Васила ва восита қилиш эътиқоди
Христианлардаги васийлачилик эътиқоди етарлича очиқланди. Айнан унга ўхшаш яна бир эътиқод, баъзи тариқатларда ҳам бор эканини кўрсатишга ҳаракат қиламиз. Аслида, ўрганиб чиққан тариқатларнинг барчасида васийла ва воситачилик эътиқоди тўлалигича ўрин олганини кўрдик. Тариқатларни ҳаммасини ҳам ўрганиб чиқолмаганимиз боис, шу услубдан фойдаланишни муносиб кўрдик. Тариқатлардаги воситачилар – Христианларда ва Таоизмлардаги ишонч ва эътиқод тузилмаси билан бир хил бўлиб чиқди. Бу тузилмани шу шаклда қиёслашимиз мумкин:
Бу кўриниш – ўрганиб чиққан тариқатларимиздаги василачилик эътиқоди
Аллоҳни танитишда муаммо йўқ. Муаммо, Аллоҳ билан бўладиган муносабатларда ўртага чиқади. Аллоҳ таоло шундай маҳрамат қилади:
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ
“Инсонни биз яратганмиз. Унга шох томиридан (нерв ҳужайраларининг учларидан) ҳам яқинмиз. Ичи унга нимани висирлаганини ҳам биламиз.” (Қоф 50/16)
وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَلْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ
”Қулларим мени сиздан сўрасалар – мен уларга яқинман. Менга дуо қилганни дуосига жавоб бераман. Улар ҳам менга жавоб берсинлар; менга ишонсинлар. Балки етуклашарлар.” (Бақара 2/186)
Биз ўрганиб чиққан тариқатлар (фирқалар), Аллоҳ таоло одамларнинг шоҳ томирларига яқин эканига ва ичимиздаги нарсаларни ҳам билишига ишонишади. Христианларга кўра ҳам Аллоҳ инсонларга яқиндир[1] ва ҳар нарсани билади,[2] юракларнинг туб-тубигача кира олади.[3] Таоистлар ҳам, Аллоҳ ҳамма нарсани кўриб туришини ва барча ишларда инсонлар билан бирга эканини биладилар.[4] Бундай бўлишига қарамай, уларнинг ҳаммаси орага воситачилар қўйишади ва у орқали Аллоҳга етишмоқчи бўлишади. Биз кўрган тариқатларда воситачи қилиб олинганлар шулардир:
1 – Ҳақийқати Муҳаммадийя
Тариқатларга кўра, Ҳақиқати Муҳаммадийя бутун борлиқни яратилиш сабабчиси ва бошланишидир. У билан Аллоҳ айни ҳақиқатнинг олди ва орқа тарафларидир. Аллоҳдан бошқа ҳеч нарса йўқлигида ҳақиқати Муҳаммадийя бор эди, ҳар бир борлиқ у учун ва ундан яратилгандир. У – набийларнинг ва авлиёларнинг ладуний ва ботиний илмларини олган булоғидир.[5]
Ҳақиқати Муҳаммадийя – Католиклардаги Исо ишончи ва Таоизмлардаги Те ишончининг аралаштирмаси кабидир. Баъзи Христианлар “Исо Аллоҳдир” дейишади. Ҳақиқати Муҳаммадийя ишончида ҳам “Муҳаммад Аллоҳдир” маъносини англатувчи сўзлар ишлатилади.
2 – Инсони Комил
Инсони Комил Ҳақиқати Муҳаммадийянинг бошқа бир номидир. Тариқатларга кўра у Муҳаммад алайҳиссаломдир, аммо унинг тарихий шахсияти эмас, Одам ҳануз қуриган лой ҳолатида экан набий бўлган Муҳаммаддир. У борлиқнинг ва яратилишнинг ғоясидир. Зеро, илоҳий ирода унинг воситачилиги орқали амалга оширилади. Агар Инсони Комил бўлмаса, Аллоҳ танилмас эди. Инсони Комил – моддий маънавий барча етуклик мақомларини қамраб олади. Унинг қалби Аршга, ўзлиги Курсига, мақоми Сидраи мунтаҳога, ақли Каломи Аълога, нафси Лавҳул-Маҳфузга, табиати аносири арбаъага боғлиқдир.[6]
Айтишларига қараганда: “Инсони Комил оламда доимо бордир, биттадан бошқа бўлмайди. Инсони Комил учун мулкда, малакутда ва жабарутда ҳеч нарса сирли эмасдир. У нарсаларни ва нарсаларнинг ҳикматини тўлалигича билади…” “Бу ҳақиқат, ҳар даврда фарқли ном ва фарқли суратларда набий ёки валий бўлиб ўртага чиқади.”[7]
“Мулкда тасарруф” – Аллоҳга тегишли ваколатлардан фойдаланишдир. Малакут ҳам ёлғиз Аллоҳга хос мулк деганидир.[8] Жабарут эса – маъно оламидаги ва кўклардаги ҳокимиятга эга деган маънони билдиради.[9] Ҳар тариқат ўз шайхини инсони комил деб билади.
