Ҳикмат тушунчасидан мисоллар:
а) Ҳикмат
Одам алайҳиссаломдан то Муҳаммад алайҳиссаломгача бўлган барча Набийларга (солаватуллоҳи алайҳим) Ҳикмат берилган. Ҳикмат – Китобдан тўғри ҳукм чиқариш усулига ва ҳамда чиқарилган тўғри ҳукмга айтилади. Набийлар у усулни росуллик сифати орқали ўргатадилар. Чунки ҳикматнинг бутун қоидалари, уларга берилган Китобнинг ичида мавжутдир. Иброҳим алайҳиссалом Каъбани барпо қилганидан сўнг, Макка халқи ҳақида шундай дуо қилганлар:
رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ العَزِيزُ الحَكِيمُ
“Роббимиз! Буларга ўзларининг ораларидан, Сенинг оятларингни ўқийдиган, Китоб ва Ҳıкматнı ўргатадиган ва буларни келиштирадиган бир росул чиқар. Кучли бўлган Сенсан, тўғри қарор бергувчи Сенсан.” (Бақара 2/129)
Иброҳим алайҳиссаломнинг дуосини қанул бўлганини кўрсатган оятлардан биттаси шудир:
لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ
وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ
“Аллоҳ мўминларга яхшилик қилди, чунки уларга ўзларининг ичидан, – уларга оятларини ўқийдиган, уларни келиштирадиган (ривожлантирган), Китоб ва Ҳикматни ўргатадиган – бир Росул чиқарди. Улар, авваллари очиқ бир залолат ичида эдилар.” (Оли Имрон 3/164)
Пайғамбарлар ўз умматларига Ҳикматни росуллик сифатига кўра ўргатиши, бу нарса бир таблиғ эканини[1] ва оятлардан жой олганини кўрсатади. Таблиғда хато бўлмайди, аммо уни уйғунлатишда хато бўлиши мумкин. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللّهُ وَلاَ تَكُن لِّلْخَآئِنِينَ خَصِيمًا
“Сенга бу Китобни тамомийла ҳақ қилиб тушурдик-ки, – инсонлар орасида Аллоҳ кўрсатган усулда ҳукм қиласан. Асло хоинларнинг ҳимоячиси бўлма.” (Нисо 4/105)
“Асло хоинларнинг ҳимоячиси бўлма.” Деб Набий алайҳиссаломни огоҳлантириши, Ҳикмат дастурида хатолик юз бериши мумкинлигини кўрсатади. Шу сабабли Набиййимизнинг хатосини кўрсатган биронта ҳам оятда росул калимаси қўлланилмаган. Бадр Жангига алоқадор оятларни бунга мисол тариқасида келтиришимиз мумкин.
б) Бадр жангидан ўрнак
Пайғамбаримиз Бадр Жангида бир ишда нотўғри қарор бергани сабаб жангда аср олган эди. Аввал у, орқасидан эса бу қарор ҳақида оғиз очмаган Мусулмонлар, шу оғир сўзлар билан айбланган (танбеҳ олган) эдилар:
مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ لَّوْلاَ كِتَابٌ مِّنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ
“Ҳеч бир набийни жанг майдонида душманни самарасиз (кучсиз) ҳолатга келтирмасдан олдин – асир олишга ҳаққи йўқдир. Сизлар дунё матоҳини қўлга киритишни хоҳлаяпсизлар, Аллоҳ эса сизлар учун келгусини (охират ёки Макка фатҳи) хоҳламоқда. Аллоҳ кучлидир, тўғри қарор берар. (Ғалаба сизники бўлади деган) Аллоҳ тарафидан ёзувга киргизилган бир қарор бўлмаганда эди, асир олганингиз туфайли сизларни оғир бир азоб тутарди.” (Анфол 8/67-68)
Бу оғир сўзлар, аввалроқ нозил бўлган ушбу оятга уйғун ҳолда ҳаракат қилинмагани сабаблидир: [2]
فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاء اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِن لِّيَبْلُوَ بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ
