит қилингандир.

Яна кимларгадир кўра, унинг суннати, Аллоҳ таоло тарафидан унинг қалбига қўйилган ҳикматдир[23].”

Аллоҳнинг Элчиси, Қуръонда далили бўлмаган масалаларда суннат келтирадиган бўлса, Китоб-Суннат бутунлиги деган гапга асло ўрин қолмайди. Анъанавий давом этиб келган динга кўра мана шу қоидалрга кўра усуллар ёзилган, баъзан-баъзан очиқ оятлар бир чеккага олиб қўйилиб, унга мутлақо зид бўлган ҳадисдан фойдаланилган. Бъзан эса, ҳам оят ва ҳам ҳадис бир чеккага суриб қўйилиб, бошқа бир йўл очилган. Изланишларимизни текшириб чиққанлар бунга ўнлаб мисоллар кўриши мумкин. Сафо билан Марво орасидаги саъйни мисол қилиб келтириб, ҳикматдан бехабар бўлишлик фақиҳларни не аҳволга солиб қўйганини кўришга уринамиз. Аллоҳ таоло шундай буюради:

“Сафо билан Марво – Аллоҳга қуллик қилишнинг рамзий бир белгиларидандир. Кимки, ҳаж ёки умра қилиш нийятида Каъбани тавоф қилса, у иккисини саъй қилишида бир гуноҳ йўқдир. Кимки бир яхшиликни ўз ихтиёри билан қилса, билсинки, ҳар нарсани билгувчи ва қилинган яхшиликни мукофотини тўла қилиб берувчи Аллоҳдир.” (Бақара 2/158)

“Саъй қилишида бир гуноҳ йўқдир” сўзи, ҳеч кимга саъй вазифасини юкламайди, аммо Аллоҳ Элчисидан шундай ривоят қилингани айтилади;

اسْعَوْا فَإِنَّ اللَّهَ كَتَبَ عَلَيْكُمْ السَّعْي

“Саъй қилинглар, чунки Аллоҳ сизларга саъй қилишни фарз қилгандир.”[24]

Имом Нававий Муслимнинг шарҳида мавзуга алоқадор шундай ёзади:

“Саҳобадан, Тобеиндан ва кейинги уламолардан катта бир қисмига кўра Сафо билан Марво орасида саъй қилиш ҳажнинг таянчларидандир; у бўлмаса ҳаж бўлмайди. Унинг чоласи қон билан (қўй  ёки эчки) ёки бошқа бир нарса билан тўлдирилади. Имом Молик, Шофеий, Аҳмад, Ишақ ва Абу Савр бу фикрда бўлганлардан. Салафи солиҳинлардан баъзилари эса, бу нарса нофила/таваттуъ бир ибодат эканини билдиришган. Абу Ҳанифага кўра эса саъй вожибдир, тарк қилган иши гуноҳкор бўлади, аммо уни ўрнига бир қон (қўй ёки эчки) сўйса ҳажи комил ҳисобланади.[25]

 

Нававий ўзининг алМажмуида шу иловаларни қолдирган:

Ибн Масъуд, Убайй б. Каъб, Ибн Аббос, Ибн аз-Зубайр, Анас ва Ибн Сиринлар саъйни таваттуъ/нафл эканини, рукн/таянч йко вожиб эмаслигини, саъй қилмаган киши биронта жонли сўйиши керак эмаслигини айтишган. Мазҳабимизга кўра саъй – ҳаж ва умранинг таянчларидан биридир, у бўлмаса булар ҳам тамомланмайди. Қон (қўй ёки эчки сўйиш) унинг камчилигини тўлдирмайди. Битта қадам кам бўлса ҳам ҳаж ҳисобланмайди ва эҳромдан чиқа олмайди. Оиша, Молик, Ишоқ, Абу Савр, Довуд ва бир ривоятга кўра Аҳмад бу фикрдадир.