Фатҳуллоҳ Гулен шундай дейди: “Аллоҳнинг ишларини, исмларини, сифатларини, ҳатто Аллоҳнинг зотига тегишли бўлган сирларнинг порлоқ ойнаси демакдир. Ақлингизга “Инсон эмасмизми?” деган савол келиши мумкин; фақат потансиал инсон бўлиш бошқа нарсадир, кишининг бутун истеъдод ва қобилиятлари билан Аллоҳга яқинлашиб инсони комил бўлиш бом-бошқадир.[10] Инсони Комил – бутун борлиқлар ва ундаги воқеалар билан алоқаси борлиги ва уларга аралашиши туфайли ер юзида Аллоҳнинг тўлиқ бир халифасидир. У Ҳақнинг кўрган кўзи, эшитган қулоғи, ушлаган қўли бўлиш шарафига муяссар бўлган. Раҳм-шафқатга, ҳимояга муҳтож бўлган ҳамма инсонларни она каби ўз бағрига босувчи марҳаматли инсонидир. … Бутун инсониятга раҳбар, йўл кўрсатувчи, ҳодий (тўғри йўлга солувчи), маҳдий, огоҳлантирувчи ва ҳуш хабар берувчидир. … Уни кўрган Ҳақни кўрган бўлади, унга эргашган Ҳаққа қуллик қилган бўлади. … Инсони комил одатда бутун борлиқнинг ақли, қалби ва руҳи кабидир, усиз ҳеч нарса тўғри англашилмайди, ҳеч бир илм маърифатга айланмайди ва ҳеч нарсанинг ҳаётий сирлари тўлиқ ҳис этилмайди.”[11]
Буларга кўра инсони комил ҳошо – Аллоҳнинг сувакка эт қопланган шаклидир. “Саид Нурсига” муносиб кўрилган бундай ғайри инсоний хусусиятлар ва илоҳий сифатлари ҳақидаги мавзуга такроран қайтамиз.
Тариқатлар инсонларни синфларга ажратишади. Сирларини билганларга ховассул ҳавос, озроқ маълумотга эга бўлганларга хавос, бошқаларига эса авом дейишади. Биламиз деб даъво қилаётган сирру синоатлари – мутлақо тўқиб чиқарилган афсонавий сафсатадан иборатдир холос. Ўзларини диндор деб кўрсатиб ва Аллоҳ билан доимий алоқада эканини даъво қилиб, инсонларни ўзларига қул ва мутеъ қилиб олмоқчи бўладилар. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّنِ ٱفۡتَرَىٰ عَلَى ٱللَّهِ كَذِبًا أَوۡ قَالَ أُوحِىَ إِلَىَّ وَلَمۡ يُوحَ إِلَيۡهِ شَىۡءٌ۬ وَمَن قَالَ سَأُنزِلُ مِثۡلَ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُۗ وَلَوۡ تَرَىٰٓ إِذِ ٱلظَّـٰلِمُونَ فِى غَمَرَٲتِ ٱلۡمَوۡتِ وَٱلۡمَلَـٰٓٮِٕكَةُ بَاسِطُوٓاْ أَيۡدِيهِمۡ أَخۡرِجُوٓاْ أَنفُسَڪُمُۖ ٱلۡيَوۡمَ تُجۡزَوۡنَ عَذَابَ ٱلۡهُونِ بِمَا كُنتُمۡ تَقُولُونَ عَلَى ٱللَّهِ غَيۡرَ ٱلۡحَقِّ وَكُنتُمۡ عَنۡ ءَايَـٰتِهِۦ تَسۡتَكۡبِرُونَ وَلَقَدۡ جِئۡتُمُونَا فُرَٲدَىٰ كَمَا خَلَقۡنَـٰكُمۡ أَوَّلَ مَرَّةٍ۬ وَتَرَكۡتُم مَّا خَوَّلۡنَـٰكُمۡ وَرَآءَ ظُهُورِڪُمۡۖ وَمَا نَرَىٰ مَعَكُمۡ شُفَعَآءَكُمُ ٱلَّذِينَ زَعَمۡتُمۡ أَنَّہُمۡ فِيكُمۡ شُرَكَـٰٓؤُاْۚ لَقَد تَّقَطَّعَ بَيۡنَكُمۡ وَضَلَّ عَنڪُم مَّا كُنتُمۡ تَزۡعُمُونَ
“Уйдирган ёлғонини Аллоҳга тўнгаган ёки унга ҳеч нарса ваҳий қилинмаган бўлсада “менга ваҳий қилинди” деган ёки: “Аллоҳ нозил қилганидек мен ҳам нозил қиламан” деган гапни гапиргандан кўра каттароқ ҳақсизликни (хато-гуноҳ-жиноят) ким ҳам қила олади? Ўлимнинг барча оқибатлари ошкор бўлганда, у ёвузларни ҳолини бир кўрсанг эди; фаришталар уларга қўлларини узатиб шундай дейди: “Руҳларингизни чиқаринг – бугун хўрланган ҳолда жазоланасизлар. Бу жазо – Аллоҳга қарши нотўғри гап гапирганингиз учун ва ўзингизни катта тутиб унинг оятларидан узоқлашганингиз учундир.”