“Кофирлар билан жангда юзлашганингизда бўйинларига уринглар, уларни тормор қилганингизда ишончли-хавфсиз доира ичида ушлаб туринглар. Сўнгра бепул ёки фидя олиб қўйиб юборинг…” (Муҳаммад 47/4)
“Аллоҳ тарафидан ёзувга киргизилган бир қарори бўлмаганда эди” сўзининг ҳикояси шундай:
Мусулмонлар Маккада бўлган вақтларида Румликлар Форсларга енгилган эди. Нозил бўлган шу оятлар, Румликларни 3 билан 9 йил орасида ғолиб бўлишини, у кунда Мусулмонлар бир ғалаба билан севинишлари ҳақида ҳуш хабар берган эди:
الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِاللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ
“Алиф, Лам, Мим. Румликлар жуда яқин бир ерда енгилдилар. Улар, бу мағлубият орқасидан Уч ва тўққиз йил орасида ғолиб бўладилар. Бундан аввал ҳам бундан кегин ҳам ваколат (ҳокимият) Аллоҳникидир. У куни Мўминлар Аллоҳнинг ёрдами билан севинадилар. У, тўғри танловда бўлганга ёрдам беради. У – Кучлидир ва неъмату икроми мўлдир. Бу Аллоҳнинг берган сўзидир. Аллоҳ сўзидан қайтмайди, аммо инсонларнинг кўпчилиги буни билмайдилар.” (Рум 30/1-6)
Ҳамма Румликлардан келадиган хабарларга боғланиб қолган эди. Абу Суфён, тижорий бир карвон билан Шомдан қайтаётганида Румлилар билан Форслар уруш қилишини эшитди. Мусулмонлар – Аллоҳ уларга карвон бериши умиди билан, Маккаликлар эса карвонларини қўриқлаш мақсадида йўлга чиқдилар. Абу Суфён эса карвонни қутқариб қолиш талвасасига тушди. Карвон учун чиққан Мусулмонлар, қарши тарафдан Макканинг армиясини кўриб қолдилар. Балки уларга сўз берилган – ўша армия эди. Буни шу оятлар англатмоқда:
وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتِيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللّهُ أَن يُحِقَّ الحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ
“Аллоҳ бир вақтлар сизларга сўз берган эди, у икки жамоадан бири сизники бўлади. Сиз қурол-аслаҳасиз бўлганни (карвонни) истар эдингиз. Аллоҳ ҳам ўз сўзини ҳаққи ила ўртага чиқаришни ва у кофирларни илдизини қуритишни (учун сизларга Макка армиясини бермоқни) истар эди.” (Анфол 8/7)
Бир томондан Маккада мушрикларнинг оғир босимлари давом этаркан Набимизга шу оятлар нозил бўлган эди:
وَإِن كَادُواْ لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الأَرْضِ لِيُخْرِجوكَ مِنْهَا وَإِذًا لاَّ يَلْبَثُونَ خِلافَكَ إِلاَّ قَلِيلاً سُنَّةَ مَن قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِن رُّسُلِنَا وَلاَ تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِيلاً
“Сени бу тупроқлардан чиқариш учун ерингдан ўйнатишга тайёрлар. Чиқарсалар сендан сўнг бу ерда кўп қололмайдилар. Сендан олдин жўнатилган элчиларга қўлланган суннат (қонун) шудир. Бизнинг суннатимизда (қонунимизда) бирон бир ўзгаришлик тополмайсан.” (Исро 17/76-78)
Аллоҳнинг суннати туфайли Мусулмонларга Макка армияси берилди. Уларга оғир бир зарба бердилар аммо орқага чекилган душманни тақиб қилиб кучсиз ҳолатга келтирмай туриб асирлар олдилар. Ашоблар асирлар ҳақидаги оятни эслатиб Набиййимизни огоҳлантирмагани учун, уларнинг ҳаммаси дунёни охиратдан устун қўйиш айби билан маломатландилар. Агар аввалдан берилган ғалаба сўзи бўлмаганда эди, асирларни деб Бадрда буюк бир мағлубиятга дучор бўлар эдилар.