Ибн ал-Мунзир айттики: Абу Тижроҳнинг қизи қилган ривоят агар собит бўлса – саъй рукндир. Ҳадис шундай: “Саъй қилинглар, чунки Аллоҳ сизларга саъйни ёзди.” Шофеий дедики:Агар бу ҳадис бўлмаса эди, саъй нофила бўлар эди. Саъйни нофила деганлар оятга асосланганлардир. Чинки “саъйнинг гуноҳ бўлмаслиги” фарз эканлигини эмас, балки мубоҳ эканини кўрсатади.[26]

Ҳанафийларнинг бу масаладаги фикрларини Сарахсий шундай тушунтиради:

“Шофеийга кўра саъй – ҳаж ва умранинг рукн/таянчларидандир, усиз ҳаж бўлмайди, ҳеч кимнинг ҳаж ёки умраси тўлиқ ҳисобланмайди. Унинг далили, Набий алайҳиссаломнинг Сафо билан Марво ўртасида саъй қилганидан сўнг, саҳобаларига айтган шу гапларидир: “إن الله كتب عليكم السعي فاسعوا” Алоҳ сизларга саъйни ёзди, са;й қилинглар.” Ёзилган нарса рукндир. Набийимиз бир сафар шундай деганлар: ما أتم الله تعالى لامرئ حجة ولا عمرة لا يطوف لها بين الصفا والمروة  = Аллоҳ таоло, Сафо билан Марво орасида саъй қилмаган кишининг на ҳажини ва на умрасини тўлиқ деб ҳисобламайди.”

Далилимиз Аллоҳ таолонинг ушбу оятидир: “Кимки ҳаж ёки умра нийяти билан Каъбани тавоф қилса, у иккиси орасида саъй қилишида бирон гуноҳ йўқдир.” Бундай бир оят вожиб учун эмас, балки мубоҳ учундир. Шу сабабли, оятнинг зоҳири саъйни вожиб эмаслигини билдиради. Аммо биз, саъйнинг вожиб деган ҳукмни –  оятнинг зоҳирини тарк қилиб, ижмо далилига суяниб чиқардик.[27]

Келтирган мисолимизда кўрилганидек тўртала мазҳаб ҳам саъй масаласида, оят ва ҳадислар орасида зиддият кўрган ва оят билан ҳадислар бир бирига ихтилофли деб билишган. Шофеий ва Имом Молик мазҳаблари, бир ривоятга кўра Ҳанбалийлар ҳам оятни қўйиб ҳадисни олишган. Ҳанафийлар эса, ҳадисни қўйиб оятга амал қилганини айтишган, аммо у вазиятда барқарор қола олмасдан, оятни ҳам асосликдан чиқариб, бўлмаган бир ижмога асосланиб саъйни вожиб деган тўхтамга боришган. Ҳанафийлар вожиб деб берган ҳукмлари бошқа мазҳабларда бўлмагани учун, бундай бир ҳолатда асло ва асло ижмо бўлиши мумкин эмас. Демак, уларнинг таърифига кўра бор деб билинган ижмо аслида йўқ нарсадир, балки аксинча, барча бу мазҳаблар фойдаланган усул ва қоидалар йўқдир.

Бу масалага Қуръон ва Суннат бутунлиги нуқтаи назаридан қараладиган бўлса, шу нарса ўртага чиқадики; Жоҳилият даврида Сафо билан Марво тепаликларида Қурайшликларга тегишли Исаф ва Нила номли икки пут бўлган[28], уларнинг орасида саъй қилишар эди. “Жоҳилият одамлари саъйни путлари учун қилишмоқда.” деб Мусулмонлар саъйни тарк қилишди[29]. Юқоридаги оят, саъйни путлар учун  эмас балки Аллоҳ учун қилинишини, Сафо билан Марво Аллоҳга ибодат қилишнинг рамзий белгиларидан бири эканини билдирди.