“Аллоҳ тарафидан уларга шундай дейилади: “Сизга берган нарсаларимизни ортта қолдириб, илк бор яратганимиздек бирма – битта олдимизга келдингиз. Сизга алоқадор бўлган ишларда сизларга шерик бўлади деб билган шафоатчиларизни ҳам ёнингизда кўрмаяпмиз. Ораларингиз очиқ, энди хаёл қилган нарсаларингиз сиздан узоқ бўлиб йўқ бўлдилар” ( Анъом 6/93-94)
3- Қутбул иршод
Имоми Раббонийга кўра, Қутбул иршод жуда ҳам оз топилади. Узун замонлар ва асрлар сўнгра ўртага чиқади, ҳидоят ва зуҳурининг нури билан қаронғи жаҳонни ойдинлаштиради. Аршдан то ер юзигача бўлган ҳаммага рушд, ҳидоят, иймон ва маърифат келган бўлса, демакки у орқали келгандир ва ундан олингандир. Унинг воситаси бўлмай бу давлат ҳеч кимга насиб бўлмайди. Унинг нури бамисоли буюк бир океан каби бутун жаҳонни қамрагандир, аммо бу океанда бирон бир ҳаракат майдонга келмаган гўёки музлатилгандек турибди. Унга юзланган ва унга самимият билан ишонган, ёки у йўналган толибнинг –йўналиш асносида – гўё қалбидан бир туйнук очилади ва бу йўлдан – йўналиши ва самимиятига яраша – насиба олади ва тўяди. Инкор этгани учун эмас, балки уни танимагани – билмагани учун, (тўғридан тўғри) Аллоҳнинг зикри билан машғул бўлган ва қалбини Аллоҳга бурган киши ҳам худди у қутбга йўналганлар каби ундан истифода оладилар, аммо аввалги ҳолатдаги истифода зиёдароқдир. “Қутбни инкор қилган ёки ундан безовта бўлганларга келсак, улар Аллоҳни зикри билан машғул бўлсалар ҳам ҳақиқий ҳидоят ва рушддан маҳрум бўладилар. Уни инкор қилиш ва безовта қилиш кишининг файз йўлларини тўсиб қўяди. Қутб уни фойдаланмаслигини, унга зарар беришни хоҳламаса-да, у ҳақиқий ҳидоятдан узоқ қолади. Унда бўлган нарса фақатгина рушд ва ҳидоятнинг кўринишидир (суратидир). Маънодан узоқ ва ичи бўш суратнинг фойдаси ҳам оздир. У қутбни севган ва унга самимий ишонган кишилар, унга қалблари билан йўналмасалар, Аллоҳнинг зикри билан машғул бўлмасалар-да, фақатгина унга бўлган муҳаббатлари сабабли рушд ва ҳидоятнинг нуридан баҳраманд бўладилар.”[12]
Демак, Қутби иршод дейилган шахсни инкор этган киши, Аллоҳни зикри билан машғул бўлган тақдирда ҳам, ҳақиқий рушт ва ҳидоятдан маҳрум бўлар экан. Уни севган ва унга қалбдан ишонган киши эса, Аллоҳнинг зикри билан машғул бўлмаса ҳам рушд ва ҳидоятнинг нурига муяссар бўлар эмиш. Булар очиқдан очиқ Аллоҳга бўҳтон ва ифтиродир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِبًا أُوْلَئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الأَشْهَادُ هَؤُلاء الَّذِينَ كَذَبُواْ عَلَى رَبِّهِمْ أَلاَ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ
الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُون أُولَئِكَ لَمْ يَكُونُواْ مُعْجِزِينَ فِي الأَرْضِ وَمَا كَانَ لَهُم مِّن دُونِ اللّهِ مِنْ أَوْلِيَاء يُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا كَانُواْ يَسْتَطِيعُونَ السَّمْعَ وَمَا كَانُواْ يُبْصِرُونَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ لاَ جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الآخِرَةِ هُمُ الأَخْسَرُونَ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُواْ إِلَى رَبِّهِمْ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالأَعْمَى وَالأَصَمِّ وَالْبَصِيرِ وَالسَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلاً أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ
“Аллоҳга қарши ёлғон тўқигандан ҳам золимроқ ким бор? Улар Роббининг ҳузурига чиқариладилар ва гувоҳлар шундай дейди: “Мана шулар Роббига ёлғон уйдирганлардир.” Билинки, Аллоҳнинг лаънати ўша золимлар узрадир.