Тўрт йилдан сўнг тузилган Ҳудайбия келишуви орқали Макканинг фатҳига йўл очилди ва шу оятлар нозил бўлди:
إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ وَيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَيَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا
“Фатҳни йўлидаги тўсиқлар сен учун ортиқ қолмади.[3] (Албатта биз сиз учун очиқ бир фатҳни очиб бердик) Аллоҳ буни – аввалги ва кейинги гуноҳларингни кечириши учун, яхшиликларини тамомлаб бериши учун ва сени тўғри бир йўлга йўналтириш учун қилди.” (Фатҳ 48/1-2)
Демак Набиййимиз, Бадрда гуноҳ қилган. Гуноҳи кечирилиш учун Маккани фатҳ қилиши керак эди, фатҳдан олдин шу оят нозил бўлди:
إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا
“Аллоҳнинг ёрдами келиб фатҳ амалга ошганда ва инсонларни тўп-тўп бўлиб Алоҳнинг динига кираётганини кўрганингда, ҳар нарсани чиройли қилгани учун Роббинга йўнал ва ундан кечирим сўра. Чунки У тавбаларни қабул қилади.” (Наср 110/1-3)
Билиниб турибдики, Муҳаммад алайҳиссалом, набий сифати билан хато қилган. Тавба қилиши учун хатосини тузатиш шарти биз учун ўрнакдир. Яъни тавба қилдим дейишни ўзи етмайди, хатони тузатиш ҳам шартдир.
в) Набий ҳалол ва ҳаром қилолмайди
Ҳар қандай Пайғамбар, набийлик сифати остида бирон бир хатога йў қўйиб қўйиши мумкин бўлгани учун, Қуръон оятлари орасида бирон жойда ҳам, набийга итоат деган жойи йўқ, балки барча оятлар росулга итоат этишга буюрилган, демак Пайғамбарлар росуллик сифатида асло хатога йўл қўйиши мумкин эмс. Шунинг учун ҳам набийларга қайдсиз-шартсиз итоат деган нарса йўқдир. Аммо росуллик сифати билан биргаликдаги ҳалоллар Аллоҳнинг ҳалолларидир, ҳаромлар ҳам Аллоҳнинг ҳаромларидир. Аллоҳ таоло Сундай марҳамат қилади:
الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِيَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
“Улар (Аҳли Китоблардан тўғри ҳаракат қилганлари) уммий набий бўлмиш бу росулга эргашганлардир. Уни – олдиларидаги Тавротда ва Инжилда ёзилган ҳолда топадилар. У – уларга яхшиликни буюради ва ёмонликни тақиқлайди. Тоза ва лаззатли нарсаларни ҳалол, кир ва ифлос нарсаларни ҳаром қилади. Исрларини[4] ва устидаги алоқаларни олиб ташлайди. Ким унга ишонса, унга дастакчи бўлса, унга ёрдам бериб ва у билан биргаликда нозил қилинган нурга (Қуръонга) эргашса – ана ўшалар умидларига эришадилар.” (Аъроф 7/157)
Муҳаммад алайҳиссалом набийлик сифати билан бирон нарсани ҳалол-ҳаром қилолмайди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضَاتَ أَزْوَاجِكَ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ
“Эй Набий! Аёлларингни рози қилиш мақсадида Аллоҳни сенга ҳалол қилган нарсасини нима учун ҳаром қиляпсан? Аммо Аллоҳ, гуноҳларни кечирувчи ва марҳамат қилувчидир.” (Таҳрим 66/1)
Очиқ-ойдин кўриниб турганидек, Набийимизни фақатгина росуллик сифати асносида гапирган гапларига шартсиз қайдсиз итоат қилишимиз керак. Аммо маҳзуниятла кўриб турибмизки, калима ва жумлалар билан ўйнаган ҳолатдаги янги бир дин ўртага қўйилган.
[1] Ҳикмат тушунчаси ҳақидаги оятларни ушбу линк орқали кўришингиз мумкин.
http://www.suleymanievakfi.org/kutsanan-gelenek-ve-kuran/kitap-ve-hikmet.html
[2] Ибн Ҳибатуллоҳ, Даҳҳокдан ва Саид б. Жубайрдан Муҳаммад сурасининг Маккий эканини келтирган. (Мрж. Қуртубий тафсири, Қоҳира 1964/1384 ж. 17, с. 223)
[3] Араб тилида илтифотсанъати бор. Гоҳо учинчи шахс биринчи шахс ҳисобланади ва баъзида эса, буни акси бўлади. Бу оятларда ҳам ҳолат шундай. Сўзма-сўз таржимадан нотўғри тушунчага бориб қолинмаслиги учун, жумладаги маъно оқишига кўра маъно бердик.
[4] Иср – келажакдаги ваҳий оладиган набийга ишониш ва унга кўмакдош-ёрдамчи бўлиш васифасидир. Муҳаммад алайҳиссалом сўнг ваҳий олган сўнги набий бўлгани учун, бизни бундай бир вазифамиз йўқ. Бақара 286 ва Аъроф 157- оятлар шуни кўрсатади.