“Саъй қилинглар, чунки Аллоҳ сизларга саъйни фарз қилган”[30] ҳадисини, Қуръондан чиқарилган бир ҳикмат эканини билиш учун, юқоридаги оятни очиқлаган ҳудди шунга ўхшаш яна бир оятни топиш керак. Чунки, ҳикматга эга бўлишнинг биттаю битта йўли мана шудир. Аллоҳ таолошундай марҳамат қилади:

Алиф! Лам! Ро! Бу шундай бир китобдирки, унинг оятлари муҳкам қилингандир ҳамда тўғри қарор бергучи ва ҳар нарсанинг ич тарафини ҳам билгувчи Аллоҳ тарафидан очиқлангандир. Бундай бўлишиАллоҳдан бошқасига қуллик қилмасликларингиз учундир. (Айрингки🙂 Мен эса ўша китоб билан сизларни огоҳлантирувчи ва ҳушхабар бергувчи кишиман.” (Ҳуд 11/1-3)

Шу мақсатда Қуръонга мурожаат қиладиган бўлсак, бу оят юқориадаги оятни очиқлаб берганини билиб оламиз:

Ҳаж ва умрани Аллоҳ учун тамомланглар.” (Бақара 2/196)

Ҳаж ва умраинг баробар таянчлари тавоф ва саъйдир. Оятдаги “Ҳар ким ҳаж ёки умра нийяти билан Каъбани тавоф этса…”деб келтирилишга кўра тавоф этиш хусусида бирон бир камчилик бўлмаганига гувоҳ бўламиз. Ундай бўлса, битта камчилик – гуноҳкор бўлмаш учун тарк қилинган саъйдир. Ўша камчиликни тўлдириш буйруғи берилгани учунНабийимизни шу сўзлари ўша буйруқнинг натижасидир:

ما أتم الله تعالى لامرئ حجة ولا عمرة لا يطوف لها بين الصفا والمروة

“Аллоҳ таоло, Сафо билан Марво орасида саъй қилмаган кишининг на ҳажини ва на умрасини тўлиқ деб ҳисобламайди.”

“Аллоҳ сизларга саъйни фарз қилди, саъй қилинглар.”

Оиша онамизнинг шу сўзлари, бу масала улар тарафидан тўлиқ ечилганини кўрсатади:

لعمري ما أتم الله حج من لم يسع بين الصفا والمروة ولا عمرته

Ҳаётимга қасам ичаман, Сафо билан Марво ўрасида саъй қилмаган кишининг на ҳажи ва на умраси Аллоҳ тўлиқ деб ҳисобламайди.[31]

Шундай қилиб, Қуръон билан Суннат орасида ҳам, Қуръон билан саҳоба сўзи ўртасида ҳам тўлиқ бир боғлиқлик ва бир-бирига уйғунлик бор экани ўртага чиқмоқда. Демак, Қуръондаги ва Набийимизни саҳобаларга ўргаткан ҳикматнинг бир мисоли шудир.

Қуръондаги ҳикматга Қуръон кўрсатган йўл орқали улашиш усули саҳобалардан кейин унутилгани сабабли, тафсирларда Бақара сурасидаги 196- оятнинг “وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّه” бўлими очиқлана олинмаган.

Қуръон билан Суннат бутунлиги ўртадан чиққани – динни тушуниш ва ҳаётга татбиқ қилишда сўни кўринмас даражадаги хатоларга ва муаммоларга сабаб бўлди. Суннатни ғойри матлув бир ваҳийдир деб ҳисобланиши, Қуръон билан Суннат алоҳида икки бир манба деб қабул қилиниши ва Суннатни Китоб узра сўнги сўзни айтгувчи ҳоким (السنة قاضية على الكتاب) деб билиниши, ўша хатоларнинг энг асосийларидандир.