Улар, Аллоҳнинг йўлидан тўсган ва унда бир эгрилик қидирганлардир.
Улар, ер юзида ҳеч кимни чорасиз ҳолга қолдира олмайдилар. Аллоҳ билан ўзларини ўртасига тушадиган дўстлари ҳам бўлмайди. Ўша азоб улар учун икки баробар қилиб оширилади. Улар сени тинглашга ҳам кучи етмайди, ҳақиқатни ҳам кўролмайди.
Улар ўзларини қадр – қийматини билмаганлардир. Уйдирган нарсалари ҳам йўқ бўлиб кетади.
Албатта, охиратда ҳам ўзларини ҳалок қиладиганлар, ана ўшалардир.
Албатта, иймон келтирганлар, яхши амаллар қилганлар ва Роббига ич-ичидан бўйин экканлар бор-у, айнан ўшалар жаннат халқидир. Улар у эрда абадий қоладилар.
Бу икки қисмнинг ҳолати, кўр-у кар билан кўрадиган ва эшитадиган кабидир. Булар тенг бўла оладиларми? (Етар энди) Билимларингизни кўздан кечирмайсизларми?” (Ҳуд 11/18-24)
4- Рижалул Ғайб
Булар, шахсиятларини яширилганига ишонилган ва қутб, ғовс, автод, равосий, нуқабо ва нужабо номи берилган шахслардир. Бу атамалар шу маъноларда ишлатилган:
5- Қутб
Қутб – энг катта авлиё деган маънода ишлатилади. Тариқатчиларга кўра: эранларни боши ва Аллоҳнинг изни билан коинотни тасарруф этувчи кимсалардир. Яъни, оламни бошқариш ваколатига эгадир.
6- Ғовс
Ғовслар – тариқатчилар муаммога тушиб қолганда ёлворадиган ва ёрдам сўраб илтижо қиладиган қутблардир. Муаммога тушиб қолган Сўфилар: “Ҳиммат ё Ғавс”, “Мадад ё Гўвс” деб Ғовсга сиғинадилар. Ғовс деб танилганлар, асмо ва сифоти илоҳийга мазҳар бўлганлар деб таърифланадилар. Яъни, Аллоҳнинг исм ва сифатларини улар орқали ўртага чиқаргани ишонадилар. Абдулқодир Гийлоний “Говси Аъзам – энг катта ғовс” лақаби билан машҳурдир.
7- Ревосий
Ревасий – тоғлар, автод – устунлар маъносини англатади. Уларга кўра фалокат вақтида қуллар автодларга, автодлар ревосийларга йўналадилар. Равосийни эса қутб бошқаради.
Қутбдан кейинги мақомда турувчи икки кишига “имомон” дейишади. Булардан бирига “имоми ямин”, бошқа бирига “имоми ясир” номи берилади. Имоми ямин (ўнг томондаги имом) қутбнинг ҳукмларига эга деб, имоми ясир (cап тарафдаги имом) эса қутбнинг ҳақиқатига мазҳар деб билишади. Яъни, биттаси қутбнинг қарорларини, бошқаси эса ҳақиқий йўналишини билади дейишади. Қутб вафот қилиши биланоқ ўрнига имоми ясар ўтиради. Қутб билан биргаликда икки имом учлиги ҳосил бўлади.