 

Набий алайҳиссаломнинг чиқарган Ҳикмати билан инсонларнинг чиқарган ҳикматини фарқи     

Бадр жангига алоқадор бўлган оятларда кўрилгандек, Набийимизнинг чиқарган ҳукмлари тўғри бўлгани Аллоҳа таоло тараидан тасдиқланмоқда, хато бир ишга қўл урилганда эса, оят билан огоҳлантирилиб тузатилмоқда. Демак, унинг ҳаракати ва Аллоҳ таолонинг қарши чиқмагани собит бўлган ҳукмларнинг барчаси ҳикматдир, Мусулмонлар ҳам унга кўра ҳаракат қилишлари керак. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

“Йўқ! Роббинга қасамки, булар ишониб суянмайдилар. Аммо ўрталарида ихтилофга тушган нарсаларида сени ҳакам қилиб сайлаб, сўнгра берган қарорингни ичларида бирон-бир сиқилишсиз қабул қилиб ва тўлиқ таслимият кўрсатсалар бу бошқа.” (Нисо 4/65)

Мусулмонларда бундай бир назорат бўлмагани сабабли, мусулмонлар чиқарган ҳукмларни Қръон ва Суннат бутунлиги нуқтаи назаридан назорат/контрол остига олиниши керак. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

“Эй мўминлар, Аллоҳга итоат қилинглар, бу Элчи олиб келган китобга итоат қилинглар ва сизлардан бўлган ўз ишининг устаси/эгаси бўлганларга ҳам. Агар улар билан бирон-бир масалада келишмовчиликка тушиб қолсаларинг, уни Аллоҳ ва Элчисига қаршилаштиринг. Аллоҳга ва охират кунига ишонсангизлар шундай қиласизлар. Шундай қилиниши яхшироқ бўлади ва жуда чиройли натижа беради.” (Нисо 4/59)

Хулоса қилиб шуни айтамизки, ҳар қандай ишга қўл урар эканмиз, аввало бу ишга Аллоҳ таоло нима деган, Набий алайҳиссалом бу ҳақда қандай ҳаракат қилган, сўнгра эса мусулмон бўлган ва ўша ишни устаси ва мутахассисининг кўрсатмасига кўра амалга ошириш керак.

 

    Проф. Др. Абдулазиз Байиндир. Сулаймония Вақфи, Китоб ва Ҳикмат Илмийтадқиқот маркази

 

[1] Оятдаги тартиби шундай: “Иброҳим, Исʼҳоқ, Яʼқуб, Довуд, Сулаймон, Айюб, Юсуф, Мусо, Ҳорун, Нуҳ, Закариё, Яҳё, Исо, Илёс, Исмоил, Алясаʼ, Юнус ва Лут (Алайҳимуссалом).

[2] Абу Жаъфар Муҳаммад б. Жарир ат-Тобарий (310-ҳж.), Тарихул Умам ва валмулук (Тарих ат-Тобарий) Байрут 1407, 1-жл, 187- сф, Аз-Замахшарий (467-538ҳж.), ал-Кашшоф, Аъло сурасининг тафсири.

[3] Ҳар қандай инсон ўз ҳолатини Аллоҳнинг Китоби билан юзлаштириб кўрмагунча, тўғри ёки хато йўлда эканини аниқлай олмайди. Буни ўрганганлардан кимлардир ўзини тузатиб оладилар, кимлардир билиб туриб хато ишларида давом этадилар. Бу нарса эса, уларга набий ва китоб юборилган халқ орасидаги кўплаб ихтилофларга сабаб бўлади.