Булардан бошқа, 8 ёки 40 та бўлган “нужабо” билан биргаликда 10 ёки 300 та бўлган “нуқабо” бор экани ва улар инсонларнинг ички дунёсидан хабардор эканига ишонишадилар.[13]
Бундай ишонч- эътиқод – Қуръони Карим куфр ва ширк деб билдириб, ундан манъ қилиб қайтарган нарсалардир. Мусулмонлар намозларининг ҳар ракатида:
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ
“Ёлғиз Сенга қуллик қиламиз ва ёлғиз Сендан ёрдам сўраймиз” (Фотиҳа 1/5)
…деб зеҳнларини жонли сақлаб қоладилар-ки, бундай аҳволга тушиб қолмасинлар.
8- Тариқат шайхи
Тариқатб шайхи ҳар нарсадир. У – ҳам инсони комилдир ва ҳам ҳақиқати Муҳаммадийга вакилик қилади, ҳам қутбдир ва ҳам ғовсдир. Мурид- Аллоҳ билан ўртасидаги ишларни шайхининг воситаси орқалигина ҳал бўлади деб ўйлайди.[14] Тариқатларда муридларни нафсини ўлдириш атамаси остида пастга урилиб хору зор қилинади. Айтадиларки: “Мурид шайхининг олдида, ғассол олдидаги ўлик кабидир.”[15]
Аллоҳ – мушаххас яъни кўзда кўриладиган ва қўлда ушланадиган нарса эмасдир. Тариқатга кўра Аллоҳни онгли равишда қамраб олиш учун инсон зеҳний ва маънавий зичлашмасини таъминлаб турувчи мушаххас бир нарсага муҳтож бўлади. Тасаввуфда бу обект – Аллоҳ таолонинг мукаммал тажаллиларининг мазҳари ҳисобланган “инсони комил” тушунчасидаги шайхдир. Яъни, мурид – Аллоҳга қандай қуллик қилиши керак бўлса,- худди шундай ҳолда аввал шайхига қул бўлиши ва унинг бу қуллик имтиҳонидан ўтиши керак. Буни амалда ошириб давомли сақлаб қолиш учун робита деган система зарур деб билинган. “…Солик (мурид) аввало инсони комил бўлган шайхга, орқасидан Росулга, ундан сўнг Аллоҳга қалбини боғлаши керак ва бу ҳолатда ҳузури қалбга эриб фано филлаҳга эришиши керак” дейишади. Чунки робитани Аллоҳ билан ёлғиз қолиш мақсадида бажарадилар.”[16]
Уларга кўра: “муроқоба ва таважжуҳда давом этган кишига вазорат яъни вазирлик берилар эмиш. Бунга эга чиққан киши, мулк ва малакутда қулайлик билан бошқаришни бошлайди (ҳошо – Аллоҳнинг ваколатига эга чиқади), қалблардан ўтган нарсалардан хабардор бўлади. Қалбларни ҳидоят нури билан ойдинлатиш ҳам унинг қўлидан келади.”[17]
Тариқатчиларга кўра: “Шайхнинг назари қалб касалликларига шифодир. Юзини кўрсатиши эса, маънавий касалликларни кетказади. У – айтиб ўтилган етукликларнинг соҳиби, замоннинг имоми, замоннинг халифасидир. Қутблар ва бадаллар унинг соясида етишиб яшайдилар. Автод ва нужабо – унинг камолот денгизидан оқиб келган бир қатрадир. Унинг иршоди қуёш кабидир. Ўзи истамаган ҳолатда ҳар нарсага файзини ёғдиради…”[18]
Робита қилган мурид, шайхидан бошқа барча нарсадан алоқасини узиб, қалбида фақатгина унга жой ажратиши лозим.[19] У, шайхини суратини пешонасини олдида ҳаёлан тасаввур қилади, сўнгра уни қалбининг ичига киргизади, ўзини йўқ деб шайхини эса бор деб тасаввурий ҳис этади.[20] Бири шарқда ва бири ғарбда бўлса ҳам, шайхининг руҳонияти, робита орқали тарбия қилади ва Аллоҳга етиштиради.[21]
Тариқатчиларга кўра ҳақиқий шайх, мурид билан Аллоҳ ўртасида воситачидир. Ундан юз ўгирмоқ Аллоҳдан юз ўгирмоқдир.[22] Мурид ишонадики, шайхини қаерда ҳаёлига келтирса шайхининг руҳонияти ўша ерда ҳозиру нозир бўлади. Яна шунга ҳам ишонадики, шайхининг руҳоний тасарруфлари Аллоҳнинг тасарруфларидир.[23]
Ўрганиб чиққан тариқатларимизга кўра шайх, тўлалигича Аллоҳнинг ўрнига қўйилган экан. Черковда ҳам папаз шундай мақомда. Бундай очиқ ва махфий бўлган ширкдан Аллоҳга сиғиниш керак.