[4] Оятдаги  من يشاء = ман яшаъ калимасига  “керакли ишни қилиш”, ъталаб қилинганидек ҳаракат қилиш” маъноларни бердик. Чунки “шаъа” қилди, бажарди деганидир. Ҳар қандай ҳолат ва ҳар бир Аллоҳ яратган борлиқ шайъ таъсири остига киради ва ҳар бир борлиқ бир қонун-қоидага кўра яратилади ва пайдо бўлади. Қонун-қоидасиз ва тартибсиз яратилган нарсанинг ўзи йўқ. Яхшиликнинг қонун-қуроли бўлганидек, яхшиликни ҳам қонун-қуроли бор. Намоз ўқиш учун унинг қуроллари яъни шартларига амал қилиш керак. Ўғрилик қилишнинг ҳам шарт-шароити бор. Аллоҳ намозга буюрган, ўғриликдан манъ қилиб ҳаром қилган. Яхшиликни ҳам ёмонликни ҳам ўлчиларини белгилаб қўйган, булардан қайсидир бирини қилмоқчи бўлганлар учун керакли  шарт ва имкониятларни яратиб берган Аллоҳдир. Шу сабабли “шаъа ” феъли инсон учун қўлланилганда “ўлчиларга кўра ҳаракат қилди” дегани бўлади. Яхшини ҳам ёмонни ҳам яраткан Аллоҳ бўлгани учун, фоили Алоҳ бўлган шаъа феълининг маъноси “нарса ёки нарсанинг ўлчисини пайдо қилди” бўлади. Аллоҳ таоло “Бир нарсани пайдо қилишни хоҳлаганда фақатгина  “бўл” дейди, сўнгра ўша нарса пайдо бўлади.” (Ясин 36/82) Шу сабабли, фоили Аллоҳ бўлган шаъа феъли, ўша масалада Аллоҳнинг бўл деган буйруғини чиққанини билдиради. Натижада ўша нарса пайдо бўлади.

[5] قليلا  Калимасининг иккита асосий маъноси бўлиб; биринчиси озлик, иккинчиси эса давомсиз, ўткинчи беқарордир. Бир ерда давомли қолмаган кишига تَقَلقلَ الرَّجُل дейилади. (Аҳмад б. Форис б. Закариё ал-Казвини, ар-Розий (вф. 395-ҳж. ) Муъжаму мақойис ал-луға, таҳқиқ Абдуссалом Муҳаммад Ҳорун, 1399/1979, 5-жл, 3-сф.

[6]   (الحِكْمَةُ), ҳукум (حكم) ўзагидан масдари навъи бўлиб; ҳукмнинг тўғри бўлгани маъносидадир.

[7] Таржимон Осим, Қомус حبر моддаси.

[8] (علق), алақонинг кўплик қолипидир (علقة); озуқаланиб она раҳмига (бачадонига) япишкан туҳумдир.

[9] ألَبَّ بالمكان، أي أقام به ولزِمه. Исмоил б. Ҳаммод ал-Жавҳарий, ас-Сиҳоҳ, таҳқиқ Аҳмад Абдулғофур Аттор, 3- нашр, Байрут. (لب). أصلٌ صحيح يدلُّ على لزومٍ وثبات، وعلى خلوص وجَوْدة  Ўзак маъноси – ёпишиб қолиш, соф ва яхши бўлишдир. (Мақойисуллуға)

[10] Бухорий, илм 15.

[11] Бухорий, Фазоил ал-Ашоб, 24.

[12] Абу Довуд, Сунаҳ 6, лузумуссуннаҳ. Ҳадиснинг ровиларидан Амр б. Касир б. Динорга алоқадор бўлган Халил Аҳмад шундай дейди: “Бу шахснинг қачон яшагани номаълум. Қўлимдаги барча ҳадис китобларини ва рижол китобларини барчасидан қидирдим, қанчалик излансамда, топа олмадим.” (Мрж. Халил Аҳмад ас-Саҳоранфурий, Базлулмажҳуд фи ҳалли Аби Давуд, 18-жлд, 126-сф. Дарул кутубул илмийя Байрут.)

[13] Абу Довуд, Суннаҳ 6 (4605).

[14] Имом Шофеий (150-204 ҳж), ар-Рисола, таҳқиқ ва шарҳ; Аҳмад Муҳаммад Шокир, Байрут, параграф 252, 254, 78-сф.

[15] Имом Шофеий (150-204 ҳж), ар-Рисола, оараграф 257, 79-сф.