Бу тариқатларга кўра, “мурид шайхи буюрган барча ишларини зудлик билан сўзсиз бажариш керак. Асло бирон бир таъвилга ёки кечиктиришга йўл қўйиламслиги керак. Зеро, таъвил ва таъхир – йўлга тўғоноқ бўлувчиларнинг энг каттасидир.”[24]
“Солик муршидининг ёнида бўлсин хоҳ узоқда бўлсин, унинг ризосини топадиган йўлда давом этиши керак. Муршиди нималардан кўнгли шод бўлишини билиши ва унга кўра ҳаракат қилиши керак.”[25]
Исломга узоқ-яқиндан алоқаси бўлмаган бундай даъволарини шундай давом этадилар: “Муршидлар -Аллоҳ таолонинг мавжуд бўлган мақомида бўладилар, хулоса шуки: Аллоҳ таолони зикрдан ҳосил бўладиган фойдадан, бу зотларни кўриш билан бир хил фойда кўради. Аллоҳнинг Элчисига мутлақо эргашишни, бу комил шайхнинг севгиси билан бир хил деб билиш керак.”[26]
Бу нарсалар – бирорта ҳам далилга асосланмасдан баъзи кишиларга қул бўлишдир. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُم بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِن نَّصِيرٍ
“Аллоҳдан аввал, у ҳақида очиқ бир ҳужжатга эга бўлмаган ва ўзларида ҳам биронта маълумот бўлмаган нарсаларга қуллик қиладилар. Золимларнинг ёрдамчиси бўлмайди.” (Ҳаж 22/71)
Хулоса қилиб айтамизки: Қуръони Каримда “мин дувниллаҳ” – “Аллоҳнинг дувнидан” жумласи келтирилган жойларнинг катта қисми, воситачи деб билинган тангриларга лойиқ кўрилган жойдир. Юқоридаги даъволар, у воситачиларни қандай хаёлий ваколатлар билан сифатлангани ва илоҳий сифатларни муносиб кўрилганини очиқлаб бермоқда.
[1] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 206.
[2] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 208.
[3] Католик Черкови Дин ва Ахлоқ Меъёри, пар. 2766.
[4] Тумер, Кучук, а.г.э. с. 63.
[5] Меҳмет Темирчи, “Ҳақиқати Муҳаммадийя”, ДИА, c. ХВ, с. 179-180.
[6] Ҳасан Комил ЙИЛМАЗ, Инсонı Комил, Алтинолик Мажмуаси , Июл 1996, сон, 125; с. 31.
[7] Ҳасан Комил ЙИЛМАЗ, а.г.э, с. 31.
[8] Рағıб ал-Исфаҳони, Муфрадот, ( ملك ) моддаси.
[10] http://www.herkul.org/herkul-nagme/278-nagme-her-sey-senden-sen-ganisin/
[11] Фатҳуллоҳ Гулен, а.г.э. c. ИИ, с. 296-310.
[12] Имом Раббони, ал-Мактубот, Арапча нусха, тарих ва ер йўқ, c. И, с.254, 260.
[13] Ҳасан Комил ЙИЛМАЗ, Алтıнолук Мажмуаси, Декабр 1995.
[14] Муҳаммад б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, (Таржимон: Абдулқодир ОҚЧИЧЕК), Истанбул, 1396/1976. с.
[15] Муҳаммад б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 173.
[16] Муҳаммад б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 173.
[17] Муҳаммед б. Абдуллоҳ Ҳани, Адâб, с. 268.
[18] Муҳаммад б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 238.
[19] Садıк Дона, Алтıнолук Суҳбатлари И, с. 39-40.
[20] Муҳаммад б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 239-242.
[21] Муҳаммад б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 239-242.
[22] Муҳаммед б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 244.
[23] Муҳаммед б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 239-242.
[24] Муҳаммед б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 172, 173.
[25] Содıқ Дона, Алтıнолук Суҳбатлари И, с. 41-42. Матн соддалаштирилган.
[26] Муҳаммад б. Абдуллоҳ Ҳони, Адаб, с. 235.