[16] Анфол 8/7.

[17] Суранинг нозил бўлиш сабаби билан боғлиқ бўлган ривоят шундай: Абдуллоҳ б. Умму Мактум Аллоҳнинг Элчиси алайҳиссаломгаб келиб: “Я Муҳаммад, мени ёнинга ол ава илм бер” деди. Набийнинг ёнида мушриклар орасидаги обрўли ҳисобланган бири бор эди. Набийимиз ундан юзини буриб, мушрикка сшундай деяётган эди: “Эй фалончининг отаси, сўзларимда биронбир муаммо кўряпсанми? У эса, (бутларга оқизилган) қонлар ҳаққи учун йўқ, сўзингда бир муаммо кўрмаяпман деяётган эди.” (Муватто, Қуръон, 8, Термизий Тафсир ал-Қуръан 72, (Менга ўргат) ифодаси Термизийда келтирилган.

[18] :Биз” калимасининг ўрнига “мен”, “у” нинг ўрнига “улар” деб келтирилиши – Араб адабиётидаги илтифот ва сўз гўзаллигини ифодалайди. Туркий тилларда сўз илтифоти йўқлиги сабабли, нотўғри тушунчага бориб қолинмасин деб, таржимага илтифот маъноси берилмади.

[19] Билим/маълумот деб таржима қилинган калима

[20] Зуҳо 93/10

[21] Бу – кўпчиликнинг кўришидир. Мрж. Абуссууд ал-Имодий (в 982 ҳж) Иршодул Ақлис Салим ила мазая ал-Қуръан ал-Карим, Байрут, 9-ж, 208-сф.

[22] Ҳайреддин Караман, Али Ўзбек, Иброҳим Кофий Дўнмаз, Мустафо Чағирли, Садруддин Кумуш, Али Турғут, Қуръони Каримнинг очиқламали маъноси, ТДВ нашриёти, Анкара 2005.

[23] Имом Шофеий, ар-Рисола параграф 299-305, 91-93-сф.

[24] Аҳмад б. Ҳанбал,6-жл, 421-сф, Ибн Ҳузайма 2765.

[25] Абу Закариё Муҳйиддин б. Шараф ан-Нававий, Саҳиҳи Муслим би шарҳи ан-Нававий, Байрут тарихсиз, Ҳаж 43, 9-жл, 20-21- сф.

[26] Ан-Нававий, Китабул Мажмуъ таҳқиқчиси ва иловалар қўшган Муҳаммад Нажиб ал-Мутиъ, Байрут, тарихсиз, 8-жл, 65-66- сф.

[27] Сарахсий, Шамсуддин, ал-Мабсут, Миср 1324/1906 4-жл, 50- сф, Ҳанафийларнинг кўришини шуиндай тушунтиради:

وحجتنا في ذلك قوله تعالى فمن حج البيت أو اعتمر فلا جناح عليه ان يطوف بهما ومثل هذا اللفظ للاباحة لا للايجاب فيقتضى ظاهر الآية ان لا يكون واجبا ولكنا تركنا هذا الظاهر في حكم الايجاب بدليل الاجماع …

[28] Исмоуил б. Ҳаммод ал-Жавҳарий (в.393 ҳж.) ас-Сиҳоҳ, таҳқиқ Аҳмад абдулғофур Атто 4-бисма, Байрут 1404/1984, اسف моддаси.

[29] Аҳмад б. Али б. Ҳажар ал-Асқалоний, (73-852 ҳ.) Фатҳулборий Шарҳи Саҳиҳ ал-Бухорий Байрут тарихсиз, 3-жл, 500-сф, Ҳаж 79, Вужуб ас-Сафо ва ал-Марво.

[30] Аҳмад б. Ҳанбал, 6-жл, 421-сф, Ибн Ҳузайма 2765.

[31] Муслим, Ҳаж 260 (1277).

Телеграм каналимиз: